Morze Bałtyckie

W skali całej kuli ziemskiej Bałtyk jest jedynie maleńką niebieską plamką. Pojawił się, w geologicznej skali czasu, całkiem niedawno. Najbliższy nam etap powstawania współczesnego Bałtyku rozpoczął się w trakcie zaniku ostatniego lądolodu w plejstocenie.

Wyróżnia się kilka faz rozwoju Morza Bałtyckiego, charakteryzujących się zmianami warunków klimatycznych, hydrologicznych i biologicznych. Około 11 tys. lat temu przed czołem topniejącego lądolodu utworzył się zbiornik słodkiej wody, tzw. bałtyckie jezioro lodowe. Zbiornik ten nie miał połączenia z oceanem, a jego poziom leżał znacznie niżej niż obecnie. Około 10 tys. lat temu doszło, przez oswobodzone od lądolodu obniżenie w środkowej Szwecji, do kontaktu zbiornika bałtyckiego z wodami oceanu. Wzrosło wówczas zasolenie Bałtyku i pojawiła się fauna morska, między innymi małż Yoldia arctica, stąd tę fazę rozwoju Bałtyku nazwano morzem yoldiowym. Zbiornik ten miał przez pewien czas kontakt z Morzem Białym. Jego poziom był znacznie niższy od dzisiejszego (o około 50 m), a linia brzegowa przebiegała około 20 km na północ od obecnej. Około 8 tys. lat temu Półwysep Skandynawski, uwolniony od nacisku lądolodu, podnosząc się, odizolował basen Bałtyku, przekształcając go w jezioro. Rozpoczęła się faza słodkowodnego jeziora ancylusowego, którego nazwa pochodzi od żyjących wówczas w Bałtyku mięczaków - Ancylus fluviatilis. Chociaż poziom wód podniósł się wtedy o około 30 m, to nadal nie osiągnął dzisiejszego poziomu. Obniżanie się południowego Bałtyku oraz dalsze ocieplanie klimatu doprowadziło około 7 tys. lat temu do wielkiej transgresji morskiej (zalewu). Rozpoczęła się faza morza litorynowego, którego nazwa pochodzi od żyjącego w nim w owym czasie ślimaka - Littorina littorea. Przebieg południowej linii brzegowej był wówczas zbliżony do dzisiejszego, jednak bardziej urozmaicony, z licznymi zatokami, wyspami i półwyspami. Dalsze podnoszenie się Skandynawii spłyciło cieśniny duńskie, co utrudniało dopływ słonych wód oceanicznych. W wysładzającym się morzu około 2,5 tys. lat temu pojawił się słodkowodny ślimak Lymnaea ovata (stąd morze lymnaea). Wraz z ochłodzeniem klimatu nastąpiły kolejne zmiany w faunie morskiej aż do średniowiecza, kiedy pojawił się małż piaskołaz Mya arenaria. Jego nazwę nosi ostatnia faza rozwoju Bałtyku - morze mya. Nazwa Bałtyk (Mare Balticum) przyjęta się w XI wieku i pochodzi prawdopodobnie od starosłowiańskiego słowa blato, oznaczającego wielką, słoną wodę.

Bałtyk jest małym, płytkim śródziemnym morzem, połączonym z oceanem systemem cieśnin: Wielki Bełt, Mały Belt, Sund, Kattegat i Skagerrak. Zajmuje powierzchnię 415 tys. km2 , a w swoim basenie mieści 21,7 tys. km3 wody. Dzieli się na 5 głównych akwenów: Bałtyk Południowy, Środkowy, Zatokę Ryską, Zatokę Fińską i Zatokę Botnicką (Botnik Południowy i Północny). Powierzchnia zlewiska, licząca 1,7 mln km2, stanowi około 17% obszaru Europy. U polskich wybrzeży położone są dwie zatoki: Pomorska i Gdańska. Zalew Szczeciński od Zatoki Pomorskiej oddzielają 44 wyspy, z których największe to Wiolin i - częściowo należący do Polski - Uznam. W obrębie Zatoki Gdańskiej wyróżnia się Zalew Wiślany i Zatokę Pucką. Zalew Wiślany oddzielony jest od właściwej zatoki Mierzeją Wiślaną. Natomiast Zatokę Pucką od właściwej zatoki oddziela podwodny piaszczysty wal, tzw. Rybitwia Mielizna, przebiegający od Cypla Rewskiego do Jastarni.

