Starożytność w pigułce

STAROŻYTNOŚĆ

1. Mezopotamia - między Eufratem i Tygrysem (VI i V tysiąclecie p.n.e)

* od północy łańcuchy górskie południowo-wschodniej Anatolii, od wschodu łańcuch górski Zagros, od południa linia brzegowa Zatoki Perskiej, od zachodu Pustynia Arabska wzdłuż Eufratu

* powstanie państwa w wyniku ruchów plemion - (Sumerowie, Akadowie, Asyryjczycy, Amoryci, Huryci, Kasyci, Chaldejczycy) - na obszar Mitanii, Asyrii, Akadu i Sumeru

* część północna (Asyria) atrakcyjna ze względu na możliwość handlu z Azją Mniejszą, część południowa (Babilon, dzielący się na Akad w części północnej i Sumer na południu) posiadała dość bogatą faunę i florę,

Kodeks Hammurabiego (początek XVIII stulecia) - trzeci najstarszy kodeks świata, system kar był oparty na zasadzie talionu oraz na tzw. karach odzwierciedlanych

Asurbanipal (669-627) - największy rozwój terytorialny Asyrii, założył bibliotekę w Niwie

RELIGIA: bóstwa
An - król wszystkich bogów
Marduk - patron Babilonu
Dumuzi - bóg pasterz, opiekun odradzającej się przyrody
Isztar/Inana - bogini nieba
Enlil - bóg powietrza

Nabuchodonozor II (604-562r p.n.e.) - doprowadził imperium na szczyty powodzenia, głównie przez ekspansjonistyczną politykę mocarstwową, odbudował zniszczony przez Asyryjczyków Babilon

Osiągnięcia cywilizacyjne:
- wynalezienie pisma (piktograczine i ideograficzne)
- opracowanie systemu miar i wag
- kalendarz (354 dni i 12 miesięcy)
- podział doby (24h 60min i 60sec)
- zegar słoneczny
- wynalezienie koła
- system dziesiętny i sześćdziesięstny
- system irygacyjny (tzw. szachownicowy-raz pole do uprawy raz zbiornik wodny)
- wytwarzanie brązu
- odzwierciedlających (np. synowi, który uderzył ojca, odcinano rękę), system ukazywał społeczeństwo zhierarchizowane

Zikkurat - świątynia babilońska w kształcie ściętej piramidy schodowej

2. Starożytny Egipt - w dolinie Nilu (zasiedlany od VI p.n.e.)

* państwo egipskie powstało w około 3100r. p.n.e. w wyniku podboju delty Nilu przez Egipt Górny
* cztery podstawowe epoki: Starego, Średniego, Nowe Państwa i Epokę Późną oraz Okresy Przejściowe

- władza despotyczna - forma rządów, w której władza panującego jest niczym nieograniczona
- władza patriarchalna - forma rządów, w której król zarządza państwem jak swoją ojcowizną, a urzędy obsadza członkami swej rodziny
- symbole władzy faraona - bicz (kara), laska (mądrość i władza)

PISMO:
- hieroglificzne - święte
- pismo hieratyczne - kapłańskie
- pismo demotyczne - urzędnicze, ludowe
* kamień z Rosetty znaleziona w 1799 r.

RELIGIA:
- eschatologia - świat pozagrobowy, los pośmiertny człowieka
- mumifikacja zwłok - serce, wątrobę itd. składano w urnach koptyjskich
- sąd Ozyrysa - ważenie serca i pióra prawdy

Bóstwa:
Ptah – bóg stwórca
Re – pan wszechświata, nieba, bóg słońca
Amon – władca burz i piorunów
Hatior – bogini płodności, macierzyństwa (krowa)
Izyda – lokalna bogini miłości, nieba, magii i czarów (ze skrzydłami)
Ozyrys – bóg płodnej natury i bóg świata zmarłych
Horus – bóstwo Nieba i opiekun faraonów (z głową sokoła)
Anubis – bóg zmarłych, strażnik cmentarzy, patron mumifikacji
Heket - żaba Baket - kotka

Architektura:
* mastaby - grobowce
* piramidy - w Gizie (Cheopsa, Chefrena, Mykerinosa)

3. Indie - w dolinie Indusu (zasiedlane od III tysiąclecia p.n.e.)

* około 1500r. ludy Indusu zostają podbite przez Ariów
* system kastowy:
- kapłani (bramini) i wojownicy (kszatriowie)
- chłopi i rzemieślnicy (wajsjowie)
- ludność podbita (siudra)
- niewolnicy
- niedotykalni (parasi) w ogóle usunięci z kasty, zajmowali się zmarłymi bądź zabijaniem zwierząt

około 312 r. p.n.e - zjednoczenie państewek pod władzą Mauriów (najwybitniejszy władca Asiok)
osiągnięcia: rozwój medycyny i matematyki (cyfry arabskie), gra w szachy

RELIGIA:
wedyzm --> braminizm --> hinduizm

* wedyzm - rytuały, obrzędy i obyczaje zapisane w Wedach, czczenie sił przyrody i kosmicznego ładu, wokół człowiek znajduje się niewidzialny świat zapełniony demonami, duchami i geniuszami

* braminizm - wszelkie życie rozpoczyna i wraca do Brahmy, przechodząc przez różne wcielenia,

* reinkarnacja - wiara w wielokrotne odradzanie się człowieka po śmierci przez wstępowanie jego duszy w inne ciało, złe życie przenosi w byt niższy, dobre i bezgrzeszne w byt wyższy

* hinduizm - początkowo monoteistyczna (jeden bóg pod wieloma postaciami), potem nastąpił rozłam na czcicieli Wisznu lub Śiwy
- Wisznu - trwanie i porządek świata
- Śiwa - zagłada świata
- Kriszna - natura i niesienie radości
- Brahma - opiekun kapłanów, pośrednik między światami

* buddyzm - wyzbycie się wszelkich pragnień do osiągnięcia absolutnej mądrości, prowadzącej do nirwany (całkowity spokój i uwolnienie duszy od reinkarnacji)
- nie zabijaj, nie kradnij, nie kłam, nie cudzołóż, nie pij alkoholu
- bądź życzliwy, wyrozumiały, współczujący i radosny

4. Chiny - w dolinie rzek Huang-ho i Jangcy (zasiedlane od V w.p.n.e.)

* zasiedlane przez rdzennych Chińczyków, plemiona mandżurskie i ludy spokrewnione z Tybeńczykami

* 221-210 p.n.e. Szy Huang-Ti (władza cesarska nadana przez boga) - ujednolicenie pisma, miar i wag, zniesienie urzędów, rozpoczęcie budowy Muru Chińskiego

* urzędnicy stanowili szlachtę

konfucjanizm - głosi, że zbudowanie idealnego społeczeństwa i osiągnięcie pokoju na świecie jest możliwe pod warunkiem przestrzegania obowiązków wynikających z hierarchii społecznej oraz zachowywania tradycji, czystości, ładu i porządku.

taoizm - stworzona przez Laozi w VI wieku p.n.e., z której w II i III w. n.e. ukształtowała się religia. „Tao” jest esencją wszechświata, stanowiącą podłoże wszelkich zmian. Poprzez rozwój duchowy (życie w czystości, prostocie u samotności) można osiągnąć stan mędrca taoistycznego i tym samym harmonię z tao.

* jedwabny szlak - dawna droga handlowa łącząca Chiny z Europą i Bliskim Wschodem. Liczyła ok. 12 tys. km (ze wschodu - jedwab, żelazo, papier, na wschód- złoto, perfumy, wyroby jubilerskie, winogrona, rośliny uprawne)

wynalazki:
- żelazny pług
- porcelana
- papier
- druk, papierowe pieniądze, karty do gry
- jedwab
- gaz trujący i proch strzelniczy

5. Królestwo Izraela - Palestyna i Syria (zasiedlane od III tys. p.n.e.)

* tereny Palestyny i Syrii pomostem między Egiptem i Mezopotamią

* położenie geopolityczne i bogactwa naturalne przyczyną częstych najazdów i przetargów politycznych

* swoje państwa zakładali Amoryci (państwo Amurru), semiccy Kananejczycy, Fenicjanie (tzw. Sydończycy, którzy wynaleźli alfabet składający się z 22 znaków), Filistyni, Hebrajczycy

* Izraelczycy dotarli do Kanaanu w XIII w. p.n.e., gdzie podzielili się na 12 plemion i zjednoczyli pod władzą Saula w XI w, a potem Dawida., który zakończył walki z Filistynami

* Kanaan - Ziemia Obiecana - Kraina Mlekiem i Miodem Płynąca

* Największy rozkwit państwa za króla Salomona (965-932)
- dobre stosunku z sąsiadami
- podział państwa na 12 okręgów, które każde przez miesiąc płaciło daninę
- ufortyfikowanie największych miast
- Izrael pośrednikiem handlowym między Egiptem a Azją
- budowa Świątyni Jerozolimskiej, zburzonej przez wojsko Nabuchodonozora, a następnie przez Rzymian w 70 r., dziś jej fragment stanowi Ścianę Płaczu

* rozpad państwa na dwa królestwa: Juda- na południu Palestyny i Izrael na północy

* 587 p.n.e spalenie Jerozolimy przez Nabuchodonozora i początek „niewoli babilońskiej”

judaizm - pierwsza wielka religia monoteistyczna - II w. p.n.e., religia narodowa Żydów, spisana w Starym Testamencie oraz Talmudzie (prawa i przepisy religijne), bóg Jahwe zawarł z Izraelitami przymierze przekazując Mojżeszowi dekalog na górze Synaj, złożony do Arki Przymierza
* święto Paschy - przaśne placki i chleb, gorzkie

6. Starożytna Grecja (zasiedlane od II tys. p.n.e)

* dobrze rozwinięta linia brzegowa, kabotaż

* nasłonecznione stoki i żyzne gleby szczególnie w południowej części Półw. Bałkańskiego, poniżej gór Macedonii i Tracji, pokłady srebra (w górach Laurion), złota (w górach Pandejon) rud żelaza i glinki

* Grecja nie istniała jako państwo aż do wojen grecko-perskich

kultura minojska/kreteńska (3000-1400r.) - stanowi początek cywilizacji europejskiej, powstała na Krecie, zapożyczona z Bliskiego Wschodu - bogato zdobione fasady, budowa wielopiętrowych pałaców (pałac w Knossos - Dom Podwójnej Siekiery), pismo piktograficzne (dysk z Fajstos) i linearne typu A, rozwój Krety i Troi

kultura mykeńska(1600-1100r) - Mykeny to starożytny gród Achajów którym władał Agamemnon, Lwia Brama, grobowiec Agamemnona,pismo linearne typu B
„ciemne wieki” - (około 1200 do połowy VIII p.n.e.) - niewielki zasób źródeł archeologicznych z tego okresu, czas migracji na południe Płw. Bałkańskiego, wysp go okalających

Hellada - nazwa krainy Tesalii na północy Grecji, zróżnicowana pod względem kulturowym, jej mieszkańców nie łączyły kontakty polityczne, a rzadko handlowe
okres archaiczny (VIII-VI p.n.e) - zarysowany podział na biednych i bogatych, początek polis

polis - forma państwa w starożytnej Grecji, Fenicji i Mezopotamii, tzw. miast-państw, obejmowała najczęściej samo macierzyste miasto z otaczającymi je wiejskimi terenami, była wspólnotą wolnych obywateli, w której decyzje o ich życiu były podejmowane przez zgromadzenie ludowe (mężczyzn), poza wspólnotą znajdowali się niewolnicy, a mieszkający w niej na stałe cudzoziemcy nie mieli prawa głosu, podobnie jak kobiety

agora - zgromadzenie ludowe w polis, później miejsce obrad
amfiktionia - związek miast-państw w oparciu o wspólny kult (np. delficka)
metojkowie - cudzoziemcy, wolna ludność nie posiadająca praw obywatelskich
aristoi - arystokrata, dobrze urodzony

wielka kolonizacja (VIII-VI w.) - zasiedlanie przez Greków brzegów od Płw. Iberyjskiego po północno-wschodnie wybrzeża Morza Czarnego i Egiptu - miasta macierzyste nazywano metropoliami, a nowe osady wzorowane na tradycyjnych greckich miastach apoikiami, założycielem był oikistes,

przyczyny: -nowe ziemie pod uprawę spowodowany wzrostem l. ludności
- szansa dla kształtujących się polityków
- zapobieganie dzieleniu ziem między arystokrację

skutki: pozyskanie surowców, rozprzestrzenienie greckiej kultury, norm ustrojowych, obyczajów, języka, religii i wzorców sztuki w całym basenie Morza Śródziemnego, ożywienie wymiany handlowej, rozwoju techniki i rzemiosła

Wielka Grecja - skupiska kolonii greckich na obszarach Italii

Sparta

symmachia - sojusz wojskowy kilku polis (np. Związek Peloponeski ze Spartą)

USTRÓJ stworzony przez Likurga w IX p.n.e:
* dwóch królów (archagetai) pochodzących z odrębnych dynastii - najwyższe funkcje religijne i dowodzenie armią, uprawnienia sędziowskie
* Rada Starszych (geruzja) - 28 spartiatów z arystokratycznych rodzin i dwóch władców, gerontami dożywotnio zostawali zasłużeni obywatele (ukończone 60 l.), władza ustawodawcza
* Zgromadzenie Ludowe (apella) - zwoływane raz do roku, uczestniczyli wszyscy dorośli obywatele głosując przez okrzyki, powoływali gerontów oraz eforów
* eforowie - kontrola wszystkich organów polis nawet królów, wybierani na okres roku spośród arystokracji,

Społeczeństwo spartańskie podzielone na trzy grupy:
- spartiaci (zdobywcy) - po 30 roku życia nabywali prawa obywatelskie, mogli brać udział w Zgromadzeniu Ludowym i żenić się (niezawarci małżeństwa odbiera prawo głosu), zakazywano im pracy zarobkowej, podstawą utrzymania jest ziemia, obowiązkowa służba wojskowa (chłopcy przygotowani od 7 roku życia „spartańskich warunkach”

- heloci - chłopi będący własnością państwa, 50% plonów dla spartiatów, nie posiadali praw obywatelskich, nie mogli opuszczać terenu uprawianej przez siebie ziemi,

- periojkowie - wolna ludność bez praw obywatelskich, powoływani w czasach zagrożenia jako lekkozbrojni, dzierżawili majątki, uprawiali ziemię

Ateny

X-IX p.n.e. - utworzenie polis obejmującego Attykę i Salaminę (około 2500 km2) przez mitycznego króla Tezeusza

* archonci (początkowo funkcja króla) -> 6-10 sędziów, sekretarz, polemarchos (władza wojskowa), eponimos (kieruje administracją) - wszyscy obierani na rok, po zakończeniu urzędowania wchodzili w skład Areopagu
* arystokracja sprawuję władzę w okresie anarchicznym, chłopi (wyrobnicy, szóstkacze) dostają szóstą część plonów za pracę u pana
* hektemoroj - grupa ludzi zależna od arystokratycznych właścicieli ziemskich i zobowiązana do stałej opłaty na ich rzecz

* 621 p.n.e. - Prawa Drakona

* 594 p.n.e. - reformy Solona
- umorzenie długów (zakaz niewoli za długi)
- podział społeczeństwa na cztery grupy majątkowe: 500 miarowcy, 300sta miarowcy, 200 miarowcy i mniej (z dwóch pierwszych można było ubiegać się o urząd archonta, obowiązywała ich służba konna w wojsku; członkowie pozostałych nie piastowali urzędów, również służba wojskowa)
- zakaz wywozu zboża z Attyku
- ujednolicenie miar i wag
- obowiązek wyuczenia syna zawodu wykonywanego przez ojca
- sąd przysięgłych

* demagodzy - zawodowi politycy kierujący ludem, początkowo postaci bardzo cenione, dopiero z czasem określenie to przybrało charakter negatywny

* Pizyrys wprowadza tyranię
- podatek dochodowy
- stała armia
- zakładanie nowych kolonii
- rozpoczął budowę Partenonu i świątyni Demeter
- wprowadzenie świąt państwowych (np. Wielkie Dionizje)
- zalecił zebranie i spisanie pieśni Homera

* 508-507 - reformy Klejstenesa (arystokrata broniący ludu)
- podział na 10 okręgów wyborczych (fyle terytorialne), jedną fylę tworzą trzy demy (jeden dom z wybrzeża, miasta i środka)
- Rada 500-set jako ciało ustawodawcze
- w miejsce nazwiska wprowadzono nazwę demy
- ostracyzm - system skorupkowy - zapisywanie przez obywateli na glinianych skorupkach imienia osoby, która ich zdaniem zagrażała demokracji ateńskiej
- wprowadzenie urzędu stratega (było ich 10)

* reformy Peryklesa (po wojnach grecko-perskich)
- prawa obywatelskie dla osób pochodzenia greckiego
- dieta dla urzędników
- przeniesienie kontroli nad urzędami z Areopagu do Zgromadzenia Ludowego
- dopuścił trzecią klasę majątkową do urzędu archonta

USTRÓJ:
* Zgromadzenie Ludowe - grupowało wszystkich obywateli na agorze do 40 razy w roku; decydowało o budżecie, nakładaniu podatków i wyborze urzędników; do głosowania potrzebowano quorum - 6000 osób

* Rada 500-set - powstała przy wyborze fyli terytorialnych, podzielona na 10 zespołów po 50, na której czele stała jedna osoba; każdy zespół rządził przez 1/10 roku; opiniowała ustawy Zgromadzenia Ludowego

* Sądy - zespoły od kilku do kilkunastu osób tworzyło 6000 osób; oceniali sprawy rodzinne, karne i stan bezpieczeństwa państwa

* urzędnicy - 700, kadencja jednoroczna, niska odpłatność urzędu; urzędów nie można powtarzać, z wyjątkiem strategów

Wojny grecko-perskie
* najwięksi władcy Persji: Cyrus II Wielki, Kambyzes, Kserkses, Dariusz
* Wojsko: okręty: jednorzędowce (pentekontery), dwurzędowce (diery) i trzyrzędowce (triery)
* nieśmiertelni - elitarny korpus perskiej piechoty, stanowiący trzon armii

499 - powstanie w Milecie - wspomagane w pewnym stopniu przez Ateńczyków
490 - bitwa pod Maratonem - wygrana wojsk greckich, o znacznie mniejszej liczbie niż wojska perskie, pod wodzą Dariusza, Grecy pod wodzą Miltiadesa
481 - Związek Helleński, koalicja Greków przeciwko Persom
480 - obrona w wąwozie Termopile - Leonidas, król Sparty, walczy do końca z oddziałem 300 Spartiatów, po stronie perskiej dowodził Kserkses
480 - bitwa pod Salaminą - grecka flota zwycięża
479 - klęska Persów pod Platerami
478 - Ateński Związek Morski - o wyzwolenie Greków spod okupacji perskiej, dzięki niemu wzmacnia się pozycja Aten
449 - Pokój Kalliasa

Wojna peloponeska
(431- 404)

* poczucie zagrożenia oraz niezadowolenie Sparty z rosnącej potęgi Aten w Związku Morskim
* konflikt pomiędzy Koryntem (popieranym przez Spartę), a Korkyrą (popieraną przez Ateny)
* sprawa Potidai
* 431- bitwa pod Platejami
* zawarcie pokoju na 30 lat
* Alkibiades - wychowanek Peryklesa - zawiera przymierze z Argos, Mantineją i Elidą
* 412 - Sparta zawiera układ z Persją
* 404 - bitwa pod Ajgospotamoj - Ateny zostają pokonane
* zwycięska Sparta zmienia ustrój Aten i narzuca władzę 30 tyranów
* 400 - wojna spartańsko-perska (Persowie domagają się miast jońskich za udzieloną pomoc)
* rozwiązanie Ateńskiego Związku Morskiego i Boeckiego
* pokój królewski
* klęska Sparty w bitwie pod Leuktrami (Teby przeciwko dominacji Sparty)

