Uwarunkowania rozwoju człowieka

Uwarunkowania rozwoju człowieka

Rozwój człowieka wyznaczają cztery podstawowe czynniki:
1. ,,zadatki biologiczne – predyspozycje jednostki, genotyp, wyposażenie genetyczne, cechy wrodzone;
2. środowisko – środowisko fizyczne (materialne), środowisko społeczne, stymulacja (podnieta) zewnętrzna, zewnętrzne wpływy niezamierzone;
3. wychowanie – wpływy intencjonalne, socjalizacja, kształcenie, nauczanie, modelowanie, ćwiczenie, instruowanie;
4. aktywność podmiotu – własna aktywność, spontaniczna aktywność, wewnętrznie motywowana aktywność, działalność.”1

O zadatkach genetycznych decyduje ,,gen (gr.), materialna jednostka dziedziczenia, decydująca o przekazywaniu poszczególnych dziedzicznych właściwości organizmu. Geny znajdują się w chromosomach, ułożone liniowo w ściśle określonej kolejności – są to cząsteczki DNA, (kwasu dezoksyrybonukleinowego).”2 ,,Podstawowe prawa dziedziczności sformułował w 1866 r. G. Mendel, którego uważa się za twórcę genetyki. Stwierdził on, że poszczególne właściwości zależne są od specjalnych czynników dziedzicznych, nazwanych później – genami.”3

Wszelkie cechy organizmów: morfologiczne, fizjologiczne, biochemiczne czy psychologiczne są uwarunkowane dziedzicznie, a jednocześnie wiele z nich w pewnym stopniu zależy też od warunków środowiska. Nie dziedziczą się gotowe cechy, lecz kształtują się w reakcji organizmu na wpływy środowiska.


1 H. Tomczak, Rozwój psychoruchowy dziecka w młodszym wieku szkolnym, http:
// republika. pl / sposiem /pub / 36. htm, 04 – 01 – 20, s. 1 z 4.
2 Nowa encyklopedia powszechna, tom 2, op. cit., s. 498.
3 Tamże, s. 500.
Rozwój osobniczy można badać pod kątem kształtowania się osobowości psychicznej, czyli właściwości charakteru, inteligencji itp. albo sobowości biologicznej, czyli rozwoju fizycznego. Każdy człowiek posiada określone predyspozycje wrodzone. Te predyspozycje mogą być przekazywane przez rodziców potomstwu z pokolenia na pokolenie. W okresie życia człowieka mogą być modyfikowane, potęgowane bądź zapoczątkowane różnymi środowiskowymi czynnikami mutagennymi.
Te genetyczno-rodzinne uwarunkowania i pojawiające się zmiany w strukturze chromosomów spwrawiają też, że w wielu wypadkach rodzące się nowe organizmy, mimo że w momencie urodzenia nie wykazują zmian chorobowych, mogą kryć w sobie i ujawnić w procesie rozwoju pewną predyspozycję, czyli podatność do wystąpienia określonych schorzeń, np.: nowotworów, zaburzeń psychicznych. Defekty genetyczne jednego lub obojga rodziców mogą się sumować i potęgować niekorzystne uwarunkowania zdrowotne u ich dzieci, jak również ujawniać się w późniejszych pokoleniach (u ich wnuków a nawet później).
Zawarty w materiale chromosomowym potencjał genetyczny (tzw. genotyp), indywidualnie zróżnicowany dla każdego organizmu, warunkuje w znacznym stopniu nie tylko rozwój fizyczny, ale także poziom inteligencji (z możliwością dalszego jej doskonalenia).
Człowiek zdrowy wykazuje prawidłowy rozwój inteligencji, prawidłowe reakcje emocjonalne, dojrzałość, umiejętność przeciwstawiania się stresom, zdolność adaptacji.

