Lasy, ich zagrożenia i rola w biosferze

Lasy, ich zagrożenia i rola w biosferze



Spis treści:
1. Wstęp…………………………………………………………………………………..3
2. Rola lasów w biosferze………………………………………………………………...4
3. Gospodarka leśna i jej aspekty…………………………………………………………8
4. Zagrożenia lasu……………………………………………………………………….11
5. Leśnictwo polskie na tle innych krajów europejskich………………………………..15
6. Monitoring lasu……………………………………………………………………….18
7. Ochrona lasu………………………………………………………………………….19
8. Krajowy program zwiększania lesistości……………………………………………..22
9. Bibliografia…………………………………………………………………………...24
10. Załączniki……………………………………………………………………………..25


1. Wstęp

Las jest to zwarty zespół roślinności z przewagą roślin drzewiastych i swoistą fauną. W zależności od siedliska i klimatu tworzą się różne formacje leśne i typy lasów. Rozróżnia się m.in. lasy iglaste, liściaste, mieszane, wilgotne lasy tropikalne, lasy galeriowe, monsunowe. O ich typie decydują dominujące gatunki drzew. Las jest jednym z podstawowych ekosystemów lądowych, zapewniający równowagę środowiska przyrodniczego, zdolnych w wysokim stopniu, dzięki procesom fotosyntezy, do przetwarzania gazu cieplarnianego, jakim jest CO2, w węgiel (biomasa) i tlen, oddawany do atmosfery.
Lasy mogą rosnąć tam, gdzie sezon wegetacyjny jest dostatecznie długi, gdzie dociera dostatecznie dużo energii słonecznej, a także opady są dostatecznie wysokie i względnie równomiernie rozłożone w ciągu roku. W rozmieszczeniu różnych typów lasów można dostrzec pewne prawidłowości. Lasy są tym dorodniejsze, im rosną bliżej równika, jeżeli dostępność wody jest taka sama, a także, im więcej wody mają do dyspozycji, jeżeli szerokość geograficzne jest taka sama. Lasy tworzą środowisko zróżnicowane przestrzennie; mają zawsze strukturę warstwową. Nawet w ubogich lasach można wyróżnić warstwę runa leśnego, czyli drobnych roślin zielnych, warstwę korony drzew, a także specyficzne środowisko, jakim są pnie drzew. Zwłaszcza dla zwierząt, które mogą się sprawnie poruszać, każda warstwa stwarza swoiste możliwości życiowe i ma wobec tego swoistą faunę. Nie jest to jednak ograniczone do zwierząt, są bakterie, grzyby żyjące w ściółce leśnej, są i takie, które żyją w tkance miękiszowej liści drzew, a są i takie, które żyją w drewnie.

W strukturze roślinności wyróżnia się piętra:
- drzewostan - warstwę najwyższą dużych drzew (sosny, świerki). W lasach naturalnych drzewostan dzieli się na kilka pięter w zależności od gatunków i wieku występujących drzew;
- podszyt - warstwę niższą, na którą składają się krzewy i młode drzewa;
- runo leśne - najniższą nadziemną warstwę lasu. Tworzą ją rośliny zielne, drobne krzewinki, paprocie, mchy, porosty, grzyby. Występuje tam największa ilość owadów oraz drobnych zwierząt kręgowych i płazów;
- ściółka leśna.
W różnych typach lasu różny jest skład runa leśnego i podszytu, jak również występują różnice w gatunkowym składzie lasu.


2. Rola lasów w biosferze
Rośliny leśne dostarczają pokarmu, stanowią kryjówki, gniazda. Zwierzęta wywierają wpływ na rośliny żerując na nich, niszcząc szkodniki, rozsiewając nasiona, zapylając kwiaty, przekształcając środowisko glebowe. Różnorodność i obfitość organizmów zwierzęcych w pełni zależy od ilości roślin, czyli od warunków pokarmowych. Rośliny są podstawą bytu zwierząt roślinożernych, które warunkują życie organizmów drapieżnych.
Las wpływa bardzo silnie na szereg warunków środowiskowych. Korony drzew w dzień osłaniają od zbytniego nagrzania przez słońce, w nocy zapobiegają wypromieniowaniu ciepła. W lesie w dzień jest chłodno, a nocą cieplej niż na otwartej przestrzeni. Podobnie mniejsze są różnice temperatury w lecie i w zimie. Las hamuje pęd wiatru; gdy ponad koronami szaleje wichura, między czarnymi jagodami a mchem powietrze może być nieruchome. Ponieważ zarówno nasłonecznienie jak i wiatr działają osuszająco, osłona przed nimi powoduje, że wnętrze lasu utrzymuje stosunkowo wysoką wilgotność, jest jak gdyby naturalną cieplarnią dla wszystkich pomniejszych istot.
Ściółkę leśną zamieszkują głównie organizmy saprobiontyczne zwane edafonem.
Rola lasów jest istotna także w skali całej Ziemi - ze względu na wielką biomasę pni drzew są one jednym z wielkich magazynów węgla na naszej planecie. Ponadto lasy umożliwiają zachowanie różnorodności genetycznej roślin i zwierząt, są jednym z istotnych czynników mających wpływ na regulację stosunków wodnych i ochronę gleby przed erozją. Las spełnia różnorodne funkcje, zarówno w sposób naturalny jak i poprzez umiejętną gospodarkę człowieka, wykorzystującego przyrodę dla swych potrzeb. Można wymienić dwie podstawowe funkcje lasów:
1. produkcyjne - zachowanie trwałego użytkowania drewna przy jednoczesnym zwiększeniu jego zapasów, pozyskiwanie z lasu użytków ubocznych,
2. pozaprodukcyjne:
a) społeczne - kształtowanie warunków zdrowotnych i rekreacyjnych, wzbogacanie rynku pracy, tworzenie różnorodnych form użytkowania lasu przez społeczność lokalną, zagospodarowanie terenów zdegradowanych i gleb marginalnych,
b) ekologiczne - stabilizacja obiegu wody w przyrodzie, kształtowanie klimatu, stabilizacja składu atmosfery i jej oczyszczanie, przeciwdziałanie powodziom, lawinom, ochrona gleb przed erozją i stepowieniem, tworzenie warunków do zachowania potencjału biologicznego wielkiej liczby gatunków, zapewnienie lepszych warunków zdrowia i życia ludzi.


