Sztuka starożytnej grecji

Nazwa „Grecy” obejmuje liczne szczepy, które z upływem czasu osiadły na jednym niezbyt rozległym terytorium; łączyły je zbliżone wierzenia. Te liczne plemiona stworzyły zespół polityczno-kulturalny, który nie zawsze żył w pokoju. Narodziny polis (greckiego państwa-miasta) miały ogromne znaczenie dla historii zachodnich cywilizacji. Po upadku Myken w XII wieku p.n.e., nastąpiła inwazja plemion indoeuropejskich z Północy. W tej grupie dominowało plemię Dorów, które opanowało Grecję około 1200 r p.n.e. i zmusiło mieszkających tam Jonów do opuszczenia zamieszkiwanych ziem. Silnemu rozwojowi państw-miast pomogły sprzyjające warunki geograficzne i dążenie do niezależności. Każde polis miało własną konstytucję, armię, jednostkę monetarną. Wszystkie polis, z wyjątkiem Sparty (rządziła nią zamknięta kasta arystokracji wojskowej), zmieniają się w demokratyczne republiki. Bardzo ważną rolę w życiu Grecji odgrywały igrzyska np. Olimpijskie, które po raz pierwszy odbyły się w 776 r p.n.e. Były otwarte dla wszystkich, w czasie ich trwania obowiązywał ogólny pokój. Stanowiły szczególne wydarzenie religijne. Traktowano to jako ofiarę składana bogom pod postacią dowodów ludzkiej sprawności fizycznej a także jako okazję do celebrowania kulturowej jedności wszystkich Greków. Początki religii greckiej, jak u większości ludów pierwotnych, streszczają się w oddawaniu czci ciałom niebieskim i siłom przyrody. Później panuje kult osobowy. Wg wierzeń Greków bogowie mieszkają na Olimpie. Prócz 12 najważniejszych bogów z Dzeusem na czele, istnieją jeszcze półbogowie, muzy. Bogowie mają zalety i wady, co prowadzi do powstawania niezwykle barwnej mitologii. Ta z kolei ma swój wyraz w poezji, muzyce, tańcu, malarstwie i rzeźbie. Około 750 r p.n.e. duży przyrost demograficzny doprowadził do aktywnego rozwoju kolonizacji. Objęła ona Sycylię, Italię, basen Morza Śródziemnego. W VI w p.n.e. istniało już około 1500 kolonii greckich. Razem z rozwojem kolonizacji rozwijał się i handel. Kolonie utrzymywały ścisłe związki kulturowe z ojczyzną. Greccy koloniści byli świadomi swojej przynależności do światu helleńskiego i przekonani o swej wyższości nad miejscową ludnością, która nie znała greki.
Kulturę grecką dzielimy według ważnych zmian politycznych i ustrojowych na 3 podstawowe okresy. Pierwszy to epoka archaiczna(starodawna), której początek wiąże się z ustaleniem życia osiadłego około X wieku p.n.e. W tym czasie elementy sztuki greckiej łączyły się z mykeńskimi. Ten okres reprezentują: ceramika malowana w różne wzory geometryczne, drobne figury z terakoty, brązu i kości słoniowej oraz architektura (domy i małe świątynie typu megaronu). Drugi to okres najwspanialszego rozkwitu sztuk plastycznych i nauk. Ten okres nazywany klasycznym przypada na V-IV w. p.n.e. Charakteryzują go czerwono figurowe malarstwo wazowe, rzeźba w brązie i w kamieniu. Ostatni okres zwany hellenistycznym łączy w sobie elementy greckie z rozwijająca się dopiero sztuką rzymską.
Pragnienie nadania otoczeniu matematycznego porządku znalazło wyraz w ewolucji formalnego języka architektonicznego, który podkreślał kulturową jedność świata greckiego. Wraz ze wzrostem bogactwa kamień zaczął wypierać drewno w architekturze monumentalnych budowli. Nowe, kamienne świątynie w znacznym stopniu naśladowały ich poprzedniczki zbudowane z drewna.
Konstrukcja i charakter budowli niezbyt zmieniają się na przestrzeni wieków. Styl ten rozpada się na 3 kierunki, które różniły się między sobą w proporcjach i szczegółach. Te kierunki były na początku tylko regionalne, powstałe niezupełnie jednocześnie. Rzymianie nazwali te kierunki „porządkami” (ordines) i nazwa ta funkcjonuje do dziś. Wyróżnia się porządek dorycki, joński i koryncki.
PORZĄDEK DORYCKI
Porządek dorycki przypada na VII wiek p.n.e. Kolumna składa się z trzonu i głowicy. Trzon zwęża się ku górze początkowo niezbyt widocznie; jest on żłobkowany pionowo. Głowica (kapitel) składa się z części okrągłej (echinus), nakrytej kwadratową płytą (abakus). Oglądając budowle budowane według tego porządku są zróżnicowane w proporcjach i zdobieniach. Wczesne budowle są przeważnie krępe, mocne i osiadłe. Jest to związane z tym, że kolumny są dość grube i stawiano je dość gęsto. Echinus głowicy jest przypłaszczony i silnie wyładowany. Z czasem kolumna staje się smuklejsza z profil echinusa staje się bardziej stromy dając wrażenie sprężystej podpory.