Środowisko fizyczne człowieka to wszystko to, co go otacza, co z zewnątrz wpływa bezpośrednio lub pośrednio na jego organizm. Modeluje ono, m.in. jego środowisko wewnętrzne, wpływa mutacyjnie na chromosomy, warunkuje jakość powietrza, wody i produktów spożywczych oraz zawartość w nich pożądanych witamin i biopierwiastków, a także często niepożądanych różnorakich związków i pierwiastków toksycznych.
,,Najważniejszymi i najsilniej wpływającymi elementami środowiskowymi są:
- woda,
- produkty spożywcze,
- powietrze atmosferyczne,
- gleba,
- czynniki pogodowo-klimatyczne.”1

Środowisko społeczne obejmuje rodzinę, przedszkole, szkołę, organizacje społeczne oraz grupy koleżeńskie, przyjacielskie itp.
Człowiek od momentu swoich narodzin żyje w grupie społecznej.
Największy wpływ na niego ma rodzina, gdyż rozpoczyna się on w najwcześniejszym okresie życia, tj. wówczas, gdy zarówno organizm, jak i psychika człowieka poddawane są pierwszym, a przez to najbardziej znaczącym oddziaływaniom. Wpływ rodziny trwa najdłużej i wywierany jest w sposób najbardziej systematyczny, i ciągły.
Określenie ,,rodzina”, stosowane jest nie tylko do rodziny właściwej, którą stanowią rodzice i ich dzieci oraz inni krewni, pośród których bardzo ważną rolę odgrywają dziadkowie, ale także do tych wszystkich, którzy żyją wspólnie w jednym środowisku domowym przez dłuższy czas.
Następną grupą społeczną, która stopniowo wywiera na dziecko wpływ, jest klasa szkolna. ,,Stanowi ona zespół uczniów wzajemnie na siebie oddziaływujących. Powstają między nimi sympatie i antypatie, stosunki zwierzchności i uległości, wytwarzają się normy grupowe.”2
Klasa szkolna, świetlica stwarza dziecku możliwość zaspokajania potrzeb psychicznych, tak jak potrzeba bezpieczeństwa, akceptacji czy aktywności.

1 Tamże, s. 25.
2 Tamże, s. 27.
Udział w życiu szkolnym wpływa na wzrost zdyscyplinowania, odpowiedzialności. Klasa szkolna daje wielu uczniom możliwość odniesienia sukcesów, zapewnia poczucie satysfakcji, sprzyja tworzeniu się pozytywnej samooceny i pozytywnych postaw w stosunku do innych ludzi.
Ze względu na powiązanie poszczególnych osób z resztą grupy, mówi się o dzieciach akceptowanych, izolowanych i odrzuconych.
Dzieci akceptowane cieszą się uznaniem rówiesników. Mają największe możliwości zaspokajania potrzeb psychicznych w grupie, szansę prawidłowego rozwoju społecznego i emocjonalnego. Uczniowie liczą się z ich zdaniem, chcą przebywać w ich towarzystwie.
Dzieci izolowane (nieśmiałe) pozostają na uboczu życia klasowego. Inni uczniowie często nie interesują się nimi i nie dostrzegają ich. Dzieci te często nie biorą aktywnego udziału w życiu klasy.
Dzieci odrzucone nie znajdują w klasie warunków do zaspokojenia potrzeb bezpieczeństwa i akceptacji, nie są lubiane. Zwracają na siebie uwagę nieodpowiednim zachowaniem.

Stymulacja zewnętrzna dotyczy wpływów wywieranych w grupach społecznych, które mogą wzmacniać psychikę człowieka lub oddziaływać patologizująco. Patologia przejawia się niedostosowaniem społecznym i różnego rodzaju zaburzeniami.
Grupa społeczna jest zdrowa wówczas, gdy wykazuje zdolność do rozwoju w kierunku realizacji coraz wyższych celów grupowych, a patologiczna wtedy, gdy tej właściwości nie wykazuje. Grupy zdrowe przejawiają więc zawsze dążenie do osiągnięcia różnych uznawanych wartości społecznych, a także do pożądanego społecznie współdziałania z innymi grupami. Grupy patologiczne (np. bandy, gangi) przejawiają dążenie odwrotne, niezgodne z życiem społecznym, przeciwdziałają tym tendencjom, które są konieczne dla dobrego współżycia.
,,Wychowanie, w szerokim znaczeniu oznacza wszelkie zjawiska związane z oddziaływaniem środowiska społecznego i przyrodniczego na człowieka, kształtujące jego osobowość. W znaczeniu węższym używanym w pedagogice - wychowanie oznacza oddziaływania organizowane celowo, mające prowadzić do pożądanych zmian w funkcjonowaniu jednostek i grup. O ile w pierwszym znaczeniu wychowanie jest niemal tożsame z procesem socjalizacji, o tyle w drugim oznacza celową interwencję w jej przebieg.”1 We współczesnych społeczeństwach wychowanie przebiega także w związku z działalnością innych, niż edukacyjne, instytucji (np. Kościołów, środków masowego przekazu, instytucji kulturalnych, organizacji społecznych). Szczególne zadania wychowawcze spoczywają tradycyjnie na rodzinie. Jednakże jej rola podlega daleko idącym przeobrażeniom, wiąże się to zarówno ze zmianami modelu rodziny, jak i ze wzrostem siły oddziaływania innych instytucji społecznych (obowiązkowa edukacja szkolna, w ostatnich latach – silny wpływ elektronicznej kultury masowej).
Dzieci potrzebują osobowych wzorców. W ,,normalnej” rodzinie dzieci uczą się prawidłowych reakcji emocjonalnych oraz właściwych wzorów zachowania, gwrantuje to prawidłowy rozwój psychiczny.
Patologia rodziny, w której jedno z rodziców , a nawet dwoje jest uzależnionych od alkoholu lub narkotyków prawie zawsze odbija się na zdrowiu psychicznym dzieci.
Często popełniane są też błędy wychowawcze, które wynikają z niewiedzy lub też z niewłaściwych postaw czy doświadczeń. Nierzadko spotykanym błędem jest sztywna atmosfera emocjonalna w rodzinie. Okazywanie uczuć jest w takich rodzinach uznawane za niewłaściwe. Rodzice utrzymują dystans, zaspokajając potrzeby materialne dziecka, nie wnikając w jego problemy uczuciowe. Czasem obowiązuje też nadmierna


1 Por., Nowa encyklopedia powszechna, tom 6, op. cit., s. 915.
dyscyplina. Kończy się to buntem dzieci, ucieczkami. Wbrew oczekiwaniom, dzieci z takich rodzin często trafiają do kręgu osób uzależnionych, sekt, gangów.
Drugim, obok rodziny, środowiskiem mającym olbrzymi wpływ na wychowanie dziecka jest szkoła, która przyczynia się do intelektualnego, jak również fizycznego rozwoju człowieka. Klasa szkolna jest terenem, na którym dokonuje się proces socjalizacji. W zależności od tego, jaką pozycję dziecko zajmuje w grupie i jaki mają stosunek do niego dorośli, i rówieśnicy, zaczyna się kształtować ważny czynnik osobowości, obraz samego siebie, pozytywna lub negatywna samoocena.
Dla pedagoga rzeczą pierwszorzędnej wagi jest kształtowanie odpowiedniego światopoglądu i rozpoznawania przez uczniów wartości, co jest dobre, a co złe oraz uwzględnianie indywidualnej drogi rozwoju ucznia.
Wychowanie fizyczne to część procesu wychowania, którego zadaniem jest przygotowanie człowieka do uczestnictwa w kulturze fizycznej. Celem wychowania fizycznego jest m.in. kształtowanie prawidłowej budowy ciała, rozwijanie sprawności fizycznej, podnoszenie odporności i zdrowia organizmu oraz wyrabianie nawyków czynnej rekreacji.

,,Człowiek aktywny jest skłonny i zdolny do intensywnego działania, bierze w czymś żywy udział, wykazuje się inicjatywą, działa. Wyróżnia się czynną postawa wobec życia.”1
Zdrowie człowieka jest obecnie na całym świecie zagrożone przez zmieniające się na jego niekorzyść warunki bytowania, jak siedzący tryb życia, bezruch. Powiedzenie ,,ruch to zdrowie” ma pełne pokrycie w nowoczesnych badaniach medycznych, a brak tego ruchu jest czynnikiem


1 Tamże, s 16.
usposabiającym do choroby. Dlatego też coraz pełniejsze uznanie zyskują ćwiczenia fizyczne. Szczególnie gimnastyka ma korzystny wpływ na czynności narządów wewnętrznych. W efekcie poprawia ona samopoczucie człowieka i przyczynia się do zachowania zdrowia psychicznego.

Człowiek nie jest istota statyczną, ale od momentu poczęcia aż do śmierci zmienia się. Wg J. Piageta ,,zamiast statyczności dojrzewający organizm podlega ciągłym i postępującym zmianom w reakcji na przebyte doświadczenia.”1