Stopniowe ograniczanie władzy królewskiej w XVI - XVII w.

Na początku XVI w. W Europie Zachodniej utworzył się nowy typ państwa feudalnego – monarchia absolutna. Rozszerzony został autorytet, władza polityczna i przywileje monarchy kosztem poddanych. Celem absolutnej monarchii była ekspansja terytorialna. Dla krajów Europy Środkowej i Wschodniej było to ogromnym zagrożeniem.
W Polsce epoka nowożytna przyniosła nowy ustrój, jednak całkiem odmienny od tego krajów zachodnich. Była to refundalizacja, czyli wtórna pańszczyzna. Szlachta zyskała stopniowo liczne przywileje i nietykalność osobistą i majątkową, równe i wyłączne prawa polityczne itp. Spowodowało to ograniczenie władzy królewskiej i pozostałych grup społecznych. Nastał czas państwa szlacheckiego.
W roku 1496, wydany został przywilej piotrkowski. Król Jan Olbracht zwolnił stan szlachecki z jakichkolwiek ceł, zwiększona została ich władza nad chłopami (odrabianie pańszczyzny i władza sądownicza). Poprzez zniesienie ceł skarb królewski stracił jedno ze źródeł zasilających skarb państwa oraz co ważniejsze, stracił możliwość stosowania ceł jako instrumentu polityki gospodarczej.
Gdy na tron polski zasiąść miał brat Jana Olbrachta – Aleksander Jagiellończyk, senat próbował wymusić przywilej (nazwano go przywilejem mielnickim). Miałoby to oznaczać przekazanie rządów w państwie senatorowi. Szlachta sprzeciwiła się temu natychmiast, obawiając się całkowitej kontroli senatora nad monarchą. Król straciłby wszelką władzę. (wraz ze szlachtą). Zastępstwem dla zniesionego wkrótce przywileju było uchwalenie w 1505 roku konstytucji Nihil Novi („Nic nowego”). Nic nowego nie można było ustanowić bez zgody senatu i izby poselskiej, które dostały uprawnienia decydowania o prawie ogólnopaństwowym, nadawaniu przywilejów szlachcie i wnoszenia nowych ustaw. O stanowieniu prawa miała decydować zgoda króla, senatu i izby poselskiej. Monarcha był więc silnie uzależniony od ich decyzji.
Zygmunt Stary silną ręką trzymał władzę w kraju. Jakiekolwiek działania ograniczające jego suwerenność spotykały się z jego zdecydowanym sprzeciwem. On, jako jedyny władca zdołał koronować swego następcę za życia. Izba poselska musiała akceptować jego wolę. Senatorzy popierali go, mając nadzieję przywrócenia przywileju mielnickiego. Jednak nic takiego się nie stało, a nawet szlachta zyskała więcej przywilejów. Król nie zdołał sprzeciwić się postanowieniom ruchu egzekucyjnego. Zygmunt Stary zgodził się na ustępstwa. Chciał pozyskać pomoc stanu rycerskiego w czasie wojny z Zakonem w 1519 roku. W roku 1537 miast na wyprawę wołoską, pospolite ruszenie zamieniło się w rokosz. Szlachta była niezadowolona z rządów Zygmunta I.
Jeszcze w roku 1504 rozpoczął się ruch egzekucyjny. Tzw. Konstytucje piotrkowskie zakazywały królowi nadawania i wydzierżawiania dóbr koronnych bez zgody całego sejmu. Zakazano łączenia niektórych wyższych urzędów w ręku jednej osoby. Ruch egzekucyjny ponadto przyczynił się do ograniczenia poczynań monarchy. Sejm stał się najwyższym organem państwa z decydującym głosem nad sprawami wewnętrznymi i zagranicznymi. Zygmunt August w czasie konfliktu na Inflantach zezwolił izbie poselskiej na egzekucje dóbr (zwrot bezprawnie dzierżonych przez wielkie rody majątków królewskich). To dopiero sprawiło, że izba poselska uchwaliła wysokość podatków na kampanię wojenną. Reformy sejmów egzekucyjnych doprowadziły do wyodrębnienia prywatnych dochodów króla z dochodów skarbu państwa. Wszystko kontrolował sejm.
