Myślenie

Myślenie

1. Cechy myślenia
2. Rozwiązywanie problemów
3. Myślenie twórcze


Pojęcie myślenia ma bardzo szeroki zakres i wiele różnych znaczeń, odnosi się do czynności specyficznie ludzkich. Używanie jest w mowie potocznej oraz w języku naukowym, przede wszystkim w filozofii i psychologii. Psychologowie klasyczni myślenie interpretowali jako szczególnego rodzaju zjawisko świadomości, odrębne od wrażeń, spostrzeżeń, emocji, uczuć i woli.
Józef Kozielecki czynność myślenia określa jako łańcuch operacji umysłowych, za pomocą których powtarzamy informacje, czyli treści zakodowane w spostrzeżeniach, wyobrażeniach i pojęciach. Tak zrozumianą czynność umysłową rozpatruje się jako proces wewnętrzny, niedostępny bezpośredniemu badaniu, dzięki której możemy planować, projektować, przewidywać, wnioskować o naszych działaniach w przyszłości. Istotnymi cechami myślenia jako najważniejszego procesu poznawczego jest jego pośredniość i ogólność. Odzwierciedlenie rzeczywistości w naszej świadomości w formie pojęci i sądów, uniezależnienie się od bezpośredniego oddziaływania otaczającego świata na narządy zmysłowe, pozwala na oderwanie się od konkretnych przedmiotów i zjawisk, i utworzenie ogólnikowych reprezentacji w formie symboli, znaków, modeli, idei charakterystycznych dla całej klasy przedmiotów czy zjawisk.. Charakterystyczną cechą myślenia jest też to, że odzwierciedlamy nie tylko poszczególne obiekty rzeczywistości lecz także relacje czyli stosunki między różnymi elementami rzeczywistości. Nie są to tylko stosunki przestrzenne typowe dla spostrzeżeń lecz stosunki typu funkcjonalnego i logicznego.
W strukturze czynności myślenia wyróżniamy trzy elementarne składniki:
1) Informacje o świecie które są materiałem myślenia.
2) Operacje, czyli elementarne transformacje umysłowe za pomocą których przetwarzamy materiał myślenia.
3) Reguły (metody, taktyki, strategie), czyli to, co wpływa na uporządkowanie kolejnych operacji.
Informacje o przedmiotach i ich klasach są zakodowane w spostrzeżeniach, wyobrażeniach lub pojęciach.
Spostrzeżenia i wyobrażenia odgrywają dużą rolę w myśleniu dzieci. Przypuszcza się, iż rola wyobrażeń zależy od rodzaju problemu oraz fazy procesu myślenia i udział ich w procesie myślenia jest nadal dość duży. Zasadniczym materiałem myślenia człowieka są pojęcia. W ujęciu psychologicznym pojęcia jest myślą w której odzwierciedlone są cechy wspólne dla klasy przedmiotów lub zdarzeń. Ponieważ pojęcia stanowią przedmiot badań także innych dyscyplin naukowych jak logika i filozofia należy odróżnić pojęcia – myśli od pojęcia – słowa, którymi ludzie posługują się w celu wzajemnej komunikacji. Wiele dyskusji i badań podjęto nad językiem i jego rolą w kształtowaniu się pojęć.
Język odgrywa ważną rolę w myśleniu, nie można jednak utożsamić symboli językowych z myślami, które nazywamy pojęciami.
Niektórzy psychologowie sądzą, że istnieją dwa odrębne kody: kod pamięciowy i kod słowny. Można się o tym przekonać dokonując tłumaczenia z języka obcego, trudności w przekładzie sprawia wyrażenie myśli słowami z systemu językowego o odmiennych regułach gramatycznych.
Inni badacze np. L.S. Wygotski przypuszczają, że między słowem a pojęciem zachodzi związek współzależności, a nawet jedności, która dotyczy znaczenia słowa a nie jego zewnętrznego wyrazu.

