III rozbiór Polski.

Notatki na podstawie podręcznika do historii M.Gładysz: powstanie kościuszkowskie, III rozbiór Polski, legniony polskie itp. rozdział 43

PROGRAM POLSKICH REWOLUCJONISTOW [geneza powstania kościuszkowskiego]
Idee rewolucji francuskiej, upowszechniające się w Polsce już w okre¬sie Sejmu Czteroletniego, znalazły najsilniejszy oddźwięk w 1794 r., podczas powstania kościuszkowskiego. Obalenie Konstytucji 3 maja, kapitulacja króla i rządy targowiczan sprawiły, że znaczna część polskich patriotów zaczęła się skłaniać ku bardziej radykalne¬mu programowi. Działacze ci (m.in. Hugo Kołłątaj, płk Jakub Jasiński), opo¬wiadali się za powszechnym powstaniem ludowym przeciw Rosji, wprowadzeniem dyktatury rewolucyjnej i zniesieniem przywilejów stanowych. Na dyktatora (naczelnika) powstania wytypowali gen. Tadeusza Kościuszkę. Przygotowaniem wystąpienia zbroj¬nego mieli się zająć spiskowcy, działający zwłaszcza wśród wojska i mieszczan. Oczekiwano, że dzięki radykalnym hasłom uda się pode¬rwać do walki chłopów. Liczono także na neutralność Austrii i Prus oraz pomoc Republiki Francuskiej.

WYBUCH POWSTANIA KOSCIUSZKOWSKIEGO [insurekcja]
Przyczyny wybuchu powstania:
- redukcja wojsk polskich, wcielanych do armii rosyjskiej i pruskiej,
- aresztowania spiskow¬ców
- upadek gospodarczy i polityczny, bieda, bezrobocie
- groźba kolejnego podziału kraju pozostającego pod rządami targowiczan
Rankiem 24 marca 1794 r. na kra¬kowskim Rynku Kościuszko uroczyście zaprzysiągł akt powstania, czyniący go Najwyższym Naczelnikiem Siły Zbrojnej Narodowej.
Celem walki miała być „Wolność, Całość i Niepodległość Narodu".
Zgodnie z wcześ¬niejszymi planami Kościuszko wezwał pod broń wszystkie stany. 4 kwietnia w bitwie pod Racławicami decydujący okazał się atak chłopskich kosynierów, podobny do uderzeń rewolucyjnych armii francuskich. Chociaż starcie to zakończyło się jedynie połowicznym sukcesem Polaków, miało duże znaczenie psychologiczne, przyczynia¬jąc się do wybuchu insurekcji w Warszawie i w Wilnie. Po zaciętych walkach, w których podstawową rolę odegrał lud miejski, z obydwu miast usunięto Rosjan. Stanisław August został internowany.
Tymczasem Kościuszko zabiegał dalej o wywołanie ogólnonarodowe¬go powstania. Na początku maja ogłosił Uniwersał połaniecki, który zagwarantował chłopom wolność i nieusuwalność z ziemi oraz ograniczył pańszczyznę na czas powstania.
Postanowienia te nie odniosły jednak oczekiwanego skut¬ku. Większość chłopów była niechętna służbie wojskowej, a właści¬ciele ziemscy często sabotowali decyzje Uniwersału. Znacznie liczniej poparli insurekcję mieszczanie. Milicje miejskie, stały się istotną częścią powstańczych sił zbrojnych.
Znaczenie powstania:
• przekonano się o wielkiej sile jaką stanowią chłopi;
• wszystkie warstwy społeczne wykazały duże poczucie patriotyzmu;
• powstanie miało charakter niepodległościowy i społeczny;
• Powstanie Kościuszkowskie uratowało rewolucję francuską, ponieważ skłoniło Prusy do wycofania się z wojny na zachodzie i zawarcie pokoju z rewolucyjną Francją.