W porównaniu z oceanem, wody Bałtyku są zaledwie słonawe. Przeciętne zasolenie wynosi około 7% i jest pięciokrotnie mniejsze od średniego zasolenia wszechoceanu (35%). Wpływają na to warunki klimatyczne, duże zlewisko oraz utrudniony kontakt z wodami oceanu. Bałtyk jest morzem chłodnym, więc jego parowanie jest znacznie ograniczone. Zasolenie zmniejszają również liczne rzeki dużego zlewiska, będące źródłem słodkich wód. Przez wąskie, o wysokich progach, płytkie cieśniny duńskie (8-18 m głębokości) ograniczony jest także kontakt Bałtyku z wodami oceanicznymi. Słabo zasolone, lżejsze wody wypływają przy powierzchni przez cieśniny na zachód. Natomiast od strony Atlantyku, przy dnie, dochodzi do okresowych wlewów bardziej zasolonych wód oceanicznych.

Bałtyk, w porównaniu z sąsiadującym Morzem Północnym, jest chłodniejszy zimą, a cieplejszy latem. Przy brzegach najwyższe temperatury powierzchniowej warstwy wody, w granicach od 23C do Z5C, występują w lipcu i sierpniu. W lutym temperatury są najniższe i wynoszą około 2C, jednak w czasie mroźnych zim spadają nawet poniżej 0C. Północne części morza - Zatoka Botnicka i wschodnia część Zatoki Ryskiej - zamarznięte są przeciętnie od listopada do maja. U wybrzeży Bałtyku Południowego okres zlodzenia jest znacznie krótszy, lód tworzy się zwykle w styczniu, a zanika na początku marca.

Fale wiatrowe na Bałtyku są niewielkie, jednak w czasie sztormu osiągają wysokość 4-5 m, a ich długość wynosi 60-80 m. Krótki okres i duża stromość sprawiają, że są niebezpieczne dla żeglugi.

W średnim rocznym bilansie wód Bałtyku na stronę przychodową składają się: wody słodkie, dopływające rzekami (471 km3) i opady atmosferyczne (250 km3) oraz wody słone dopływające z Morza Północnego (450 km3). Natomiast po stronie strat należy zapisać: parowanie (208 km3) i odpływ do oceanu (963 km3). Całkowita wymiana wód Bałtyku trwa długo - około 42 lata, stąd zbiornik ten jest bardzo wrażliwy na zanieczyszczenia.

Zgodnie z międzynarodowymi konwencjami polskie morze terytorialne obejmuje pas o szerokości 12 mil morskich (około 22 km) i powierzchni 8682 km2. miększy zasięg ma polska strefa ekonomiczna na Bałtyku. Jej granice określają umowy międzynarodowe z krajami basenu Morza Bałtyckiego. W strefie o powierzchni 33,8 tys. km2 Polska ma wyłączność na polowy ryb i eksploatację surowców mineralnych z dna morskiego (np. ropy naftowej i gazu ziemnego).

BATYMETRIA BAŁTYKU

Średnia głębokość Bałtyku wynosi 55 m, a w największej głębi (Landsort - 459 m) zmieściłyby się, jeden na drugim, dwa Pałace Kultury i Nauki. Bałtyk Południowy, przylegający do polskiego wybrzeża, charakteryzuje się urozmaiconą topografią dna i bogactwem form, typowych dla rzeźby polodowcowej. Obok głębi (Gdańska -118 m, Bornholmska - 105 m, Arkońska - 50 m) i łączących je rynien (np. Słupska - 95 m) występują piaszczysto-kamieniste ławice (Odrzańska - 6 m, Słupska - 8 m). Przybrzeżne wody Bałtyku Południowego mają niewielkie głębokości, nie przekraczające 20 m. Jedynie w Zatoce Gdańskiej, w miejscu gdzie rozpoczyna się stok właściwej Głębi Gdańskiej, głębokości wzrastają do 50 m.

BAŁTYCKIE, MORZE

Na południu Morza Bałtyckiego złoża ropy naftowej i gazu ziemnego pod dnem morskim oraz bursztynu na wybrzeżu; żegluga promowa; porty: Szczecin, Gdańsk, Gdynia, Kopenhaga, Sztokholm, Helsinki, Petersburg, Tallin, Ryga, Kłajpeda, Rostock. Świat zwierzęcy. Fauna Morza Bałtyckiego jest stosunkowo uboga; reprezentują ją: ryby — dorsz, śledź, płastugi, szprot, makrela, łosoś, węgorz europejski; ssaki — foka szara, obrączkowana, morświn; z bezkręgowców najliczniejsze są małże; gatunki reliktowe — kur rogacz i 1 gatunek kiełża. płytka, zachodnia część Zatoki Gdańskiej, między Mierzeją Helską a lądem; powierzchnia 364 km2, głębokość do 54 m; pod dnem złoża soli potasowo-magnezowej; porty: Puck, Gdynia.