Czynności myślenia ukierunkowanego przejawiają się przede wszystkim w toku rozwiązywania różnorodnych problemów. Problemem jest każda sytuacja zadaniowa (zarówno w życiu codziennym, jak i w szkole, uczelni, lub pracy zawodowej), w której występuje pewna trudność, pytanie, na jakie szukamy odpowiedzi. Nie stwarza natomiast żadnych problemów stosując gotowe formy zachowania wrodzone (instynktowne) lub nawykowe (nabyte)
Problemem nie jest również sytuacja, z której w ogóle nie ma wyjścia, oraz zadania przekraczające możliwości rozwojowe jednostki. Dla pięcioletniego dziecka nie będzie problemem zadanie matematyczne wymagające zastosowania pierwiastków czy logarytmów, bo nie rozumie ono jego treści i nie potrafi się z nim uporać.
W rozwiązywaniu problemów bierze udział zarówno myślenie produktywne, jak też reproduktywne. Jako kryterium tego podziału przyjmuje się warunki, w jakich człowiek dokonuje operacji umysłowych oraz cechy jego reakcji, stanowiących wynik czynności myślenia.
Myślenie produktywne polega na wytworzeniu informacji zupełnie nowych dla jednostki. Rezultaty tego myślenia wzbogacają i poszerzają wiedze człowieka w danej dziedzinie o nieznane dotąd treści, mówimy o myśleniu twórczym. Myślenie produktywne nie ma natomiast charakteru twórczego jeśli jego wynik nie jest subiektywnie odczuwany jako nowy przez daną jednostkę, a informacje przez nią wytworzone stanowią nowość w jej indywidualnym doświadczeniu, zostały jednak już poprzednio wykryte przez innych ludzi i włączone do ogólnego dorobku nauki i kultury. W toku myślenia reproduktywnego podmiot wykorzystuje znane informacje o nowych warunkach rozszerza wiedze o możliwości zastosowania uprzednio zdobytych informacji. Określenie to, od dawna przyjęte w psychologii, nie powinno nam sugerować, że takie myślenie polega na mało samodzielnym odtwarzaniu zdobytej uprzednio wiedzy, która nie ulega w jego wyniku wzbogaceniu. Istotą rzeczy jest bowiem i tutaj podobnie jak w każdej czynności intelektualnej, przetwarzanie informacji w jakiejś sytuacji problemowej. Rozwiązywanie zadania wymaga jednak w tym przypadku wybiórczej (selektywnej) aktualizacji doświadczenia indywidualnego, zastosowania znanych pojęć, praw i reguł.
Oba rodzaje myślenia biorą udział w rozwiązywaniu problemów. Czynność myślenia przejawia się głównie w trakcie rozwiązywania problemów. Jak podaje J. Kozielecki problemem jest taki rodzaj zadania, którego podmiot nie może rozwiązać za pomocą posiadanych informacji, umiejętności, nawyków. Często też sytuacje zadaniową, w której występuje pewna trudności nazywamy problemem.
Najczęściej różnego rodzaju problemy spotykamy w życiu. Mogą to być problemy naukowe, techniczne, organizacyjne, społeczne, polityczne itp.
Liczba problemów jest ogromna, dla tego też gdybyśmy chcieli dokonać pełnej systematyzacji wszystkich napotkanych problemów było by to niemożliwe. Psychologowie podejmują jednak próby klasyfikacji problemów i sytuacji problemowych kierując się różnymi kryteriami i różnymi celami. Niektóre podział sytuacji problemowych oparte są na szczególnie istotnych podstawach naukowych.

P. Olron rozróżnia dwa typy problemów: problemy praktyczne i problemy dotyczące materiału symbolicznego.
Istotą problemów praktycznych jest to, że podmiot ma odczynienia jedynie z urządzeniami i przedmiotami w sensie fizycznym konkretnymi. Problemy takie mogą być postawione bez użycia sformułowań językowych (mowy) jednocześnie - jak się wydaje – sytuacje te związane są z motywacją naturalną, np. chęć osiągnięcia przez małe dziecko atrakcyjnego przedmiotu, którego nie może ono bezpośrednio dosięgnąć.
Drugi wyróżniony przez Olrona rodzaj problemów odnosi się do materiału symbolicznego, tzn. przede wszystkim do znaków językowych i innych znaków specjalnych. Problemy te przypominają znane powszechnie zadania arytmetyczne, fizyczne i inne spotykane również w praktyce szkolnej.