W 1573 roku nastąpiła pierwsza wolna elekcja. Królem Polski został Henryk Walezy. Szlachta obawiając się, że nowy elekt mógłby dążyć do władzy absolutnej lub ograniczenia kościoła protestanckiego, przedstawiła warunki (tzw. artykuły henrykowskie). Zapewniały one szlachcie zachowanie wszystkich dotychczas otrzymanych przywilejów. Określały:
- uprawnienia władcy
- sejm miał być zwoływany co dwa lata
- sejm miał mieć kontrolę nad polityką wewnętrzną i zagraniczną
- decyzje polityczne władca miał konsultować z radą senatorów.
Drugą grupą warunków były tzw. pacta conventa, w których przedstawiono zobowiązania elekta. A były to:
- nakaz kształcenia młodzieży szlacheckiej w Paryżu,
- spłacenie długów Zygmunta Augusta,
- sfinansowanie budowy floty.
Do końca XVI w. Wszystkie ustanowione prawa były bardziej lub mniej przestrzegane. Odrodziło się rozdawnictwo dóbr koronnych, sprawowanie dwóch lub więcej urzędów w ręku jednej osoby.
Gdy pod koniec wieku XVI, elektem został Stefan Batory, zmianie uległo także sądownictwo. Powołano Trybunał Koronny i Trybunał Litewski. Miały one najwyższą władzę; postać króla ograniczona została odbywaniem sądów sejmowych. Król miał więc władzę nad orzekaniem w sprawach o zdradę stanu, zabójstwach, mógł sądzić najwyższe kary: śmierci, banicji, itd. Mimo wszystko takie wyjście było raczej korzystne dla polskiego wymiaru sprawiedliwości.
W czasie panowania Stefana Batorego pierwszą osobą zaraz po królu w państwie został Jan Zamoyski (– m.in. przywódca ruchu egzekucyjnego). Był zarazem kanclerzem koronnym i hetmanem wielkim koronnym (wbrew przepisom). Miał kontrolę nad sejmikami. Znowu wielkie rody magnackie, posiadały już wtedy dochody i armie większe od króla.
Szlachta i magnateria współzawodniczyły w kontrolowaniu państwa. Jakiekolwiek próby wzmocnienia pozycji króla, napotykały ich przeciwdziałanie. Próbował tego Władysław IV, a potem Jan Kazimierz. Ten ostatni próbował zmienić zasadę liberum veto („wolne nie pozwalam”) i zahamować zrywaniu sejmów tak, by uchwały zapadały większością głosów. Opozycja na czele Lubomirskiego zagroziła zbrojną interwencją. Król mając władzę w sądzie sejmowym skazał go na infamię (ograniczenie praw) i banicję. To spowodowało rokosz antykrólewski i wojnę domową, w wyniku której Jan Kazimierz abdykował.
Pod koniec wieku XVII, sejm, trybunały i król stracili możliwość wykonywania swych funkcji i pełną władzę zyskali magnaci, szlachta i hetmani. Ci ostatni korzystali z pieniędzy skarbu państwa. Magnaci opanowali sejmiki, a że sejm był sparaliżowany przez liberum veto, sejmiki przejęły ich funkcje. Korzystali z decentralizacji skarbowości i używali władzy w interesie swoich rodów i stronnictw.
Od XVI-XVII w. Władza króla zmniejszyła się ogromnie. Jedynymi prawami, które zostały nienaruszone było: mianowanie urzędników, nadawanie dóbr ziemskich oraz parlamentarna inicjatywa ustawodawcza. Miał też prawo i obowiązek zwoływania sejmu, który jednak nie miał już większej władzy.