ZASOLENIE BAŁTYKU

Powierzchniowe wody Bałtyku są bardzo słabo zasolone - od około ł0%o w części zachodniej i 7%o w części środkowej do około 3%o w zatokach Botnickiej i Fińskiej. Zasolenie zwiększa się w miarę wzrostu głębokości, i tak: zasolenie wód dennych w cieśninach duńskich wynosi około 20%0, w Głębi Gdańskiej 13-14`%0, a w zatokach Fińskiej i Botnickiej 5-8%0.

ZLODZENIE BAŁTYKU

Zlodzenie morza u polskich wybrzeży jest przeważnie niewielkie. Zdarzają się jednak mroźne zimy (np. 1986/1987), kiedy całe wybrzeże pokrywają różne formy lodu.

WALKA CZŁOWIEKA Z MORZEM

Zachodnie wiatry są przyczyną powstawania powierzchniowego prądu, płynącego na wschód wzdłuż naszego wybrzeża. Wyrównuje on brzegi i nadbudowuje piaszczyste mierzeja np. Helską i Wiślaną. W Wyniku działalności człowieka, który dla zabezpieczenia brzegu morskiego przed degradacją zbudował opaski i ostrogi zmniejszyła się ilość materiału, z którego nadbudowywane były mierzeje. Ponadto wysunięte
w morze umocnienia i falochrony portów stanowią barierę, która zatrzymuje transportowany materiał. Nieustannie trwa, więc dramatyczna walka człowieka z morzem, np. o zachowanie niszczonego w czasie sztormów Półwyspu Helskiego.

TRAGEDIE NA MORZU

Bałtyk jest morzem niebezpiecznym, o czym świadczą katastrofy promów pasażerskich. l4 stycznia 1993 r. zatonął polski prom "Jan Heweliusz", płynący ze Świnoujścia do Ystad w Szwecji. Zginęło wówczas 55 osób. Kilkanaście miesięcy później, 28 września 1994 r., zatonął estoński prom "Estonia". Zginęły 852 osoby. Do takich tragedii dochodzi jednak przede wszystkim z winy człowieka, a morze wykorzystuje jedynie jego błędy

Pobrzeża Południowobałtyckie

Są to nadbrzeżne niziny porozcinane dolinami rzek spływających z wzniesień Pojezierza Pomorskiego i Pojezierza Mazurskiego. Pobrzeża Południowobałtyckie, podobnie jak pojezierza, to region o krajobrazie młodoglacjalnym.

Główny rys krajobrazu pobrzeża ukształtowany został przez lądolód zlodowacenia północnopolskiego. Podobnie jak na całym obszarze Polski, krajobraz ten był po ostatecznym ustąpieniu lądolodu przeobrażany przez działanie czynników zewnętrznych.

Tylko tutaj jednak działają, nie występujący nigdzie indziej, "rzeźbiarze krajobrazu" fale i prądy morskie. W miejscach, gdzie do morza dochodzi mało odporna na niszczenie gliniasta morena denna, powstało wyrzeże Wysokie (klifowe). Podczas sztormów fale uderzają z ogromną siłą w podnóże stromego klifu. Wskutek uderzeń fal sztormowych pogięty brzeg osuwa się, a fale wynoszą jego resztki w głąb morza. Powoduje to nieustanne cofanie się brzegu morskiego. Najpiękniejsze Wybrzeże klifowe występuje w Gdyni-Redłowie oraz na wyspie Wolin, na zachód od miejscowości Międzyzdroje.