Ad. 1
W pewnym sensie las to fabryka, wytwarza przecież drewno i dziesiątki innych użytecznych dla człowieka produktów. Śmiało można powiedzieć, że jest to jednak najczystsza i najbardziej przyjazna środowisku fabryka na świecie. Drewno jest to produkt ekologicznie czysty jak mało, który, ponieważ powstaje z energii Słońca, dwutlenku węgla, wody i składników mineralnych zawartych w glebie, stale krążących w przyrodzie w cyklach obiegu materii. Jak widać, trudno o bardziej przyjazną środowisku produkcję. Nad tym bardzo skomplikowanym „procesem produkcyjnym” czuwa jednak nie tylko sama natura. Leśnicy, wykorzystując głęboką wiedzę przyrodniczą, zarządzają lasami tak, by jak najwierniej naśladować naturalne cykle w ekosystemach leśnych z pożytkiem zarówno dla społeczeństwa, jak i samej przyrody.
Drewno jako surowiec niemal doskonały znalazło dziś w świecie ponad 30 tys. zastosowań. Domy, meble, mosty, słupy oraz tysiące innych konstrukcji i urządzeń wykorzystują właściwości fizykochemiczne drewna: wytrzymałość, lekkość, elastyczność i trwałość. Ogromną ilość drewna zużytkowuje przemysł celulozowo-papierniczy. W samej Polsce rocznie jest to 6 – 7 mln m3 drewna. Z drewna produkuje się też węgiel drzewny, płyty wiórowe i pilśniowe, stemple górnicze i wiele innych przedmiotów codziennego użytku. Warto pamiętać, że także węgiel kamienny powstał z żyjących miliony lat temu drzew.
Oprócz produktów pochodzenia drzewnego, ludzie czerpią z lasów także inne dobra. Należą do nich m.in. owoce leśne i grzyby, które stały się ulubionym „owocem” runa leśnego. Lasy nazywane są również „zieloną apteką”, gdyż dostarczają wielu gatunków ziół przydatnych dla rozwoju medycyny. Lista roślin służących człowiekowi do rozmaitych kuracji jest długa, warto jednak wymienić choćby kilka z nich: dziurawiec zwyczajny, dziki bez czarny, jałowiec pospolity, borówki, berberys zwyczajny, kruszynę pospolitą czy miodunki. Oczywiście nie rozpoznaliśmy jeszcze właściwości leczniczych wszystkich naszych roślin, a co dopiero roślin stref tropikalnych, np. amazońskiej dżungli. Wielu badaczy tam właśnie poszukuje leków na wciąż nieuleczalne choroby, np. nowotwory czy AIDS.
W leśnym powietrzu znajduje się 50 - 70 razy mniej chorobotwórczych zarazków niż w powietrzu miast. Sprawcami tego są między innymi olejki eteryczne wydzielane przez drzewa, zwłaszcza iglaste. Naukowcy odkryli w tych olejkach blisko 1500 substancji chemicznych, działających bądź to bakteriobójczo, bądź uspokajająco czy przeciwzapalnie. Dziedzina medycyny zajmująca się leczeniem schorzeń za pomocą olejków eterycznych drzew leśnych została nazwana aromaterapią. Jednymi z najbardziej poszukiwanych i cenionych olejków są olejki z sosny i jałowca. Przez wiele lat z drzew pobieraliśmy także żywicę i produkowaliśmy z niej m. in. kalafonię czy terpentynę.
Las, jako miejsce zamieszkania wielu gatunków zwierząt, daje myśliwym możliwość polowań. W przeszłości były to polowania zapewniające przeżycie gatunku ludzkiego, a obecnie w większości są uprawiane dla rozrywki.
Ad. 2
Znaczenie funkcji pozaprodukcyjnych stale rośnie, do tego stopnia, że niektórzy naukowcy, próbując przeliczyć je „na pieniądze”, dochodzą do wniosku, że ich wartość od kilku do kilkunastu razy przewyższa wartość efektów funkcji produkcyjnych.
a) Chyba wszyscy lubimy spacery czy po prostu odpoczynek w lesie. Cisza, świeże powietrze i piękno leśnych ostępów łagodzą nerwy skołatane coraz szybszym tempem życia, pozwalają wypocząć. Na szczęście dla naszego zdrowia aktywny wypoczynek na świeżym powietrzu staje się coraz modniejszy i powszechniejszy. Można zatem powiedzieć, że lasy spełniają także funkcję rekreacyjną i turystyczną. Coraz więcej osób chce korzystać z uroków lasów, szczególnie mieszkańcy miast, pragnący się oderwać od szarych murów zanieczyszczonych osiedli. Leśnicy dobrze o tym wiedzą i przygotowują las na odwiedziny wciąż rosnącej liczby gości. Dla nich właśnie przeznaczone są parkingi leśne, często wyposażone w wiaty, ławy i stoły, przy których można się posilić. W pobliżu tych miejsc ustawiane są kosze na śmieci, choć niestety wciąż nie wszystkim chce się do nich „trafiać”. Administracja Lasów Państwowych udostępnia również do ruchu publicznego niektóre drogi leśne. Dla spragnionych bliższego kontaktu z naturą przygotowywane są co roku pola namiotowe i biwaki. Jak grzyby po deszczu powstają w Polsce leśne ścieżki edukacyjne, na których przy okazji spaceru można odkryć wiele tajemnic lasu. Zwykle, szczególnie w zorganizowanej grupie, można skorzystać z pomocy leśnika, który chętnie wprowadzi w tajniki życia lasu. Polska stworzyła także unikatowy na skalę europejską system leśnych kompleksów promocyjnych, których celem jest między innymi krzewienie wiedzy o lesie. Będąc w jednym z nich, warto odwiedzić ośrodek edukacyjny czy izbę leśną i poznać nie tylko walory przyrodnicze lasów, ale także pracę leśników.
b) Najważniejszą funkcją lasów jest ochrona klimatu. Są one wielkimi fabrykami tlenu. Rośliny w procesie fotosyntezy pobierają z powietrza dwutlenek węgla, a oddają życiodajne dla reszty ziemskich organizmów O2. Jedna dorosła sosna „produkuje” tlen niezbędny do życia trzech osób! Łącznie lasy Ziemi zaspokajają połowę zapotrzebowania na tlen wszystkich ludzi i zwierząt, produkując go rocznie około 26 mld ton. Lasy także absorbują dwutlenek węgla - jeden hektar lasu wchłania rocznie 140-250 ton CO2.
Las może zatrzymać ogromną ilość wody. Leśne gleby i ściółka są chłonne niczym gąbka i w czasie dużych opadów czy topnienia śniegów zatrzymują wiele wody, oddając ją potem stopniowo. Chronią w ten sposób m.in. przed powodziami.
Kolejne zagrożenie, przed którym osłaniają nas lasy, to zanieczyszczenia przemysłowe. Lasy są naturalnym filtrem, który osłania glebę i wody gruntowe przed szkodliwymi związkami emitowanymi przez fabryki. Na 1 hektar lasu opada rocznie 45 –70 ton pyłów, część z tych szkodliwych substancji odkładana jest w drewnie. Niestety, produkując wciąż więcej i więcej zanieczyszczeń przemysłowych podziurawiliśmy ochronny parasol lasów nad naszymi głowami. Zbyt wielkich emisji lasy nie zniosły i zaczęły wymierać. Czasem przybierało to formy katastrof ekologicznych, jak np. w Sudetach, gdzie osłabione, na wpół martwe lasy zostały dobite przez owady. Dziś, po kilkunastu latach od tej tragedii, leśnicy odbudowują górskie drzewostany Sudetów, rekultywują glebę, wprowadzają bogatsze, a przez to odporniejsze składy gatunkowe przyszłych drzewostanów. Na szczęście nie wszędzie zamieranie lasów miało tak katastrofalny przebieg. Mimo to dziś, na skutek zanieczyszczeń przemysłowych, blisko połowa polskich drzewostanów uszkodzona jest w stopniu silnym lub średnim.
Lasy pełnią także funkcję wiatrochronną - zmniejszając kilkakrotnie siłę wiatru osłaniają osiedla ludzkie i uprawy rolne. (Rys. 1 przedstawia rolę lasów)