UPADEK POWSTANIA KOSCIUSZKOWSKIEGO
Pomimo początkowych sukcesów, latem 1794 r. powstańcy znaleźli się w trudnym położeniu. Wbrew oczekiwaniom przeciw Polakom wystąpiły również Prusy. 5 czerwca połączone siły rosyjsko-pruskie zadały Kościuszce klęskę pod Szczekocinami, po której Naczelnik pró¬bował popełnić samobójstwo.
Dziesięć dni później na skutek zdrady Prusacy zajęli Kraków, a następnie skierowali się na Warszawę. W zagrożonej stolicy doszło do zamieszek i samosądów, sprowokowa¬nych przez działaczy jakobińskich. Sytuację udało się opanować, a umiejętna obrona miasta i wybuch powstania w Wielkopolsce zmu¬siły armię pruską do odstąpienia od oblężenia.
W lipcu w granice Rzeczpospolitej wkroczyły również oddziały austriackie.
W sierpniu rewolucyjna Francja odmówiła pomocy Polakom, pod pretekstem, że powstanie było szlacheckie, a nie ludowe. W tym samym czasie skapitulowało Wilno.
Ostatnim sukcesem powstańców był rajd na ziemie zaboru pruskiego, podjęty przez gen. Jana Dąbrowskiego. Jesienią oddziały rosyjskie zbliżyły się do Warszawy.
10 października podczas przegranej bit¬wy pod Maciejowicami ciężko ranny Naczelnik dostał się do niewoli.
4 listopada rosyjski generał Aleksander Suworow szturmem zdobył warszawską Pragę, po czym dokonał rzezi mieszkańców (zginęło 7 tys. cywilów).
Kilka dni później Warszawa skapitulowała. W listopadzie, jako ostat¬ni, poddał się gen. Dąbrowski. Powstanie było zakończone.

III ROZBIOR POLSKI
Bezpośrednim skutkiem stłumienia insurekcji kościuszkowskiej była ostateczna likwidacja Rzeczpospolitej. Po przeciągających się sporach o Warszawę i Kraków, w październiku 1795 r. Rosja, Prusy i Austria podpisały traktat sankcjonujący III rozbiór Polski.
Stanisław August uległ rosyjskim żądaniom i podpisał akt abdyka¬cji. Wycofujący się z Krakowa Prusacy zabrali z Wawelu insygnia koronacyjne. Wkrótce potem mocarstwa zabor¬cze postanowiły, że Królestwo Polskie zostanie na zawsze usunięte z mapy Europy.
Rosji przypadły wszystkie ziemie na wschód od Niemna i Bugu oraz Żmudź
Prusy zagarnęły Warszawę i ziemie na północ od Pilicy i dolnego Bugu oraz pas ziemi między Prusami wschodnimi a Niemnem
Austria zagarnęła Kraków, Sandomierz, ziemie między Bugiem, Wisłą i Pilicą

UTWORZENIE LEGIONOW POLSKICH
W 1796 r. starania o utworzenie polskich oddziałów pod dowództwem francuskim rozpo¬czął gen. Dąbrowski. Wojska te miały być złożone głów¬nie z Polaków służących w armii austriackiej i pruskiej, wziętych do niewoli przez Francuzów. Kadrę oficerską planowano skompletować z byłych powstańców. Ponie¬waż jednak konstytucja Republiki zabraniała służby woj¬skowej cudzoziemcom, gen. Dąbrowskiego skierowano do Włoch, gdzie Napoleon, po zwycięstwach nad Austrią, proklamował Republikę Lombardzką.
W styczniu 1797 r. Bonaparte zgodził się na uformowa¬nie Legionów Polskich w służbie włoskiego państew¬ka. Ich powstanie miało podkreślić żywotność sprawy polskiej, pogrzebanej przez zaborców.
Francji Legiony były wojskiem oby¬watelskim i narodowym. W szeregach panowały demokratyczne zwyczaje. Organizowa¬no dla żołnierzy wykłady z historii ojczystej oraz lekcje pisania i czy¬tania. Duch patriotyczny znajdował wyraz również w twórczości literackiej oficerów, której owocem stał się min. Mazurek Dąbrow¬skiego, pióra Józefa Wybickiego.