Sztuka nie była wykorzystywana przez panujących do celów propagandowych z wyjątkiem miast rządzonych przez tyranów. Symbolem miasta- państwa greckiego była świątynia a nie pałac królewski. W większości wypadków świątynia grecka nie ma struktury hierarchicznej (monumentalnego wejścia) a cała budowla otoczona jest regularną kolumnadą. Świątynie różniły się rozmiarami, ale ich schematy były te same. Każda świątynia składała się z 2 pomieszczeń: nawy lub celi i przedsionka. Usytuowana we wnętrzu cela mieściła posąg bóstwa, któremu poświęcona była świątynia; obrzędy religijne natomiast nie odbywały się w samej celi, lecz na zewnątrz. Przykładem może być świątynia z antami ( lub w antach). Była ona przeważnie mała i prócz ant, czyli tępo zakończonych murów bocznych, miała z przodu jedynie 2 kolumny. Efektowniej wyglądała świątynia z pełną kolumnadą z frontu. Nazywano ja prostylosem. Świątynie greckie były budowane, jako budowle wolnostojące lub jako główny akcent placu. Świątynie z antami czy prostylos wyglądały niezbyt korzystnie z boku czy z tyłu. Więc dość często budowano ampfiprostylosy z dwustronna kolumnadą. Wielkie budowle tworzono w inny sposób; nawa i przedsionek były otoczone z 4 stron kolumnadą (peripteros). Zbliżony efekt uzyskiwano „wtapiając” kolumny w ściany na głębokość około połowa średnicy uzyskując peripter pozorny. Budowano także świątynie z podwójną kolumnadą dipteros. Peripterosy i dipterosy były obiektami dużymi. Periptery miały na froncie co najmniej 6 kolumn, a diptery –8. Świątynie okrągłe i nieduże były w Grecji czymś rzadkim. Celę okrągłą (cylindryczną) otacza obejście utworzone z max 20 kolumn (peripteros okrągły). Tworzono także monopterosy czyli okrągłe budynki bez zamkniętego wnętrza. Funkcje budowli zawsze odzwierciedlał jej wygląd zewnętrzny. Rzeźbiarska dekoracja świątyni ograniczała się do 2 frontów i fryzu.
Najstarszą świątynią dorycką, jaka w szczątkach dochowała się do naszych czasów, jest tzw. Heraion (świątynia Hery w Olimpii). Pochodzi ona z przełomu VII na VII w. p.n.e. Kolumny tej świątyni były na początku drewniane lecz gdy zaczęły gnić zmieniono je na ciosowe. Robiono to stopniowo by nie rozbierać i odbudowywać całego gmachu ze względu na cześć, którą Helleni darzyli uroczyści olimpijskie a tym samym ich opiekunkę Herę.
Świątyń doryckich typu peripteros było wiele. Najwspanialszą, ale nie największą, jest Partenon w Atenach. Wzniesiono go na cześć opiekunki miasta, bogini Ateny Dziewicy. Nawa podzielona jest na dwa poziomy. Partenon wznieśli architekci Iktinos i Kalikrates w latach 458-447 p.n.e. Wewnątrz znajdował się 12-metrowy posąg bogini wykonany ze złota i kości słoniowej. Ściany zewnętrzne nawy zdobiły płaskorzeźby wykonane jednego z największych rzeźbiarzy –Fidiasza. Partenon wznosił się na wzgórzu po środku miasta Akropolis. W 1687 r p.n.e., podczas wojny z Turcją, Wenecjanie bombardując Akropolis zrujnowali Partenon bardo dotkliwie.
O kilkanaście lat starsza od Partenonu jest świątynia Dzeusa w Olimpii, jest ona najciekawszą budowlą w okolicy. Jej budowa trwała około 10 lat i zakończyła się w 460 r. p.n.e. Marmurowy dach spoczywał na 34 kolumnach a wodę odprowadzało 100 rynien w kształcie lwich pysków. Zadaniem tego budynku było głównie osłanianie posągu Zeusa stworzonego przez Fidiasza. Posąg ten był jednym z cudów antycznego świata ze względu na swoje rozmiary i piękno2. Nie było to miejsce kultu; wnętrze wypełniały figury i posążki, co nadawało mu charakter prawie muzealny.
PORZĄDEK JOŃSKI
Porządek joński różni się od doryckiego formami ale nie sposobem budowania. Kolumna jońska posiada stopę (bazę) składającą się przeważnie z 2 wałków oddzielonych od siebie wklęskiem. Między wałkami a wklęskiem znajdują się listewki alby rozgraniczyć obłe kształty. Taka sama listewka kończy górny wałek. Ta baza nazywana jest bazą attycką, jej kształt uznawany za doskonały używany jest w innych epokach. Pośrednią formę można spotkać w Grecji europejskiej i w jej koloniach. Trzon słupa jońskiego jest smuklejszy od doryckiego, żłobki są głębsze i wyższe; pomiędzy nimi pozostają nie wydrążone paski. Najciekawszym elementem jest głowica jońska złożona z echinusa i woluty, czyli nałożonej jakby miękkiej tkaniny zwiniętej ślimakowato po bokach, podobnej do kwiatu lotosu. Belkowanie jońskie składa się z architrawu podzielonego uskokami na 2 nierówne pasy. Od fryzu oddziela go cienki skromny albo bogatszy gzyms. Fryz jest gładki albo zdobiony płaskorzeźbą figuralną. Budowle porządku jońskiego są od doryckich smuklejsze i lżejsze dzięki temu, że słupy są wyższe w relacji do grubości.
Świątynia Artemidy w Efezie była najcudowniejszym dziełem porządku jońskiego. Był to dipteros o 8 kolumnach frontu. Nawa podzielona była na 3 pasma. Zewnętrzne kolumny stanowiły świetne płaskorzeźby. Zbudowano ja około 550 r p.n.e. a w 400 r p.n.e. spaliła się. Mówiono, że podpalił ją szewc Herostrates, bo chciał być sławny. Jednak świątynie odbudowano w IV w p.n.e. W starożytności zaliczano ją do siedmiu „cudów świata”.
PORZĄDEK KORYNCKI
Porządek koryncki nie różni się zbytnio od jońskiego. Zmienia się tylko głowica, która jest bardziej bogato rzeźbiona a jej głównym motywem jest liść akantu. Słup koryncki jest trochę smuklejszy od jońskiego, gzyms staje się nieco bardziej bogaty, a pozostałe elementy pozostają niezmienne. Porządek koryncki pojawia się dopiero pod koniec V w p.n.e. a największą popularność zdobywa w okresie hellenistycznym. Później uprzywilejowaną pozycję osiągnie on w architekturze rzymskiej. Oryginalnych greckich budowli stworzonych według zasad tego porządku było niewiele. Jedyna duża świątynia koryncka to świątynia Dzeusa Olimpijskiego w Atenach budowana od 174 r p.n.e. do 131 r p.n.e. na miejscu pierwotnej doryckiej przez Rzymianina Cossutiusa.

Pomniki sławnych ludzi, czyli „mała architektura”, należały w starożytnej Grecji do rzadkości. Zasłużonym obywatelom stawiano później popiersia, tzw. hermy . Z kilku pamiątek zwycięstw w konkursach zachował się w Atenach tzw. pomnik Lysikratesa. Wzniesiono go na pamiątkę zwycięstwa chórów jego uczniów w drugiej połowie IV w p.n.e. Innym przykładem tego typu architektury jest „Wieża Wiatrów”, którą zaprojektował Andronikos z Kyrros. Wzniesiono ją na agorze około 40 r. p.n.e.. Był to swego rodzaju kiosk meteorologiczny. Wewnątrz znajdował się zegar wodny pod postacią klepsydry. Na zewnątrz umieszczono zegary słoneczne, które wskazywały godzinę. Nad nimi był fryz rzeźbiony z postaciami. Każda z nich symbolizowała 1 z 8 poszczególnych kierunków wiatrów. Na szczycie znajdował się ruchomy posążek trytona, wskazujący kierunek wiatru. Wieża należy do najlepiej zachowanych budynków starożytnych Aten. Nagrobki w Grecji stanowiły skromne i pionowe płyty, czyli stele. Na nich znajdował się napis i symboliczna płaskorzeźba. Zasada ta zmieniła się dopiero w okresie hellenistycznym. Wtedy potężnym i bogatym zmarłym ich spadkobiercy wznosili grobowce. Do takich należy między innymi sarkofag Aleksandra Wielkiego znaleziony w Sydonie. Najbardziej reprezentatywny był grobowiec króla Mausolosa w Halikarnasie. Od tego grobowca, jednego z siedmiu cudów świata, powstała nazwa mauzoleum. Jest ona do dziś stosowana aby opisać monumentalne grobowce.
TEATR odgrywał w kraju Greków bardzo ważną rolę. Wystawiano dramaty, które czasem i do dziś należą do repertuaru wielu teatrów na całym świecie. Początkiem teatru greckiego były ludowe uroczystości religijne ku czci boga Dionizosa. Teatr ukształtował się około VI wieku p.n.e., gdy pojawił się aktor (tzw. opowiadacz) prowadzący dialog z przewodnikiem chóru. W okresie helleńskim przedstawienia odbywały się raz do roku: tragedie na przełomie marca i kwietnia, komedie na przełomie stycznia i lutego. W teatrze nie występowało nigdy więcej niż 3 aktorów, którzy mieli na sobie maski. Zawsze byli to mężczyźni i role żeńskie też były im powierzane. W inscenizacjach brał też udział chór i stażyści. Pierwotny teatr zbudowany był na planie koła (orchestra), którego środek stanowił ołtarz. Otaczały go 2 pierścienie chór (wewnętrzny) i widzowie (zewnętrzny). Teatr na przestrzeni lat rozwijał się: powiększano scenę, zmniejszano orchestrę i wykorzystywano urządzenia mechaniczne