Rys. 1

3. Gospodarka leśna i jej aspekty
Zgodnie z obowiązującą ustawą o lasach podstawowym zadaniem Lasów Państwowych jest prowadzenie trwale zrównoważonej gospodarki leśnej, realizowane w oparciu o plany urządzania lasu z uwzględnieniem w szczególności następujących celów:
1) zachowania lasów i korzystnego ich wpływu na klimat, powietrze, wodę, glebę, warunki życia i zdrowie człowieka oraz równowagę przyrodniczą;
2) ochrony lasów, zwłaszcza ekosystemów leśnych stanowiących naturalne fragmenty rodzimej przyrody lub lasów szczególnie cennych ze względu na zachowanie różnorodności przyrodniczej, leśnych zasobów genetycznych, walory krajobrazowe i potrzeby nauki;
3) ochrony gleby i terenów szczególnie narażonych na zniszczenie lub uszkodzenie oraz o specjalnym znaczeniu społecznym;
4) ochrony wód powierzchniowych, głębinowych i retencji zlewni;
5) produkcji, na zasadzie racjonalnej gospodarki, drewna oraz surowców i produktów ubocznego użytkowania lasu.
Gospodarkę leśną prowadzi się według zasad:
1) powszechnej ochrony lasów,
2) trwałości utrzymania lasów,
3) ciągłości i zrównoważonego wykorzystania wszystkich funkcji lasów,
4) powiększania zasobów leśnych.