J. Kozielecki, autor drugiego podziału, przyjmuje za punkt wyjścia główne cele, do jakich zmierzają czynności ludzkie. Jego zdaniem, głównymi celami czynności ludzi jest zdobycie orientacji w otaczającej ich rzeczywistości, podjęcie decyzji o działaniach i wykonywanie decyzji. Problemy mogą występować w związku z każdą z wymienionych czynności. Zatem możemy podzielić je na: orientacyjne, decyzyjne i wykonawcze. Problemy orientacyjne (poznawcze) mogą występować w sytuacjach, gdy podejmujemy czynności zmierzające do uzyskania wiedzy o rzeczywistości. Informacje takie są niezbędne do sensownego i skutecznego działania. Możemy je uzyskać względnie łatwo, np. pytając kogoś lub zaglądając do encyklopedii. Czasem jednak nie mając takich możliwości, musimy je wykrywać w drodze samodzielnej eksploracji i czynności myślowych. Stajemy wtedy przed problemem poznawczym, którego rozwiązanie wzbogaca zatem naszą wiedzę. Problemy decyzyjne mogą powstawać przy podejmowaniu postanowień o działaniach, przy wyborze możliwego sposobu działania. Jest to ważna klasa problemów, gdyż podejmowanie takich lub innych decyzji ma istotne znaczenie zarówno w życiu jednostki, jak i społeczeństwa. Autor dzieli problemy decyzyjne na dwie podgrupy; problemy decyzyjne w sytuacjach pewnych i problemy decyzyjne w sytuacjach niepewnych (ryzykownych). Problemy wykonawcze powstają w związku z trudnościami w realizowaniu podjętych uprzednio decyzji. Jeśli w trakcie wykonywania działań pojawią się trudności, to dalsze działanie zależy od ich przezwyciężenia. W istocie sprawę tę można ująć w kategoriach uprzednio wymienionych rodzajów problemów, ale bowiem pokonanie trudności realizacyjnych wymaga rozpoznania przyczyn trudności i podjęcia decyzji dotyczących sposobu ich usunięcia.
W strukturze problemu wyodrębniamy dwa elementy: cel, do którego podmiot dąży oraz informacje zawarte w sytuacji problemowej. W zależności o danych początkowych zawartych w sytuacji problemowej wyróżniamy różne rodzaje problemów.
Otwarte – gdzie poziom informacji jest niski. Człowiek posiada za mało (lub wcale) informacji o możliwych rozwiązaniach problemów. Ten rodzaj problemów nazywa się też inwencyjnymi lub „źle określonymi”.
Problemy zamknięte – posiadamy pełny zbiór możliwych rozwiązań, zadanie polega na wyborze jednego z nich. Problemy te nazywa się także selektywnymi lub „dobrze określonymi”.

J.P. Guilford dokonuje podziału problemów ze względu na sposób sformułowania celu.
Problemy konwergencyjne – cel jednocześnie określa końcowy wynik, występuje tylko jedno poprawne rozwiązanie np. rozwiązanie równania algebraicznego.
Problemy dywergencyjne – cel dopuszcza wiele poprawnych rozwiązań. Problemy te nie ograniczają swobody w rozwiązywaniu, umożliwiają zastosowanie nowych, oryginalnych sposobów.


Na podstawie wielu prac psychologów, zapoczątkowanych przez J. Deweya w 1910r. wymienia się cztery najważniejsze fazy w rozwiązywaniu problemów.
1) Dostrzeganie problemu.
2) Analiza sytuacji problemowej.
3) Wytwarzanie pomysłów rozwiązania.
4) Weryfikacja pomysłów rozwiązania.