LOSY LEGIONOW
Wbrew szczytnym hasłom wyzwolenia narodów losy Legionów podporządkowane zostały ściśle celom polityki zagranicznej Francji.
Zawarty przez nią w 1797 r. pokój z Austrią uniemożliwił Polakom walkę z zaborcami. Przez następne dwa lata Legiony były wykorzy¬stywane przeciwko Państwu Kościelnemu i Królestwu Neapolu.
Po wybuchu w 1799 r. wojny Francji z koalicją austriacko-rosyjską legio¬niści walczyli we Włoszech i w Niemczech, ponosząc ciężkie straty.
Tymczasem w 1801 r. Napoleon ponownie podpisał pokój z Austrią. W tajnej klauzuli zobowiązał się nie wspierać Polaków w zamian za wycofanie przez jego wrogów poparcia dla francuskich rojalistów.
W nowej sytuacji Legiony stały się dla Francji niewygodne. Rząd francuski najpierw zreorganizował oddziały polskie, ograniczając ich odrębność, a następnie wysłał większość Polaków na San Domingo (Haiti) w celu stłumienia trwającego tam powstania Murzynów. Oddziały, które pozostały w Europie, służyły nadal we Włoszech. Dopie¬ro zmiana sytuacji międzynarodowej sprawiła, że Napoleon znów przypomniał sobie o Polakach.

POWSTANIE KSIESTWA WARSZAWSKIEGO
Jesienią 1806 r., po zajęciu Berlina, Napoleon stanął przed perspektywą dalszych walk, toczonych w Polsce. Chcąc wzmocnić swą armię, zezwolił na ogłoszenie poboru do polskich sił zbroj¬nych. Według jednej z wersji władca francuski miał obiecać Polakom, że gdy ujrzy 30-40 tys. ludzi pod bronią, ogłosi w Warszawie niepodległość.
Po wkroczeniu Francuzów na zie¬mie polskie rozpoczęła się energiczna akcja werbunkowa, której efek¬tem stały się trzy nowe legie, liczące w sumie ponad 30 tys. żołnierzy.
W styczniu 1807 r., przebywając już w Warszawie, Napoleon utworzył Komisję Rządzącą - namiastkę rządu polskiego - złożoną głównie z arystokratów, urzędujących pod ścisłym nadzorem francuskim.
Dla cesarza Polska była jednak nadal głównie kartą przetargową w konflikcie z Prusami i Rosją. Najpierw zaoferował królowi pruskie¬mu zwrot ziem polskich w zamian za pokój. Później gotów był odstąpić Polskę carowi Aleksandrowi I, gdyby ten zgodził się na likwidację Prus. Ponieważ obydwaj monarcho¬wie odrzucili te propozycje, Napoleon zdecydował się na utworzenie zależnego od siebie państwa polskie¬go.
Na mocy pokoju zawartego w lipcu 1807 r. w Tyl¬ży powstało Księstwo Warszawskie. W skład Księstwa weszły ziemie zajęte przez Prusy w II i III rozbiorze, z wyłączeniem większości Pomo¬rza (w tym Gdańska) oraz okręgu białostockiego.
Ustrój nowego państwa regulowała Konstytucja Księstwa Warszawskiego, nadana przez Napoleona. Założenia:
- równość obywate¬li wobec prawa,
- dominacja władzy wykonawczej nad parlamentem
- nowoczesna, scentralizowana ad¬ministracja
- wolność osobista chłopów, z późniejszą gwarancją rocznej nieusuwalności z zie¬mi
- w sejmie prócz posłów szlacheckich zasiedli de¬putowani z miast i gmin dopuszczeni do wyborów według cenzusu majątkowego lub zasług
- wprowadzono Kodeks Napoleona.