Gospodarka leśna prowadzona jest w zróżnicowanych warunkach. Inna jest na terenach o siedliskach żyznych, inna na terenach ubogich. Na specyfikę gospodarki wpływa też skład gatunkowy drzewostanów. Drzewostany liściaste, czy też mieszane wymagają większego nakładu sił i środków niż drzewostany iglaste. Jej podstawowym instrumentem jest plan urządzania lasu . Powinien zawierać: opis lasów i gruntów przeznaczonych do zalesienia, program ochrony przyrody, zadania i zalecenia w zakresie gospodarki leśnej oraz pielęgnacji lasu.(Rys.2)
Rys. 2
Do ujemnych aspektów gospodarki leśnej należy proces wylesiania. Jego przyczynami są: zapory wywołujące powodzie, karczowanie i wypalanie pod uprawę roli, hodowla bydła, wycinka drzew.(Rys.3)
Wylesianie ma wpływ na klimat całej planety. Lasy nazwano zielonymi płucami ziemi, ponieważ pobierają z powietrza dwutlenek węgla, wykorzystując węgiel na budulec w pniach, konarach i korze. Podczas wypalania lasów ten węgiel powraca do atmosfery. Problem polega na tym, że człowiek wprowadza do niej tyle dwutlenku węgla ( zarówno wskutek spalania paliw kopalnych, jak i deforestacji), że uruchomił już mechanizm powodujący ocieplenie naszej planety. Chodzi o efekt cieplarniany, który zagraża stopieniem się polarnych czap lodowych i podniesieniem poziomu mórz, a w konsekwencji zalaniem obszarów przybrzeżnych. Dynamiczny przyrost ludności świata zmusza do zagospodarowania coraz to nowych terenów, które wcześniej dawały schronienie dzikim zwierzętom. Przykładem jest los deszczowych lasów tropikalnych. Lasy tropikalne gromadzą przynajmniej połowę, a według niektórych uczonych do 90 procent wszystkich gatunków roślin i zwierząt zamieszkujących Ziemię. Wyrąb lasów i zmieniające się metody uprawy ziemi sprawiają, że dżungle Afryki Zachodniej ogałacane są ze wspaniałych drzewostanów. (Rys. 4)

Rys. 3


Rys. 4


4. Zagrożenia lasu
Gospodarka leśna od dawna miała do czynienia z zakłóceniami cyklu produkcji: masowe pojawianie się szkodników owadzich, często o rozmiarach gwałtownych gradacji, występowanie chorób grzybowych – trwałe i na dużych obszarach, niekiedy masowe oraz szkody klimatyczne i klęski żywiołowe – wiatrołomy, śniegołomy, susze, mrozy.
Skutki największej w historii europejskiego leśnictwa gradacji szkodnika, motyla brudnicy mniszki z lat 1978–1984, która objęła około jedną trzecią lasów w Polsce – trwają do dzisiaj. Podobnie groźne było masowe wystąpienie wskaźnicy modrzewianeczki w świerczynach sudeckich i zwójek jodłowych w Górach Świętokrzyskich. Zagrożeniem w 1991 r. były masowo występujące boreczniki, strzygonia choinówka, poproch cetyniak i osnuja gwiaździsta, w uprawach zaś szeliniak i zakorki. Szczególnie groźne w sytuacji zakłóceń procesów ekologicznych są tzw. szkodniki wtórne, owady \"dobijające\" drzewa osłabione (cetyńce, korniki, przypłaszczki), które w dużym stopniu decydują o ilości drzew martwych w lesie (tzw. posusz). W latach 1981–1990 z lasów usunięto ok. 98,8 mln m3 drzew martwych. Stanowi to dziesięciokrotnie więcej niż powinno wynikać z naturalnego procesu wydzielania się posuszu, tzn. zamierania drzew w wyniku konkurencji i różnicowania się struktury drzewostanu. (Rys.5)

Rys. 5
Na stan zdrowotny lasów silny wpływ wywierają grzyby chorobotwórcze, w tym zwłaszcza choroby systemów korzeniowych, występujące na ok. 400 tysiącach hektarów. Coraz więcej uszkodzeń powodują również choroby liści i igieł oraz choroby pędów.(Rys. 6)

Rys. 6



Zagrożeniem dla upraw i młodych drzewostanów stają się coraz częściej zwierzęta łowne, naturalny przecież komponent leśnych biocenoz. Powierzchnia zgryzionych i wydeptanych upraw, młodników odartych z kory i połamanych przez sarny, jelenie i łosie wynosiła w 1991 r. 390 tysięcy hektarów. Na tych obszarach realizacja celów hodowlanych leśnictwa jest niemożliwa. (Rys. 7)
Rys. 7
W 1992 r. zarejestrowano prawie trzykrotnie więcej pożarów na 12-krotnie większej powierzchni (37 tys. ha) niż w poprzednich latach. Niewątpliwie czynnikiem decydującym o dużym zagrożeniu pożarowym lasów była długotrwała bezdeszczowa pogoda i wysokie temperatury powietrza. Nie wyjaśnia to jednak wyjątkowej w naszym klimacie dynamiki pożarów lasów w tym roku. Należy sądzić, że na wielu obszarach lasów w Polsce, zwłaszcza na południu i zachodzie kraju tworzy się nowa kategoria zagrożenia pożarowego, będąca wynikiem jednoczesnego występowania, co najmniej trzech wzajemnie wspierających się zjawisk: długotrwałej suszy (być może w związku z globalnymi zmianami klimatu), skutków zanieczyszczenia powietrza (zamieranie drzew, przerzedzenie drzewostanów, bujny wzrost traw, a zatem nagromadzenie dużej ilości łatwopalnego materiału) oraz zwiększonego natężenia transportu i ruchu rekreacyjno-turystycznego w lasach. (Rys. 8)
Rys. 8
Z powyższego wynika, że pozytywne zmiany, jakie zanotowano w polskim leśnictwie, jak np. wzrost lesistości, udziału gatunków liściastych, zasobów drzewnych, średniej zasobności, podwyższenie przeciętnego wieku oraz pozytywne zmiany w użytkowaniu lasów – nie zahamowały zjawisk degradacyjnych. Na stan lasów wpływają coraz bardziej zjawiska rozgrywające się poza lasem i poza leśnictwem. Pojawiły się nowe źródła zagrożeń niezależne od stopnia deformacji ekologicznych i metod gospodarki leśnej. Są to przemysłowe zanieczyszczenia powietrza i gleby, deficyt i skażenie wód, zmiany klimatyczne o charakterze globalnym, uszkodzenie warstwy ozonowej, skażenie radiologiczne. Zagrożenia te, zwłaszcza skażenie atmosfery (głównie dwutlenkiem siarki i tlenkami azotu) zdominowały dotychczasowe niebezpieczeństwa i na nowo kształtują sytuację zdrowotną lasów. Uruchamiają zjawiska o nie znanym jeszcze zasięgu, charakterze i skali oddziaływania.
Wiadomo już jednak z całą pewnością, że mamy do czynienia z uszkodzeniami podstawowych funkcji życiowych drzew: fotosyntezy, oddychania, transpiracji, pobierania pokarmów przez korzenie i mechanizmu ich transportu. Uszkadzana jest zatem samożywność roślin – producentów, czyli proces, który uruchamia funkcjonowanie całej przyrody. Następstwem jest zahamowanie przyrostów, karłowacenie lub zamieranie drzew, zanik niektórych bardziej wrażliwych gatunków runa, zanik towarzyszącej im fauny i korzystnych dla zdrowia lasu mikroorganizmów, głębokie zmiany glebowe. Następuje uproszczenie składów gatunkowych, przerwanie powiązań pokarmowych między poszczególnymi grupami organizmów i zanik funkcji regulacyjnych biocenoz leśnych.
Bezpośrednie skutki uszkodzenia lasu przez silne żery owadów, pożary czy wiatry – widoczne są natychmiast. Ale nie one w istocie określają rzeczywiste znaczenie tych zjawisk. Skutki pośrednie trwają dziesiątki lat i ujawniają się w postaci zmian, które niełatwo przypisać pierwotnym, rzeczywistym przyczynom. Stąd diagnozowanie stanu zdrowotnego lasu jest niezwykle trudne: naturalne wahania stanu fizjologicznego drzew i towarzyszące im zmiany mogą być oceniane jako stany chorobowe, zaś początek rzeczywistej choroby może ujawnić się poprawą wyglądu zewnętrznego lub nawet zwiększonym przyrostem (np. w wyniku \"nawożenia\" związkami azotu z powietrza).
Stopień komplikacji oceny stanu lasów wzrósł niepomiernie odkąd na lasy zaczęły wpływać czynniki, których działanie jest przeciwstawne: wzrost stężenia SO2 degraduje fotosyntezę, natomiast wzrost stężenia CO2 wzmaga ją; wzrost ilości tlenków azotu jest \"nawożeniem\" z powietrza, ale również – w wyniku procesów fotoutleniania – źródłem szkodliwego ozonu. Część lasów jest silnie przerzedzona, czego miarą jest tzw. wskaźnik zadrzewienia, który dla około 20% lasów w Polsce wynosi poniżej 0,6, podczas gdy prawidłowy wskaźnik powinien być bliski 1,0.
Spadek liczby drzew na jednostkę powierzchni leśnej z powodu zamierania drzew najsłabszych jest przyczyną rozluźnienia zwarcia koron – prawie połowa lasów charakteryzuje się zwarciem luźnym lub przerywanym. Oznacza to brak ochronnego sklepienia koron, co udostępnia wnętrze lasów oddziaływaniu różnych czynników zewnętrznych. Rozrzedzenie drzewostanów prowadzi do zasadniczych zmian podstawowych parametrów fizycznych środowiska leśnego – warunków świetlnych, wilgotnościowych, cieplnych, zawartości w glebie i dostępności elementów odżywczych, pierwiastków i związków toksycznych. Zmienia się mikroklimat lasu i warunki troficzne. W konsekwencji następują zmiany kierunku sukcesji ekologicznej, a niekiedy – po ustąpieniu drzew w wyniku ich zamierania – cofnięcie się sukcesji do stadium jednorocznych chwastów i krótkotrwałych traw.
Wzrost zagrożenia lasów i wzrost znaczenia ich różnorodnych funkcji wymuszają podjęcie niezbędnych działań mających na celu:
- zapewnienie trwałości lasów,
- powiększenie zasobów leśnych i ciągłości ich wykorzystywania,
- polepszenie stanu zdrowotności i ich kompleksową ochronę,
- restytucję i ich rehabilitację poprzez przebudowę drzewostanów,
- regenerację zdewastowanych i zaniedbanych drzewostanów,
- ochronę zasobów glebowych i wodnych,
- reorganizację zarządzania lasami z modelu surowcowego na proekologiczny,
- uregulowanie stanu zwierzyny do poziomu niezagrażającego celom hodowli na obszarach leśnych,
- uregulowanie i ukierunkowanie rekreacji i turystyki,
- zwiększenie prawnej ochrony wszystkich gruntów leśnych.

5. Leśnictwo polskie na tle innych krajów europejskich
W Europie widać bardzo duże zróżnicowanie pod względem lesistości w różnych jej obszarach. Możemy to zauważyć na przykładzie kontrastu pomiędzy Skandynawią (59%) i Półwyspem Pierenejskim (50%), a północno-zachodnią częścią kontynentu o niskiej lesistości (11%).
Polska należy do krajów europejskich o przeciętnej lesistości (ok. 29% przy średniej europejskiej 33%). Daleko nam w tej dziedzinie do takich „potentatów” jak Finlandia czy Szwecja. Na jednego mieszkańca Finlandii przypada ponad 4 ha lasu, na Szweda ponad 3 ha. Statystyczny Polak ma „do dyspozycji” zaledwie 0.23 ha lasu, a statystyczny Europejczyk – 0.3 ha. To i tak dużo większe cyfry niż analogiczne wielkości w Wielkiej Brytanii, Belgii i Danii (poniżej 0.1 ha na 1 mieszkańca).
W ciągu ostatnich 10 lat powierzchnia leśna w Europie zwiększyła się o blisko 5 mln ha. Jednocześnie jednak ubyło środowisk o wysokim stopniu naturalności. Wpływ gospodarki ludzkiej zaznaczył się także w rosnącym rozdrobnieniu kompleksów leśnych.
Za lasy naturalne (czyli nie będące pod wpływem człowieka) uznano 4% wszystkich lasów Europy. Większość z nich rośnie w miejscach trudno dostępnych i niesprzyjających powstawaniu centrów mieszkalnych lub przemysłowych – na północy Skandynawii, północnych obszarach europejskiej części Rosji, w Alpach i regionie bałkańskim. W sumie 12 krajów europejskich (na 38 ujętych w badaniu) wykazało ponad 1-procentowy udział lasów naturalnych w całkowitej powierzchni leśnej. Najwięcej takich lasów, bo aż 16.1% ma Szwecja. Wśród wspomnianej „dwunastki” znalazła się także Polska (1.6%).
Nasz kraj znajduje się za to daleko „w tyle”, jeśli chodzi o zakładanie plantacji drzew szybko rosnących. Przodują w tej dziedzinie Hiszpania, Turcja, Wielka Brytania i Irlandia, Francja i Portugalia. Plantacji leśnych nie mają w ogóle Finlandia, Niemcy i Austria.
Znaczny wzrost powierzchni leśnej w Europie to w zdecydowanym stopniu efekt odnowień i zalesień. Najwięcej upraw leśnych powstaje co roku w Szwecji (206 tys. ha), Francji (192 tys. ha) i Finlandii (188 tys. ha). Polska, odnawiając i zalesiając rocznie 69 tys. ha znajduje się w tej dziedzinie w ścisłej czołówce europejskiej. Nowe lasy powstają głównie przez sadzenie lub siew (w 16 krajach europejskich wyłącznie metodami sztucznymi). W południowej i południowo wschodniej części kontynentu większą rolę odgrywa odnowienie naturalne – w tym wegetatywne, z odrośli.
Skład gatunkowy lasów i ich rozmieszczenie jest uzależniony od położenia geograficznego kraju, w którym rosną. W pewnym stopniu jest to również związane ze stosowaną strategią zagospodarowania hodowlanego. W ciągu ostatnich dwustu lat leśnictwo europejskie wyraźnie faworyzowało jednogatunkowe drzewostany iglaste, co spowodowało znaczne zmniejszenie naturalnego zasięgu występowania lasów mieszanych. Obecnie ich powierzchnia stale wzrasta. W całej Europie zajmują one ok. 15 mln ha (14% powierzchni leśnej), przy przyjęciu założenia, że w składzie gatunkowym lasu mieszanego udział drzew iglastych lub liściastych nie może przekraczać 75%. Stosunkowo najwięcej tego typu drzewostanów mają w Europie: Malta (60%), Czechy (56%), Łotwa i Estonia (powyżej 40%). W Polsce lasy mieszane zajmują ok. 18% powierzchni leśnej.
Jednogatunkowe lasy iglaste dominują z przyczyn naturalnych przede wszystkim w krajach położonych na północy Europy oraz w krajach górzystych – Austria, Niemcy, Szwajcaria. Bory sosnowe są również najważniejszym ekosystemem leśnym w naszych warunkach klimatyczno-siedliskowych. Z inną sytuacją mamy do czynienia w Wielkiej Brytanii, gdzie duży udział gatunków iglastych to efekt wieloletniej polityki leśnej popierającej uprawę introdukowanego świerka sitkajskiego.
Największy udział gatunków liściastych w drzewostanach mają państwa położone na południowych krańcach kontynentu: Jugosławia (87%), Chorwacja (82%), Węgry (78%) i Włochy (72%).
Zasobność drzewostanów w Europie jest bardzo zróżnicowana. W Polsce wynosi ona 213 m3/ha. Niewiele krajów może pochwalić się podobnymi wynikami, gdyż w większości z nich zasobność jest mniejsza lub dużo mniejsza od 200 m3/ha, a w Islandii, Irlandii, Grecji i Hiszpanii wynosi ona grubo poniżej 100 m3/ha. Średnia unijna to 140 m3/ha. W kompleksy mogą wpędzić jedynie dane z Austrii (309 m3/ha), Słowenii i Niemiec – ok. 280 m3/ha oraz z Czech i Słowacji (po ok. 260 m3/ha). Roczny przyrost miąższości drzewostanów jest największy w Europie Zachodniej i Centralnej (ponad 5 m3/ha). Głównymi czynnikami ograniczającymi wzrost są: długość okresu wegetacyjnego na północy Europy i susze na południu kontynentu.
W strukturze wiekowej lasów Europy około 21 mln ha zajmują lasy odroślowe, nie przekraczające na ogół 30 roku życia. Są one zlokalizowane głównie w południowej części Europy – we Francji (7 mln ha), Włoszech (3.5 mln ha) i w Grecji (ponad 2 mln ha).
Najliczniej reprezentowane klasy wiekowe tzw. wysokopiennych lasów Europy mieszczą się w przedziale od 20 do 80 lat. Jest to wynik wielkoskalowych zalesień po II wojnie światowej, które miały miejsce głównie w centralnej części kontynentu. Na naszym kontynencie rośnie blisko 13 milionów ha lasów w wieku powyżej 100 lat. Równomierny rozkład klas wieku (żadna z klas wieku nie zajmuje więcej niż 1/5 powierzchni leśnej) występuje w Szwajcarii, Luksemburgu, Czechach, Finlandii i Norwegii. Wśród krajów, u których dominuje określona klasa wieku drzewostanów, wyróżnia się Irlandia, gdzie ponad 20% powierzchni leśnej zajmują uprawy i młodniki w wieku poniżej 10 lat. Jest to efekt zalesień zasilanych z funduszy Unii Europejskiej. W podobnej sytuacji znajdują się Portugalia, Austria i Dania.
W Niemczech z kolei udział najmłodszych klas wieku jest bliski 0%, ale można to wytłumaczyć zmianami w postępowaniu hodowlanym i preferowaniu odnawiania pod okapem starszego drzewostanu (tzw. idea ciągłej pokrywy leśnej).
Różnice w przeciętnym wieku drzewostanów Europy wynikają również z zróżnicowania przyjętego wieku rębności dla poszczególnych gatunków drzew. Na przykład wiek rębności sosny wynosi od 110 do 180 lat w krajach skandynawskich, 80 do 120 lat w Centralnej Europie, 60 – 70 lat na Węgrzech, a w krajach leżących nad Atlantykiem nawet 50 lat.
W Europie istnieje ok. 90 różnych form ochrony terenów leśnych, od parków narodowych począwszy, a na lasach o walorach estetycznych skończywszy. Te same formy ochrony mają różną – w zależności od kraju – rangę. Przykładem jest park narodowy, który w Polsce jest najwyższą kategorią ochrony przyrody, podczas gdy w kategoryzacji IUCN ustępuje ważnością rezerwatom.
Dodatkowo ochrona przyrody jest „wspomagana” - tak jak ma to miejsce w Polsce - kategoriami lasów ochronnych (np. glebochronnych, wodochronnych, itp.).
Gdyby rozpatrywać tylko lasy objęte ścisłą ochroną (łatwiejszą do zdefiniowania), okazałoby się, że w krajach Unii Europejskiej jest ich znacznie mniej (zwykle poniżej 1.8%) niż w krajach nie należących do tego obszaru. Polska ze swoimi 2% plasuje się mniej więcej pośrodku listy, na której czele stoją Lichtenstein (24% wszystkich lasów jest pod ścisłą ochroną), Słowacja (18%) i Portugalia (16%).
Położenie geograficzne wpływa również zdecydowanie na bogactwo fauny i flory w lasach. W większości lasów europejskich występuje mniej niż 150 gatunków drzew, chociaż widoczny jest tutaj kontrast pomiędzy państwami z południa i północy Europy na korzyść lasów ze strefy śródziemnomorskiej. W zależności od położenia kraju w lasach rośnie od 200 do ponad 2000 (w Jugosławii) gatunków roślin naczyniowych. Większe ich liczby stwierdzono w krajach południowo i wschodnioeuropejskich (w polskich lasach doliczono się ok. 550), a najmniejsze na północy Europy.
Połowa liczby gatunków ssaków europejskich zamieszkuje lasy, w zależności od kraju – od 20 do 96. W Polsce występuje ich ponad 70 gatunków. Najwięcej ssaków leśnych żyje w lasach Jugosławii, Czech i Słowacji, Litwy. Również w Czechach i na Słowacji, ale także w Austrii, Polsce, krajach skandynawskich i na Litwie w lasach gnieździ się znacznie ponad 100 gatunków ptaków. Dużo mniej – poniżej 60 gatunków - można spotkać w lasach niemieckich, włoskich i w krajach Beneleksu.
Stan zdrowotny lasów Polski nie przedstawia się korzystnie na tle innych państw europejskich. Mamy wprawdzie zdrowsze lasy niż mają Czesi, Ukraińcy i Włosi, ale też dużo bardziej zniszczone niż lasy Rumunii, Austrii i Finlandii, w których stopień defoliacji drzew (ubytek aparatu asymilacyjnego) jest niewielki – ok. 60% drzew w tych lasach wykazuje defoliację mniejszą od 10%.
Przytoczone liczby pokazują, że polskie lasy są właściwie zarządzane, zasobne i dobrze chronione. Dzięki temu są w stanie spełniać zarówno funkcje produkcyjne, ochronne, jak i społeczne. Leśnictwo jest zapewne jedną z dziedzin, która znakomicie odnajduje się w Europie, a wielu przypadkach (nowoczesna polityka leśna, zagospodarowanie hodowlane) może służyć przykładem innym krajom.