Na przeważającej swej długości polskie wybrzeże Bałtyku jest niskie, piaszczyste, a ponadto wyrównane. Jeszcze kilka tysięcy lat temu, tam gdzie ląd schodził łagodnie ku morzu, wybrzeże miało wiele zatok i zatoczek. Dlaczego nastąpiła tak duża zmiana? Otóż panujące na Bałtyku wiatry zachodnie powodują powstawanie prądów przybrzeżnych, które przenoszą wzdłuż brzegu piasek i muł. Na załamaniach linii brzegowej siła prądu słabnie i piasek zaczyna się gromadzić w coraz dłuższe wały zwane mierzejami. W miarę upływu czasu były one coraz dłuższe. W końcu mierzeje odcięły całkowicie zatoki od otwartego morza - przekształciły się one w jeziora przybrzeżne. Taka była główna przyczyna wyrównania polskiego wybrzeża i, najprawdopodobniej, geneza obecnych jezior przybrzeżnych (Jamna, Gardna, Łebska). Mierzeja Wiślana już niemal całkowicie zamknęła Zalew Wiślany, a Mierzeja Helska nieustannie się wydłuża. Być może kiedyś odetnie Zatokę Pucką od otwartego morza.

Poza falami i prądami morskimi ważną rolę w kształtowaniu krajobrazu części polskiego pobrzeża odegrała budująca działalność Wisły. Utworzyła ona równinny krajobraz Żuław.

Jeszcze kilka tysięcy lat temu całe Żuławy wraz z Zalewem Wiślanym były rozległą zatoką morską. Wisła wpadała do niej nieco na północ od miejsca; gdzie dzisiaj położone jest, miasto Kwidzyn. Przez wieki rzeka nanosiła znaczne ilości namułu. Z czasem namuł zasypał większą część zatoki morskiej, która przekształciła się w ląd. W ten sposób powstało deltowe ujście Wisły. Pozostała część zatoki odcięta została od morza przez narastającą Mierzeję Wiślaną. Duża część Żuław położona jest poniżej poziomu morza - są tam depresje. Najgłębsza z nich znajduje się niedaleko Elbląga, a jej najniżej położony punkt leży 1,8 m poniżej poziomu morza (-1,8 m p.p.m,). Niegdyś na Żuławach rosły lasy, zaś znaczna część tej krainy porośnięta była roślinnością łąkową. Powstanie na naniesionych namułach żyznej gleby (mady) oraz gwałtowny wzrost zapotrzebowania na żywność ze strony szybko rozwijającego się Gdańska spowodowały przekształcenie Żuław w region rolniczy i zanik pierwotnej roślinności. Już w XIV w. sprowadzono osadników holenderskich, którzy rozpoczęli osuszanie Żuław poprzez usypywanie wałów przeciwpowodziowych oraz budowę kanałów i rowów odwadniających. Nadmiar wody usuwany był przez pompy napędzane wiatrakami. Obecnie Żuławy są jednym z najlepiej rozwiniętych i wysoko wydajnych regionów rolniczych Polski. Uprawia się tu pszenicę, buraki cukrowe oraz warzywa.

Rozmieszczenie ludności i działalności gospodarcze

Pobrzeża Południowobałtyckie są, w przeważającej swej części, słabo zaludnione i słabo rozwinięte gospodarczo. Wyjątkami są dwa obszary: Szczecina i jego okolic oraz aglomeracji miejskiej Gdańska. Wykształciły się tam dwa okręgi przemysłowe - szczeciński i gdański. Te gęsto zaludnione i silnie zurbanizowane obszary skupiają przeważającą część ludności i przemysłu pobrzeży. Istniejące tam przedsiębiorstwa związane są przede wszystkim z szeroko rozumianą gospodarką morską. Gdańsk, Gdynia i Szczecin to największe w Polsce porty morskie oraz bazy rybołówstwa morskiego i oceanicznego. Są one także centrami polskiego przemysłu stoczniowego. Dobrze rozwinięty jest tam także przemysł spożywczy zajmujący się w głównej mierze przetwórstwem ryb.

Mierzeja Helska; oddziela Zatokę Pucką od Morza Bałtyckiego; u nasady półwyspu Władysławowo, po lewej Puck i tereny rolnicze Pobrzeża Kaszubskiego (zdjęcie lotnicze). Mierzeje powstają wskutek przemieszczania piasków plażowych wzdłuż wybrzeża morskiego przez fale uderzające ukośnie o brzeg. Kierunek ruchu piasków zależy od najczęstszego kierunku wiatrów. Na skraju zatoki wędrujące piaski tworzą stopniowo wydłużający się podwodny wał, który przekształca się następnie w mierzeję, odcinającą (częściowo lub całkowicie) zatokę od otwartego morza. Odcięta przez mierzeję część morza nazywana jest zalewem (np. Zalew Wiślany, Zalew Kuroński). Mierzeja łącząca się tylko jednym końcem z lądem nazywana jest kosą. Przykładem kosy jest Mierzeja Helska, o długości 34 km i szerokości od 100 m do 3 km, utworzona przez piaski wędrujące na wschód wzdłuż wybrzeża Bałtyku. Narastanie Mierzei Helskiej zakończyło się kilkaset lat temu. Obecnie mierzeja jest niszczona przez fale sztormowe; naturalny dopływ piasków został zahamowany przez falochron portu rybackiego we Władysławowie.