KSIESTWO WARSZAWSKIE W NAPOLEONSKIEJ EUROPIE
Księstwo Warszawskie stanowiło element napoleońskiego systemu dominacji w Europie. Politycznie i gospodarczo było całkowicie uzależnione od Francji. Napoleon nadawał swym dowódcom ziemie w Księstwie, zażądał również od Polaków spłaty 21 min franków ich dawnych długów wobec Prus (tzw. sum bajońskich). Przede wszystkim jednak traktował stworzone przez siebie państwo jako zaplecze militarne. Historycy oblicza¬ją, iż w latach 1806-1813 przez szeregi wojsk napoleońskich przewinęło się prawie 200 tys. Polaków, z czego blisko 50% za służbę cesarzowi zapłaciło życiem, ranami lub niewolą. Na roz¬kaz Napoleona polscy żołnierze walczyli na różnych frontach - od Hiszpanii po Moskwę - dając liczne dowody męstwa.
W 1809 r., podczas kolejnej wojny Francji z Austrią, na Warszawę uderzyła silna armia austriacka. Pod Raszynem stawiły jej czoła dwukrotnie słabsze wojska pol¬skie, dowodzone przez księcia Józefa Poniatowskiego. Bitwa nie przyniosła rozstrzygnięcia, jednak książę zrezygnował z dalszej obrony stolicy, którą zajęli Au¬striacy.
W odpowiedzi wojska polskie wkroczyły na ziemie za¬boru austriackiego, zmuszając najeźdźców do opuszczenia Księstwa. Ponieważ zaś na froncie zachodnim Napoleon od¬niósł zwycięstwo, zawarty w 1809 r. pokój powiększył Księ¬stwo Warszawskie o należące wcześniej do Austrii ziemie ma¬łopolskie pomiędzy Pilicą a Bugiem (wraz z Krakowem).
Nadzieje na pełną odbudowę Polski rozbudziła podjęta przez Napole¬ona w 1812 r. wyprawa przeciw Rosji. Inwazja zakończyła się klęską wojsk napoleońskich. Z pogromu ocalała mniej niż jedna trzecia polskich żołnierzy.
Gdy na początku 1813 r. teryto¬rium Księstwa Warszawskiego zajęli Rosjanie, większość polskich elit zadeklarowała lojalność wobec cara Aleksandra I, który obiecywał zjednoczenie Polski pod swoim berłem.
Wierności Napoleonowi docho¬wała natomiast armia Księstwa, dowodzona przez księcia Józefa. Kil¬ka miesięcy później zginął on w „bitwie narodów" pod Lipskiem. Żoł¬nierze polscy pozostali przy cesarzu aż do jego abdykacji w kwietniu 1814 r. Po kapitulacji Napoleona car zezwolił im na powrót do kraju.

DECYZJE KONGRESU WIEDENSKIEGO W SPRAWIE POLSKI [„IV rozbiór Polski”]
Zwycięstwo nad Napoleonem uczyniło Aleksandra I panem większości ziem polskich. Na przekór dawnym zobowiązaniom rozbiorowym car nie zamierzał się dzielić zdobyczą z Prusami i Austrią.
Postanowienia kongresu:
- utworzenie Wielkiego Księstwa Poznańskiego i oddanie go pod rządy Prus wraz z Gdańskiem
- utworzenie Rzeczpospolitej Krakowskiej pod opieką 3 mocarstw zaborczych
- utworzenie Królestwa Polskiego z reszty ziem Księstwa Warszawskiego
- zagwarantowanie prawa do kulty¬wowania narodowej tradycji i kultury
Podczas obrad kongresu wiedeńskiego przeforsował przekształcenie Księstwa Warszawskiego w Królestwo Polskie, podporządkowane Rosji. Wbrew nadziejom swych polskich stronników car nie powięk¬szył jednak Królestwa o obszar zaborów rosyjskich. Naciskany przez inne mocarstwa, zgodził się też odstąpić niektóre ziemie Księstwa pozostałym zaborcom.
Prusy otrzymały z powrotem całe Pomorze, a także większość Wielkopolski i Kujaw.
Do Austrii powróciły jedynie Wieliczka i okręg tarnopolski.
Kraków wraz z okolicami przekształco¬no w autonomiczną Rzeczpospolitą Krakowską, pozostają¬cą pod nadzorem mocarstw.
Na mapie Europy pojawiła się znowu namiastka polskiej państwowości w postaci Królestwa Polskiego. Państwo to pozbawione było co prawda suwerenności, posiadało jednak we¬wnętrzną autonomię: własne instytucje, wojsko i finanse.
Konstytucja Królestwa Polskiego:
- przyznawała Polakom szerokie prawa wyborcze i swobody obywatelskie. W praktyce ich prze¬strzeganie zależało od łaski cara
- tworzyła 2-izbowy sejm zwoływany co 2 lata
- król miał prawo do rozwiązania sejmu
- cała władza wykonawcza należała do cara
- władzę ustawodawczą sprawował Sejm
- podczas nieobecności cara rządy sprawował namiestnik