Kultura starożytnej Grecji
* architektura: klasycyzm
* kolumny: dorycka, koryncka (z liśćmi), jońska
* stylobat - schody do świątyni
* odeon - amfiteatr na wolnym powietrzu
* inkrustacja - łączenie różnych stylów
* polichromia - wielobarwna ozdoba malarska
* technika enkaustyczna - nakładanie barwników za pomocą wosku
* intarsja - mozaika z różnych rodzajów drewna

* style ceramiki: geometryczny
- orientalizujący (rośliny, zwierzęta)
- czarnofigurowy (czerwone tło)
- czerwonofigurowy (czerwone figurowy)

* główni dramaturdzy: Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Arystofanes
* poeci: Homer, Hezjod i Sofona
* Partenon (ku czci Ateny, Fidiasz głównym architektem)
* Akropol: Propyleje (brama), świątynia Nike, Erechtejon (Atena Polias)
* kariatydy - kolumny o kształcie kobiety
* dramat: komedia i tragedia- choreg (obywatel polis zobowiązany do wystawienia własnym kosztem chóru na igrzyska teatralne lub muzyczne

FILOZOFIA:
* jońska (przyrody) - Tales z Miletu; poszukiwanie zasad natury, czas cykliczny,
- świat powstał z
wody - Tales
pramaterii wiecznej i nieokreślonej - Anaksymander
powietrza - Anaksymenes
ognia - Heraklit
atomów - Demokryt

* sofiści - Protagoras; człowiek i względność wartości, sensualizm,
* Sokrates, a później Platon - istnieją wartości stałe tj. sprawiedliwość i dobro, podział świata na idealny i zmysłowy (nasz świat) przez Platona, Platon założył pierwszą szkołę filozoficzną akademie

* Arystoteles - uczeń Platona, założył pierwsze liceum, nauczyciel Aleksandra Wielkiego; logika formalna, podział nauki na teoretyczne (matematyka, fizyka i metafizyka)
praktyczne (etyka i polityka)
wytwórcze (sztuka i retoryka)

- trzy ustroje prawidłowe: tyrania, oligarchia i demokracja

* stoicyzm - osiąganie szczęścia przez wewnętrzną dyscyplinę moralną, sumienne spełnianie tych obowiązków, które spadają na nas naturalną koleją rzeczy, oraz odcięcia swoich emocji od zdarzeń zewnętrznych
* epikureizm - szczęście utożsamiane z brakiem cierpień, jest głównym celem człowieka, później dążenie do przyjemności
* cynizm - życie zgodnie z naturą i ograniczanie swoich potrzeb do minimum; Diogenes mieszkający w beczce

RELIGIA:
* kult zmarłych: Tartar, Pola Elizejskie
* orfizm - nurt religijny związany przede wszystkim z kultem Dionizosa - Zagreusa
* wyrocznia w Delfach (omfalos - pępek świata); pytie przepowiadają przyszłość
* auspicja - wróżenie z lotu lub wątroby ptaków

Saturn Kronos
Kybele Rea
Jowisz Zeus
Junona Hera
Bachus Dionizos
Apollo Apollo
Diana Artemida
Neptun Posejdon
Wulkan Hefajstos
Wenus Afrodyta
Mars Ares
Minerwa Atena
Pluton Hades
Ceres Demeter
Prozerpina Persefona
Merkury Hremes
Parki Mojry

* 776 - pierwsze igrzyska
* olimpiada - czteroletni okres pomiędzy igrzyskami
* wieniec wawrzynowy
* gimnazjony - ośrodki przeznaczone do ćwiczeń fizycznych

Aleksander Wielki
* rozwój państwa za panowania Filipa II, kontynuacja przez syna

* reformy Filipa II: w armii ciężka konnica, falanga z żołnierzami uzbrojonymi w długie oszczepy tzw. sarisy

* statery - złote monety bite przez Filipa II z gór Pangajon

* 338 - bitwa pod Cheroneją - zwycięstwo Filipa; Macedonia ogłasza hegemonię Związku Korynckiego (wszystkie greckie polis poza Spartą)

* 336 - decyzja Związku Korynckiego o wojnie z Persją na czele z Filipem (greckie polis objęte kryzysem mają nadzieję polepszenia swojego bytu poprzez wojnę)

* Demostenes - grecki mówca wrogi Filipowi II (Filipiki i Mowy olintyjskie)

* 335 - śmierć Filipa II; krwawe stłumienie buntu antymacedońskiego przez Aleksandra i przejęcie dowództwa w wyprawie na Persję

* 334 - bitwa pod Granikiem

* 333 - bitwa pod Issos - Dariusz III atakuje z zaskoczenia, po przegranej i przejęciu skarbu perski złożony w Damaszku proponuje zawarcie pokoju

* zajęcie Palestyny, Egiptu (miasto Aleksandria)

* 331 - bitwa pod Gaugamelą- ostateczna klęska Dariusza III; A. królem perskim

* nieudana wyprawa na Indie (opór ludności, trudne warunki klimatyczne, wyczerpanie żołnierzy); armia wraca podzielona drogą morską i lądową

POLITYKA:
* Aleksander rządzi podbitymi terenami osobiście
* popiera mieszane małżeństwa, sam poślubił Roksanę córkę baktryjskiego księcia, a następnie córkę Dariusza III
* przyjął ceremoniał perski
* 324 - zażądał ubóstwiania swojej osoby - apoteoza - czynnik jednoczący lud
* sieć dróg, handel
* zakładanie miast - Aleksandrię

* 323 - śmierć w Babilonie w niewyjaśnionych okolicznościach
* Antygonidowie w Macedonii, Ptolemeusze w Egipcie, Selecudowie w Mezopotamii, Syrii, Iranie i Azji Mniejszej

* 323-30 - epoka hellenistyczna - grecka kultura rozprzestrzeniona na obszar Wschodu przez wyprawy Aleksandra i jej mieszanie się z miejscową kulturą, wspólny język tzw. koine
- największa biblioteka starożytności w Aleksandrii
- latarnia morska na wyspie Faros
- Musejon - instytut badawczy w Aleksandrii

7. Starożytny Rzym (około VIII w - Grecy i Etruskowie zasiedlają Płw. Apeniński)

* 540 - bitwa u wybrzeży Korsyki- Etruskowie zajmują Korsykę, a Kartagińczycy Sardynię
* Związek Latyński - 30 plemion, m.in. Rzym
* 753 - założenie Rzymu, pierwszym królem jest Romulus
* V w.- Rzym rozpoczyna podbój Płw. Apenińskiego
* łuki triumfalne (do dziś przetrwało 125)

* 504 - bitwa pod Alicją - zwycięstwo Rzymian nad Etruskami, który próbował przywrócić panowanie wygnanemu królowi Tarkwiniuszowi Pysznemu
* 496 - bitwa nad jeziorem Regillus - Rzymianie pokonują Ligę Latyńską
* 493 - przymierze Rzymu z Latynami - nowa Liga Latyńska na równych prawach
* 406-396 - wojna z Etruskami o Weje - po zdobyciu Wejów Rzymianie rozszerzają terytorium państwa na prawy brzeg Tybru
* 386 - najazd Galów na środkową Italię- Galowie zwyciężają Etrusków, zdobywają i niszczę Rzym, po otrzymaniu okupu wycofują się z Italii
* 343-341 - I wojna samnicka - Rzymianie pokonują Związek Samnicki, utworzonego przez plemiona z południa i środka Płw. Apenińskiego

* 340-338 - wojna latyńska - najazdy Galów na Rzym osłabiają rzymskie panowanie na terenie Lacjum, a jednocześnie są przyczyną umocnienia pozycji Związku Latyńskiego, który rozpoczyna wojnę; Rzymianie pokonują Związek, który rozwiązany staje się częścią państwa rzymskiego

* 326-304 - II wojna samnicka - Rzymianie ponoszą klęskę w bitwie w Wąwozie Kaudyńskim i zawierają pokój z Sainitami, w 304 zostaje zawarty kolejny pokój - Rzymianie zyskują Apulię i Kampanię

* 298-291 - III wojna samnicka - Samnici, poparci przez plemiona Etrusków, Sabinów, Umbrów i Galów, zostają pokonani w bitwie pod Seninum - Rzymianie zdobywają Umbrię i całą południową Italię; kres niepodległości Etrusków

* 282-272 - wojna z Tarentem - król Epiru Pyrrus udziela pomocy greckiej kolonii, w trakcie bitwy pod Ausculum ponosi poważne straty ale zwycięża z Rzymem (tzw. pyrrusowe zwycięstwo); Tarent pod panowaniem Rzymu

Wojny punickie
* 814 - Fenicjanie zakładają Kartaginę- największy port na Morzu Śródziemnym
* 264-241 - I wojna Kartagina traci Korsykę, Sardynię
* 218-201 - II wojna wyprawa Hannibala na Hiszpanię i Hazdrubala
- bitwa pod Saguntem

* 216 - klęska Rzymu w bitwie pod Kannami w Apulii

* 202 - Rzym atakuję Kartaginę pod Zamą, Kartagina traci wszystkie posiadłości poza Afryką, flotę, zobowiązana jest do płacenia danin oraz jej polityka zagraniczna jest podporządkowana Rzymowi

* 149-146 III wojna rzymski wódz Publiusz Korneliusz Scypion Młodszy zdobywa Kartaginę, doszczętnie niszczy miasto i mieszkańców sprzedaje w niewolę, powstaje nowa prowincja rzymska - Afryka

* zajęcie Dalmacji, Macedonii, Grecji, Egiptu przez Oktawiana i Brytanię
* największy zasięg terytorialny za Trajana, który podbił Dację, Mezopotamię i Armenię
* Kato - senator rzymski, które każde przemówienie kończył zdaniem: A poza tym, Kartaginę należy zniszczyć

* wojsko zawodowe (17-60 lat)
* dwie centurie -> manipuł
trzy manipuły -> kohorta
dziesięć kohort -> legion
* legion (25-30 w całej armii), w skład legionu 6 tys. żołnierzy

Republika Rzymska (509- 49 p.n.e.)

* Zgromadzenie Ludowe - polityka zagraniczna, wybór urzędników, uchwalanie praw; decyzje uchwalano jednogłośnie („tak” lub „nie”) - nie prowadziło się debat;
zgromadzenie trybusowe - według terytorium,
zgromadzenie centurialne - według majątku

* urzędnicy - 47 wybieranych na rok, koszty urzędów pokrywali z własnych dochodów, swoje funkcje sprawowali kolegialnie
- konsulowie - dwóch wybieranych na rok, najwyższa władza, rządzili miastem i armią; w razie zagrożenia państwa jednego z konsulów obwoływano na 6 miesięcy dyktatorem (naczelne dowództwo i rola namiestnika w prowincjach
- cenzorzy - wybierani na 5 lat; przestrzeganie zasad moralnych, tworzyli listę senatorów i lustrowali ich majątkowo, budżet państwa, tworzenie spisu ludności, na podstawie którego przydzielano do klas społecznych; ich decyzje były nieodwołalne, może opuszczać miasto
- pretorzy - sądownictwo,
- edylowie - dwóch, nadzór nad porządkiem w mieście, pracami publicznymi, dostawą zboża i igrzyskami
- kwestorzy - więzienia, mennice, sądownictwo, finanse, ściąganie danin, może opuszczać miasta podczas swojej kadencji

* trybuni ludowi - reprezentacja interesu plebsu; prawo sprzeciwu wobec decyzji urzędników i senatu, prawo wycofania ustaw z senatu; nie mogli opuszczać miasta

* senat - 300 (do 900 za czasów Cezara) członków powoływanych z nobilitas (najwyższe rody), dożywotnio zasiadali w nich byli urzędnicy, władza ustawodawcza - zatwierdzała uchwały Zgromadzenia Ludowego, polityka zagraniczna, kulty religijne, podatki, grunty, powoływanie dowódców w czasie wojny i dyktatora,

Struktura społeczna:
* patrycjusze - uprzywilejowana warstwa społeczna, posiadająca pełne prawa polityczne i (do pewnego momentu) wyłączność na obejmowanie urzędów; wywodzili się oni z zamożnych rodzin.

* plebejusze - wolni, lecz (do pewnego momentu) nie mieli praw obywatelskich. Nie mogli obejmować urzędów państwowych, a także zawierać małżeństw z synami lub córkami patrycjuszy. Trudnili się rzemiosłem i kupiectwem. Pełnili również służbę w wojsku, a za swoje pieniądze musieli kupić uzbrojenie

* kolon (wieśniak) - najpierw dzierżawca działki ziemi od właściciela ziemskiego, w okresie cesarstwa chłop zależny od właściciela latyfundium

* niewolnicy - nie mieli żadnych praw, byli główna siłą roboczą w państwie

* ustawa XII tablic - 451-449- walki plebejuszy z patrycjuszami o wpływ na rządy państwem, spisanie nowych praw

* liktor - niższy funkcjonariusz, która podczas pochodu poprzedzał króla lub konsula, stanowili osobistą ochronę

* municypium - gmina italska, mająca z Rzymem traktat o przymierzu i zobowiązania do wypełniania zadań wskazanych przez Rzym; jej mieszkańcy nie posiadali praw obywatelskich

* prowincja - ziemie podbite przez Rzym od III w p.n.e.; miały swojego namiestnika i kwestora, od ściągania podatków, dostarczały zboże dla Rzymu, źródło dochodów Rzymu, ich mieszkańcy nie byli powoływani do wojska (zapobieganie antyrzymskim powstaniom)

Kryzys:

* problem z zarządzaniem ogromnym terytorium Imperium
* potrzeba zmiany ustroju i hamowanie jej przez senat

* I triumwirat - tajne, nieformalne porozumienie zawarte pomiędzy Gajuszem Juliuszem Cezarem, Gnejuszem Pompejuszem i Markiem Krassusem w 60 p.n.e.; odtąd nie stanie się w Rzeczypospolitej nic, co nie podobałoby się któremukolwiek z trzech. Rozpadł się wraz ze śmiercią Krassusa w 53 roku p.n.e.

* 49 r. p.n.e - Cezar przekroczył wraz z wojskiem rzekę Rubikon (granica Galii i Italii), wbrew zakazom senatu mówiąc: kości zostały rzucone
* 45 - Cezar otrzymuje dożywotni urząd dyktatora (dotąd tylko na 6 miesięcy)
* 15 marca 44 - w idy marcowe, Cezar zostaje zamordowany przez uczestników spisku: Brutusa, Kasjusza Longinusa

Reformy Cezara:
* romanizacja prowincji
* nowa moneta
* ograniczył rozdawnictwo zboża (w ramach walki z korupcją)
* kalendarz juliański
* pierwsza świątynia marmurowa, łuk triumfalny i budowle kopułowe
* podniósł liczbę senatu do 900, powołując do niego sprzyjające sobie rody

* II triumwirat - porozumienie pomiędzy Oktawianem, Markiem Antoniuszem i Markiem Lepidusem; charakter oficjalny; powołany w Bononii w celu uporządkowania sytuacji w Rzymie po śmierci Cezara i ukarania jego zabójców; podział Imperium między siebie: Antoniusz otrzymał Wschód, Oktawian Zachód, a Lepidus Afrykę. Italia miała być prowincją wspólną. Triumwirat rozpadł się po usunięciu Lepidusa w roku 36

* 31 - bitwa pod Akcjum Oktawiana z Antoniuszem - władzę obejmuje Oktawian August (usynowiony w testamencie wnuk siostry Cezara) - cesarstwo rzymskie

Komedia Republiki
* tytuły Oktawiana: Augustus (wywyższony przez boga), Cezar (na jego cześć), imperator, princeps (pierwszy - pierwszy obywatel, znaczący polityk)
* pryncypat - forma władzy wprowadzona po 27 r. aż do rządów Dioklecjana, skupiała władzę w rękach jednostki, przy pozorach zachowania instytucji republikańskich

- Oktawian najwyższym kapłanem (boski kult władcy)
- ścisła kontrola nad namiestnikami prowincji
- reforma wojska - służba od 16 do 24 lat, potem dostawali ziemię i pieniądze

* kolejni władcy po śmierci Oktawiana:
- Tyberiusz
- Kaligula (skandalista, wprowadził terror i został zamordowany)
- Klaudiusz (autor wielu prac historycznych)
- Neron (wielki pożar Rzymu w 64 r)
- ród Flawiuszy
- ród Antoninów
- Dioklecjan - 284 - zasada dominatu (monarchia absolutna)
- Konstantyn Wielki - zbudował drugą stolicę Bizancjum (Konstantynopol)

Kultura grecko-rzymska
* styl kompozytowy - na bazie jońskiego i korynckiego - bogactwo
* styl toskański - na bazie doryckiego - prostota
* rzeźba portretowa - realistyczna (nie wyidealizowana jak w Grecji)

* łuki: łuki triumfalne, akwedukty, arkady
* kopuły i koła: bazyliki (oculus - otwór w sklepieniu), Koloseum, Panteon
* atrium - hol prowadzący do pomieszczeń domu, zazwyczaj bez sufitu
* cyrk wielki - Circus Maximus - wyścigi rydwanów

* Kodeks Justyniana - VI w. n.e. prawa z XII tablic z nowymi regulacjami
* 212 n.e. - nadanie obywatelstwa wszystkim wolnym mieszkańcom Imperium
* złoty kamień milowy - symbol dróg rzymskich
* łacina podstawą dla języka francuskiego. hiszpańskiego, włoskiego itd.

Religia politeistyczna i Chrześcijaństwo

* cechy religii politeistycznej
- hellenizacja
- orientalizacja (Izyda, Maa, Kybele, Wielka Macież)
- synkretyzm - kompilacja

* Many - duchy przodków
Lary - opiekunki domostwa
Penaty - bóstwa spiżarni

* religia kształtuje ideał obywatela - bardzo poważny stosunek do bogów

* Numa Pompiliusz - zapoczątkował w Rzymie państwowy kult bogów, wyznaczył kapłanów dla trójcy Jowisza, Marsa i Kwirynusa

Geneza chrześcijaństwa:
* Palestyna prowincją rzymską
* podział żydów palestyńskich: pobożni faryzeusze (uczeni w Piśmie, wierzyli w przyjście mesjasza), arystokratyczni saduceuszy, ascetyczni esseńczycy (żyjący według reguł zakonnych)
* narodziny Jezusa Chrystusa i pierwsza wspólnota pod przewodnictwem Piotra, Paweł z Tarsu organizuje gminy chrześcijańskie w Azji Mniejszej i Grecji
* gmina chrześcijańska - biskup, diakoni, prezbiterzy, wierni
* IV-V w. - Kościół zaczyna działać jako całość, uchwala decyzje na synodach (zgromadzenie biskupów niedużych terytoriów) lub soboru (biskupi reprezentujący cały Kościół)
* rozłam w kościele afrykańskim: katolicy i donatyści (rygoryzm moralny, członkami Kościoła mogą być tylko ludzie sprawiedliwi) - potępieni na soborze w Arles;
* Ariusz neguje boskość Chrystusa i nie uznaje dogmatu o Trójcy Świętej - jego herezja nazywana arianizmem zostaje potępiona przez Kościół
* 303 - dekret cesarza Dioklecjana zabraniający praktykowania religii chrześcijańskiej zapoczątkował ostatnie poważne prześladowania chrześcijan
* 313 - edykt mediolański - wolność religijna w Cesarstwie Rzymskim
* 392 - podział cesarstwa rzymskiego między synów Teodozjusza na część wschodnią (Arkadiusz) i zachodnią (Honoriusz); chrześcijaństwo religią państwową - zakaz sprawowania kultów pogańskich
* 378 - bitwa pod Adrianopolem, Wizygoci rozgromili rzymskie wojska i zabili cesarza Walensa
* 410-455 - Wandalowie atakują Rzym

Praca również w załączniku.