HELSKA, MIERZEJA, Hel, Półwysep Helski,

Półwysep nad Morzem Bałtyckim; długość 34 km, szerokość od ok. 100 m (między Chałupami a Kuźnicą) do 3 km (na cyplu); zbudowany z piasku morskiego; wydmy (wysokość do 20 m); Mierzeja Helska jest stale niszczona przez fale sztormowe — ciągłe niebezpieczeństwo przerwania mierzei, zwłaszcza w najwęższym odcinku; linia kolejowa Puck-Hel; 2 latarnie morskie; region turystyczny; wchodzi w skład Nadmorskiego Parku Krajobrazowego.

Wzdłuż południowego wybrzeża Bałtyku rozciąga się pas pobrzeży: Szczecińskiego, Koszalińskiego i Gdańskiego. Młoda rzeźba tego obszaru zaczęła kształtować się zaledwie kilkanaście tysięcy lat temu.

Nadal postępuje tutaj proces tworzenia się mierzei, delt i klifów. Rozwój gospodarczy regionu nierozerwalnie związany jest z morzem. Największe miasta portowe powstały na dwóch krańcach wybrzeża: Szczecin - u ujścia Odry i Gdańsk - u ujścia Wisły. Szerokie, piaszczyste plaże w miesiącach letnich przyciągają miliony wczasowiczów.

Krainy: Pobrzeże Szczecińskie, Pobrzeże Koszalińskie, Pobrzeże Gdańskie, Żuławy Wiślane
Klimat: łagodny - lata są chłodniejsze, a zimy cieplejsze niż w pozostałej części kraju; jesienią i zimą gęste sztormy
Rzeki: ujścia Wisły i Odry oraz największych rzek przymorza: Regi, Parsęty, Wieprzy, Słupi, Łupawy i Pasłęki
Jeziora: przybrzeżne - np. Wicko, Bukowo; deltowe - Dębie i Druzno, oraz przybrzeżno - polodowcowe – Łebsko, Gardno i Jamno
Surowce: gaz ziemny, ropa naftowa, sól kamienna, sole mineralne potasowo-magnezowe
Miasta: Gdańsk (463 tys.), Szczecin (418 tys.), Gdynia (252 tys.), Elbląg Koszalin (112 tys.), Słupsk (103 tys.), Kołobrzeg (47 tys.)
Gospodarka: rybołówstwo, handel morski, przemysł: stoczniowy, chemiczny, spożywczy; turystyka pobytowa i uzdrowiskowa
Zakłady przemysłowe: Stocznia Szczecińska, Rafineria Gdańska, Zakłady Chemiczne Zamech i Elbrewery w Elblągu, Polfa Starogard Gdański

· Światową stolicą bursztynu jest Gdańsk, gdzie przerobem tego surowca na biżuterię zajmuje się kilkaset firm. Sprowadzają one bursztyny głównie z obwodu kaliningradzkiego w Rosji. Wytwarzana w Polsce biżuteria eksportowana jest m.in. do krajów muzułmańskich i buddyjskich.

· Wyspa Wolin od IX do XI w. była samodzielnym państwem kupieckim, zamieszkanym przez plemię Wolinian. Jego stolicą był Wolin (dawniej Jomsborg), jedno z największych miast ówczesnej Europy (10 tys. mieszkańców). Na miejscu dawnej osady co roku odbywa się Światowy Festiwal Wikingów.

· Na polskim szelfie Morza Bałtyckiego firma poszukiwawcza Petrobaltic odkryta spore złoża gazu ziemnego. Zasoby te wystarczyłyby na pokrycie potrzeb energetycznych Trójmiasta przez około 25-30 lat. Do przetransportowania gazu z morza na ląd trzeba jednak wybudować 140-kilometrowy odcinek gazociągu.

Południowe wybrzeże Morza Bałtyckiego ma odmienny charakter. W przeważającej części jest ono wyrównane i niskie. Z rzadka występuje tu wybrzeże wysokie - klifowe. Znajdują się tu mierzeje, których wydłużanie się doprowadza do całkowitego lub częściowego odcięcia kilku zatok otwartego morza i powstania jezior przybrzeżnych lub zalewów.