Faza pierwsza czyli odkrywanie problemów jest procesem bardzo trudnym, zdaniem wielu autorów jest to czynność bardzie specyficzna dla ludzi niż ich rozwiązywanie.
W fazie drugiej zasadniczą rolę odgrywa myślenie reproduktywne oraz reguły heurystyczne. Selektywna analiza danych początkowych, wykorzystanie informacji pozytywnych jak i negatywnych powoduje, że z powodzeniem rozpoznajemy sytuację problemową lub nie.
Trzecia faza ma szczególne znaczenie dla rozwiązywania problemów, udział myślenie produktywnego pozwala na wytworzenie nowych informacji niezbędnych dla osiągnięcia planowanego celu.
Rozstrzygające znaczenie ma faza czwarta, w której przeprowadza się obserwacje w celu weryfikacji wysuniętych hipotez. Polega to na ustaleniu czy pewne zdarzenia przewidywane w naszej hipotezie pojawiają się rzeczywiście. Zakładamy bowiem, iż jeśli dana hipoteza jest prawdziwa, to w określonych okolicznościach powinny wystąpić to a takie zdarzenia. Jeśli nasza obserwacja to potwierdzi mamy wówczas podstawy do przyjęcia hipotezy.

Wykryto wiele przeszkód, utrudniające prawidłowe rozwiązywanie problemów. Do najczęściej wymienianych: błędne nastawienie i fiksacja funkcjonalna. Liczne badania potwierdziły, iż wytworzone w procesie uczenia się uporczywe nastawienia stanowią poważną przeszkodę w racjonalnym postępowaniu. Stereotypowe sposoby działania nie przydatne w zmienionej sytuacji uniemożliwiają rozwiązywanie nowych zadań. Drugą przeszkodą jest fiksacja funkcjonalna zwana także sztywnością funkcji. Polega ona na tym, że specyficzna funkcja przedmiotu utrudnia zastosowanie go w nowy, oryginalny sposób.
Wiele eksperymentów udowodniło, iż fiksacja funkcjonalna odgrywa negatywną rolę w rozwiązywaniu problemów.
Z uwagi na ogromną rolę jaką przy rozwiązywaniu problemów przypisuje się czynnościom myślenia specyficznego znaczenia nabierają indywidualne cechy umysłu ludzi, które warunkują zdolności twórcze.
Najważniejsze z tych cech to: krytycyzm myślenia, jego samodzielność, szybkość oraz giętkość i rozległość.
Krytycyzm myślenia polega na starannym doborze wszystkich argumentów zarówno potwierdzających słuszność hipotezy, jak i zdyscyplinowanie, samodzielne nie poddające się łatwo sugestiom innych osób. Przeciwieństwem krytycyzmu myślenie jest jego pochopność.
Inną cechą umysłu niezbędną do rozwiązywania problemów jest giętkość i elastyczność procesów myślowych.
Jest to zdolność do przezwyciężania sztywnych nastawień, wytwarzanie nowych sposobów i metod, dostosowanych do zmiennych warunków. Człowiek odznaczający się giętkością umysłu, potrafi rozpatrywać problem z różnych punktów widzenia, wykrywa różne właściwości przedmiotu lub zjawiska.
Odwrotnością giętkości myślenia jest umysł mało plastyczny, sztywny. U podstaw sztywności myślenia tkwi słaba ruchliwość procesów nerwowych. Jest to równocześnie nieodzowny warunek szybkości myślenia. Człowiek wyróżniający się dużą ruchliwością procesów pobudzania i hamowania pracuje wydajniej i ekonomicznie, charakteryzuje go wzmożona aktywność umysłu i zdolność koncentracji na zadaniu.




Literatura:

E. Dubowik, R. Kościelak, H. Kulas, A. Tomczak-Witych /2002/, Wybrane zagadnienia z psychologii. Gdańsk, AWFiS, s28-39.
J. Strelau, A. Jurkowski, z. Putkiewicz /1985/, Podstawy psychologii dla nauczycieli. Warszawa, PWN, s. 321-349
M. Przetacznikowa G. Makiełło-Jarża /1989/, Podstawy psychologii ogólnej. Warszawa WSiP.
I. Kurcz /1992/, Pamięć, uczenie się, język. Warszawa, Wydawnictwo naukowe PWN.
E. Hilgard /1967/, Wprowadzenie do psychologii. Warszawa PWN
J. Trzebiński /1978/, Z badań nad uwarunkowaniami oryginalności myślenia. Wrocław, Ossolineum,
s.80-85
J. Berryman, D. Hargreaves, K. Howells, E. M.. Ockleford, /2002/ Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne