Przemiany ustrojowe i społeczne w starożytnym Rzymie.

Rzym – Wieczne Miasto – leży w centralnej części Półwyspu Apenińskiego na terenie Lacjum. Miasto- zlokalizowane na lewym brzegu Tybru, od zarania swych dziejów pełniło funkcję handlową i strategiczną. Rzym zajmuje siedem wzgórz, które były stopniowo włączane do jego obszaru: Palatyn, Awentyn, Caelius, Eskwilin, Kapitol, Kwirynał, Wiminał. Dzieje tego państwa są bardzo długie i zawikłane. Zarówno w kwestii politycznej jak i społecznej Rzym przechodził wiele zmian, czasem niezwykle radykalnych. W tej pracy postaram się je wszystkie zawrzeć.
Legendarnymi założycielami Rzymu byli bracia- Romulus i Remus – wnukowie Amuliusa. W obawie,że dzieci, gdy dorosną upomną się o władzę, kazał ich wrzucić do rzeki. Jednak chłopcy zostali szczęśliwie ocaleni i wykarmieni przez wilczycę na wzgórzu Palatyn. Gdy już osiągnęli wiek dorosły założyli tam osadę. Podczas sprzeczki o jej nazwę Romulus zabił brata i nazwał nowe miasto – Roma, jednocześnie zostając je pierwszym królem. Za datę założenie Rzymu przyjmuje się 21 kwietnia 753 rok. Po Romulusie, który wg rzymskiej mitologii, po śmierci trafił do nieba – panowało jeszcze sześciu królów. Trzej ostatni pochodzili z etruskiej dynastii Tarkwiniuszy. Za ich rządów Rzym stał się najpotężniejszym ośrodkiem Lacjum.
Wedle tradycji Romulus powołał senat, czyli radę starszych, w skład, której wchodziło 100 zwierzchników najlepszych rodów. Liczba senatorów ulegała zmianom. Pod koniec okresu królewskiego wynosiła 300, a w niektórych okresach republiki- 600.W okresie królewskim senat stanowił ciało doradcze, a po śmierci króla najwyższa władza przechodziła na zgromadzenie. Wybierało ono wtedy swego przedstawiciela – interrexa, mającego przygotować wybory nowego króla. W czasach republiki władza senatu znacznie wzrosła i faktycznie to on, a nie wybierani, co roku konsulowie, rządził państwem.
Następca Romulusa był Sabińczyk - Numa Pompiliusz. Uważana jest za twórcę przepisów religijnych, za jego panowania wprowadzono kult bogów.
Po Numie rządy przejął Tullus Hostyliusz. Był on wielkim wojownikiem, który przyłączył do Rzymu wzgórze Caelius.
Kolejny król to Ankus, Marcjusz, ustalił on rytuał wypowiadania wojny i wybudował pierwszy most na rzece Tybr.
Trzej następni władcy to królowie etruscy. Tarkwiniusz Stary – używał tytuły rex, zbudował wielki kanał odwadniający bagnisty teren, dzięki temu powstało Forum Romanum, wzniósł najstarszy cyrk,wprowadził igrzyska i przede wszystkim zapoczątkował budowę na Kapitolu świątyni Jowisza. Władze przejął po nim jego zięć – Serwiusz Tuliusz. Przypisuje mu się budowę pierwszych murów wokół Rzymu i przyłączenie 3 wzgórz Kwirynał, Wiminał i Eskwilin. Ostatnim królem został Tarkwiniusz Pyszny. Zasłynął jako tyran. Zgwałcenie przez jego syna – Sykstusa- cnotliwej Lukrecji wywołało powstanie, na czele, którego stanęli – mąż Lukrecji i Lucjusz Brutus. Mieli oni za zadanie wypędzić z Rzymu, znienawidzonego przez lud króla i to też im się udało. Po tym wydarzeniu wprowadzili w Rzymie republikę – 509 r.p.n.e. Okres republiki można podzielić na 3 okresy: wczesna republika 509-396 p.n.e. , średnia republika 396-133 p.n.e i późna republika i jej upadek 133- 30 p.n.e. Brutus wraz z mężem Lukrecji zostali dwoma pierwszymi konsulami.
Jeżeli chodzi o sprawy wewnętrzne to niezwykle ważny jest podział społeczeństwa. Dało się już go zauważyć w czasie królewskim. Ojcowie – zwierzchnicy rodów, spośród, których wybierano członków senatu, zaczęli tworzyć uprzywilejowaną warstwę patrycjuszy, mogący użytkować ziemię państwową. Te grunty rosły wraz z podbijanymi terenami. Obok nich pojawili się wolni plebejusze, nie należący do organizacji państwowych i nie mający praw politycznych, mogący posiadać działki ziemi i zajmować się handlem oraz rzemiosłem. Patrycjusze nie tworzyli jednolitej grupy ekonomicznej, bo nie dzięki zawodom się bogacili. W połowie wieku V wprowadzono zakaz małżeństw między członkami obydwu grup. W 494 r.p.n.e część uzbrojonych plebejuszu powołanych do wojska odeszło na Świętą Górę, gdzie założono plebejską świątynię. To wydarzenie zapoczątkowało długoletnia walkę plebejuszy o możliwość sprawowania urzędów. Po długich rozmowach wprowadzono urząd trybuna ludowego, wybieranego przez plebejuszy, tej funkcji nie mógł sprawować patrycjusz. Na początku było ich 2 potem 5 i 10. Wybierany był na rok. Zajmował się sprawami najbiedniejszych i mógł zawieszać urzędników. W latach 451-450 obradowała specjalna komisja dziesięciu mężów, która przygotowała nowy zbiór praw. Ogłoszone je jako Prawo XII tablic, obejmowało prawo karne i cywilne. Jedna z najważniejszych kwestii dotyczyła spłaty długów, kto go nie spłacił stawał się niewolnikiem. Prawo XII Tablic oddawało ojcu rodziny nieograniczoną władzę, uznało też oficjalnie zakaz małżeństw między plebejuszami i patrycjuszami.
Należy tutaj wspomnieć o pozostałych urzędach rzymskich. Senat tworzył ustawy, wypowiadał wojny i zawierał pokoje, decydował o emisji monet. Obok króla był to drugi organ władzy.Istniał jeszcze 3 – zgromadzenie ludowe. Były trzy rodzaje zgromadzeń ludowych. Pierwsze to zgromadzenie centurialne. Centorów było 193, podzielono ich na 5 centurii wg zamożności. Decydowali oni o wojnie i pokoju oraz wybierali konsula, cenzora i pretora. Kolejne zgromadzenie to trybusowe- 31 wiejskich i 4 miejskie. Do jego zadań należało wybrać edyla, trybuna ludowego i kwestora oraz wprowadzać zmiany w prawie. Ostatnim rodzajem zgromadzenia było zgromadzenie kurialne, które zajmowało się nadawaniem władzy urzędnikom i uprawnień religijnych.
Każdego roku wybierano dwóch konsulów. Przede wszystkim zajmowali się władzą administracyjną, wojskiem i interpretacją wróżb. Szło za nimi 12 liktorów. W nadzwyczajnych sytuacjach wybierano dyktatora, który miał nie doprowadzić do sporu między konsulami, skupiając w swoich rękach ich władze. Dyktator miał obowiązek złożyć urząd po opanowaniu trudnej sytuacji, lub najpóźniej po 6 miesiącach. Jego decyzja nie mogła być podważona. Przysługiwało mu 24 liktorów. Z biegiem lat pojawiało się coraz więcej urzędów. Pretorzy, najpierw jeden, potem dwóch posiadali tzw. Imperium minus. Do ich zadań należało czuwanie nad bezpieczeństwem i sądownictwem. Wybierani byli na rok. Mogli mieć 6 liktorów. Cenzorzy, których wybierano na 5 lat, władze faktyczna sprawowali tylko przez półtora. Prowadzili spisy majątkowe, układali listę senatu i centurii. Inny urząd to edyl. Miał on obowiązek urządzania igrzysk. Wybierany na rok. Ostatni urząd to kwestor. Mógł go sprawować człowiek, który skończył służbę wojskową. Wybierany na rok, zajmował się zbieraniem podatków.
Nowe prowincje rzymskie wymagały zdalnego kierowania przez aparat administracyjny. Ludność prowincji była zobowiązana do płacenia podatków, ich wysokość zależała od możliwości finansowych. Miejscowe gminy wpłacały je bezpośrednio do kwestora, a w iektórych prowincjach działali publikanie – dzierżawcy podatków i prac publicznych.
W Rzymie obok senator, którym zgodnie z ustawa z roku 218, nie wolno było zajmować się handlem i operacjami finansowymi,odIII wieku zaczęli działać ekwici – uprzywilejowana warstwa rekrutująca się z rodzin zamożnych nie zasiadająca w senacie – „ Finansowa arystokracja”, czyli plutokracja, która dorabiała się majątków na dostawach dla wojska, pośrednictwie lichwiarskim, tworząca spółki kupieckie i bankierskie. Ponadto, w Rzymie swoje miejsce mieli noblici – posiadacze wielkich majątków ziemskich. Mimo,że państwo rzymskie się rozrastało i rosło w potęgę problemów nie brakowało. Jednym z wielu byli niewolnicy. Coraz częściej wybuchały powstania niewolników. Protestowali oni przeciwko uciskowi, panom i niewolnictwu jako systemowi. Niewolnicy byli niezwykle wykorzystywani w wielkich latyfundiach i brani do walk gladiatorów, gdzie najczęściej ponosili śmierć. Te kwestie były przyczynami powstania Spartakusa, ale zostało dość szybko rozgromione przez armię. Drugim dość istotnym problemem byli chłopi, którzy buntowali się przeciwko walkom prowadzonym przez państwo, ponieważ w ich trakcie były niszczone gospodarstwa. Ponadto chłopi byli wzywania do służby wojskowej. Coraz częściej uciekali oni do miast, gdzie zwiększali liczbę bezrobotnych –proletariuszy, żyjących z zasiłków.
Jednak znaleźli się tacy, którzy chcieli pomóc chłopom przez reformy – bracia Tyberiusz i Gajusz Grakchowie. Pierwszy podjął próbę reform Tyberiusz- reforma agrarna. Niestety niewielka ilość ludzi go poprała z wyjątkiem chłopów Reformatorowi chodziło o uzdrowienie klasy chłopskiej, która była trzonem armii rzymskiej. Projekt dotyczył ziemi uzyskanej w wyniki podbojów,ustanowił górną granicę powierzchni posiadanej przez chłopów na 125 ha.Dodatkowo dwaj najstarsi synowie mogli mieć jeszcze po 62,5 ha. Nadwyżki proponowano rozdać jako działki dziedzicznie użytkowane, bez prawa sprzedaży i dzielenia. Tyberiuszowi nie udało się do końca tego zrealizować, ponieważ został zamordowany. Jego brat przez pewien czas nie podejmował żadnych prób reformowania. Jednak z czasem postanowił kontynuować dzieło brata i zaproponował, aby nadawano obywatelstwo mieszkańcom prowincji, obniżać ceny zboża i pomagać biednym.On również nie miał szczęścia i o mały włos by nie wpadł w ręce wroga, ale kazał się zabić swojemu niewolnikowi w 121 r.p.n.e. Około 111r uchwalono Lex Thoria, likwidującą wyniki reform braci Grakchów. Od czasu reform braci społeczeństwo podzieliło się na popularów- zwolenników reform i optymatów – przeciwników reform. Właśnie walki między nimi były jedną z przyczyn upadku republiki. Co więcej doszedł jeszcze kryzys w armii.
Chylenie się republiki ku upadkowi było już widoczne od rządów Gajusza Mariusza jako konsula, który w latach 104-101 p.n.e przeprowadził reformę armii. Przede wszystkim odrzucił armię ochotniczą na rzecz zawodowej, po osiągnięciu pewnego wieku żołnierze odchodzili na emeryturę i dostawali żołd. Żołnierze przechodzili szkolenie, aby byli dobrze przygotowani do walki.
Został on wypędzony z kraju przez Sulle, który w latach 82-79 wprowadził swoją dyktaturę. Przede wszystkim nakazał zabijanie przeciwników dyktatury( proskrypcja). Po Sulli przyszła pora na Gnejusza Pompejusza i Marka Krassusa. Oni również przeprowadzili szereg reform: utworzenie straży pożarnej, likwidacja pewnych postanowień Sulli, likwidacja piratów na Morzu Środziemnym, podbicie Bityni,Pontu i Palestyny. W 60 roku Gnejusz, Krassus i Juliusz Cezar utworzyli I triumwirat, zapewniał on wszystkim trzem faktyczną władzę nad państwem. Niestety Krassus został zabity w 53 roku w bitwie pod Carreah. Co gorsza narastał konflikt między Cezarem a Pompejusz, skończył się on dla tego drugiego śmiercią z rąk przyjaciela-zdrajcy Ptolemeusza XIV, który obawiał się Cezara. Juliusz już jako samodzielny władca rozpoczął okres reform: ujednolicenie administracji w Italii i w prowincjach, zrównanie wolnej ludności w prawach obywatelskich, zwiększenie liczby senatu do 900 osób oraz wprowadzenie kalendarza juliańskiego. Niechęć senatorów rosła, gdyż Cezar miał w swoich rękach zbyt dużą władzę. Uknuto spisek przeciwko niemu i dnia 15 marca 44 r.p.n.e został on zamordowany przez Brutusa i Kasjusza Longinusa.
W 43 roku powstał II triumwirat, w którego skład weszli: Marek Antoniusz, Oktawian i Marek Lepidus. Oktawian jednak zlikwidował swoich przeciwników i rozpoczął rządy samodzielne od 30 r.p.n.e Właśnie ten rok uznaje się za początek cesarstwa rzymskiego. Oktawian przez okres trwania swoich rządów tak przebudował Rzym, aby zachować pozory trwania wciąż republiki. Nie przyjął tytułu dyktatora, ale przydomek Cezar. Był pierwszym obywatelem i politykiem, dlatego określano go mianem „princepsa „(pierwszy). Stąd nazwa ustroju za rządów Oktawian – pryncypat. Oktawian usunął zgromadzenie obywateli Rzymu, utrzymał senat i niektóre urzędy. Znaczenie senatu jednak bardzo zmalało. Cezar uznał się za najwyższego kapłana- Pontifeks Maksimus. Część prowincji podporządkował sobie i zreformował armię – służba wojskowa trwała od 16 do 24 roku życia. Od 9 r.p.n.e wprowadził pokój rzymski, który przetrwał prawie dwa wieki. Po śmierci Oktawian władze przejął w 14 r.n.e Tyberiusz, który się prawie państwem nie interesował. Po nim przyszła pora na Kaligule. Okres jego rządów to czas skandali i procesów, Chcąc utrzymać porządek wprowadził terror, jednak został 4 lata po objęciu rządów zamordowany. W 41 r. „stołek” wziął w swoje ręce Klaudiusz, a następnie przyszedł czas na Nerona. Był on ostatnim władcą z dynastii julijsko- klaudyjskiej. W czasie jego władania Rzymem,doszło do ogromnego pożaru. Po śmierci Nerona rozpoczęła się walka o władze. Wygrała dynastia Flawiuszy. Lata 68-69 to okres rządów 4 cesarzy: Galba, Ottona, Witeliusza i Wespazjana. Dopiero ten ostatni pochodził z dynastii Flawiuszów. Jeszcze dwóch kolejnych było jej członkami: Tytus i Domicjan. Od 96 roku przyszła kolej na dynastie Antoninów: Nerwa, Trojan, Hadrian, Antonius Pius, Marek Aureliusz, Kommodus. Ich rządy nie przyniosły znaczących zmian w Rzymie, choć można ich określić jako dobrych władców. Wreszcie w roku 284 władze przejął Dioklecjan. Wyciągnął wnioski z doświadczeń poprzednich dziesięcioleci i przeprowadził gruntowną reformę państwa rzymskiego. Zrozumiał, że jedna osoba nie jest już w stanie zarządzać tak rozległym terytorium. Nie można było bowiem szybko i skutecznie reagować w konkretnych sytuacjach, jakie zaistniały na odległych jego krańcach. Dlatego wprowadził system, który nazwano tetrarchią - rządy czterech. Cesarz wyznaczył współrządcę z tytułem augusta i powierzył mu zarząd zachodniej części państwa. Dioklecjan pozostał na Wschodzie, ale zachował władzę zwierzchnią wobec wszystkich pozostałych. Każdy z augustów wyszukał sobie do pomocy zastępcę z tytułem cezara. Cesarz zakładał, że po dwudziestu latach rządów augustowie dobrowolnie zrzekną się władzy, a ich miejsce zajmą cezarowie. Powołają oni nowych cezarów, którzy w przyszłości również zostaną augustami itd. System ten okazał się jednak utopijny, co po abdykacji Dioklecjana i jego augusta doprowadziło do nowych wojen domowych. Panowanie Dioklecjana rozpoczęło nową epokę - dominat. Nazwa ta pochodzi od łacińskiego słowa dominus, tzn. pan. Dioklecjan zerwał, bowiem całkowicie z pozorami republiki i kazał się tytułować dominus ac deus - pan i bóg. Cesarz przestał być "pierwszym obywatelem" i otwarcie stał się władcą absolutnym. Wprowadził wschodni rytuał dworski, charakteryzujący się niezwykłym przepychem. Między panującym a społeczeństwem wytworzył się ogromny dystans. Po jego śmierci rządy objął Konstantyn Wielki, który zbudował drugą stolicę dla cesarstwa- Konstantynopol. Zniósł rządy senatorskie, oddzielił władzę cywilną od wojskowej. W 313 r. Ogłosił edykt mediolański, który zrównał chrześcijaństwo z religią rzymską.
W roku 395 doszło do niezwykle ważnego wydarzenia – Teodozjusz Wielki podzielił cesarstwo na wschodnie i zachodnie. Rządy przekazał swym synom – Honoriuszowi w Zachodnim Cesarstwie ze stolicą w Rzymie i Arkadiuszowi w Wschodnim Cesarstwie ze stolicą w Konstantynopolu. Po tym zajściu nastąpił upadek sztuki wojennej, dyscypliny oraz narodziły się intrygi pałacowe. Niestety pojawiły się poważniejsze problemy jeszcze przed podziałem Rzymu– Goci. Było to państwo na terenie Półwyspu Krymskiego. Drugi problem to Hunowie, którzy byli doskonałymi jeźdźcami i bez zarzutu posługiwali się łukiem refleksyjnym. W państwie Gotów doszło do podziału na Wizygotów i Ostrogotów. Ci pierwsi jednak nie byli w stanie pokonać Hunów. W 378 r. Wizygoci się zbuntowali i wygrali z Rzymem, a w 410 zdobyli Rzym. Mimo,że Rzymianie mieli na swoim koncie wygraną, ale to nie wiele pomogło.W 476 r na tronie rzymskim zasiadł Romulus Augustulus i w tym samym roku został zamordowany przez wodza germańskiego- Odoakra. Ten nieszczęsny rok uznaje się jak upadek cesarstwa zachodniorzymskiego. Wschodnia część cesarstwa przetrwała nieszczęścia jakie w V w. dotknęły imperium. Hunowie i Goci spustoszyli, co prawda jej europejskie ziemie, ale Anatolia, Syria i Egipt pozostały właściwie nietknięte.
Przeobrażenia ustrojowe, które miały miejsce w tym wielkim i potężnym państwie wynikały z różnych przyczyn. Główną było pragnienie zdobycia władzy przez wpływowych i bogatych ludzi, którzy zdobywając poparcie różnych grup pragnęli rozwinąć swoje interesy. Zmiany te najczęściej nie miały nagłego charakteru, dlatego możemy mówić o płynnej ewolucji rzymskiego ustroju. Uważam, że antyczny Rzym jest idealnym przykładem ukazującym drogi, jakimi można było dojść do władzy, a także, jaką inspirację na przemiany w państwie posiadały warstwy pozornie nieszkodliwe, ale jednak potrafiące skutecznie walczyć o prawa dla siebie. Przemiany społeczne były konsekwencją zmian ustrojowych. Nowi władcy chcieli wprowadzić swoje reformy i swoje ambicje w życie. Niestety nie zawsze wychodziły nowe ludowi na dobre.