6. Monitoring lasu
Monitoring lasu jest systemem oceny środowiska leśnego i kondycji zdrowotnej drzewostanów na podstawie ciągłych lub periodycznych obserwacji i pomiarów wybranych indykatorów na stałych powierzchniach obserwacyjnych.(Rys.9)



Rys. 9

Cele i zadania monitoringu:
a) Określenie przestrzennego zróżnicowania stanu zdrowotnego lasów.
b) Śledzenie zmian stanu zdrowotnego lasów w czasie.
c) Analiza związków przyczynowo-skutkowych pomiędzy stanem zdrowotnym lasu a biotycznymi i abiotycznymi czynnikami środowiska.
d) Opracowanie krótkookresowych prognoz zmian stanu zdrowotnego lasu.
e) Wypełnianie zobowiązań Polski podjętych w ramach Konwencji o Transgranicznym Przemieszczaniu się Zanieczyszczeń na Dalekie Odległości, Konwencji o Różnorodności Biologicznej oraz rezolucjach Strasburskiej i Helsińskiej Paneuropejskiej Ministerialnej Konferencji dotyczącej Ochrony Lasów w Europie, a także rozporządznia Unii Europjskiej nr 2152/2003 Forest Focus
f) Gromadzenie informacji o stanie lasów użytecznych przy formułowaniu polityki leśnej oraz polityki ekologicznej państwa
g) Dostarczanie informacji dla administracji rządowej, samorządowej, społeczeństwa oraz jednostek administracji Lasów Państwowych.
Monitoring lasu, w postaci, w jakiej funkcjonuje obecnie wywodzi się z potrzeby śledzenia zmian stanu lasu w okresie narastania procesu jego zamierania, które wystąpiło w Polsce w latach 80-dziesiątych. W powszechnej opinii, wysokie koncentracje zanieczyszczeń powietrza były główną przyczyną tego zjawiska.

7.Ochrona lasu
W związku z pojawianiem się wielu zagrożeń lasów zaistniała potrzeba ochrony całych ekosystemów leśnych. Las najlepiej obroni się sam pod warunkiem, że damy mu tę szansę utrzymując go w dobrej kondycji i stanie zbliżonym do naturalnego. Oczywiście czasem konieczne są zabiegi, zwane ratowniczymi, mające wspomóc ekosystemy leśne, które dotknął jakiś kataklizm np. gradacja owadów. Im drzewostan bardziej odbiega od naturalnego, im siedlisko jest bardziej zniekształcone przez człowieka, tym ryzyko owych szkód jest większe i tym czujniejsi są opiekujący się lasami leśnicy. (Rys. 10) Rys.10
Odporność biologiczną leśnicy kształtują chroniąc zarówno najcenniejsze ekosystemy leśne, jak i zagrożone gatunki roślin i zwierząt. Wewnątrz lasu pozostawiane są tzw. użytki ekologiczne, którymi mogą być małe zbiorniki wodne czy polany śródleśne - te enklawy innych siedlisk w drzewostanach nie tylko upiększają krajobraz, ale również są potencjalnym miejscem pobytu wielu gatunków zwierząt, dzięki którym np. możliwe jest zachowanie równowagi wewnątrz ekosystemu leśnego. Na zrębach leśnicy pozostawiają pojedyncze drzewa, tzw. przestoje, czy całe grupy drzew służące za schronienie licznym organizmom. Wiedzą, że im bardziej różnorodne jest środowisko leśne tym większą presję ze strony czynników mu zagrażających wytrzyma.
Ponieważ czynników grożących ekosystemom jest wiele, by ułatwić ich poznawanie podzielono je na grupy w zależności od źródła zagrożenia. Są, więc czynniki: abiotyczne (czyli pochodzące od nieożywionej części przyrody), biotyczne (czyli zagrożenie ze strony roślin, grzybów i zwierząt) i w końcu czynniki antropogeniczne (których przyczyną jest człowiek).
Łatwiej zapobiegać niż leczyć - tę prawdę znają wszyscy i sprawdza się ona także w ochronie lasu. Lepiej nie dopuścić do sytuacji, w której trzeba las ratować środkami chemicznymi, czy innymi tego typu metodami. Najważniejsze jest stałe czuwanie. By znać „stan zdrowia” naszych lasów i wiedzieć, jakie tendencje przeważają co kilka lat przeprowadzane są inwentaryzacje wielko powierzchniowe. W ciągu roku leśnicy przeprowadzają wiele zabiegów kontrolujących stan środowiska leśnego, gromadząc informacje na temat potencjalnych zagrożeń dla lasów. Kontroluje się m. in. liczbę pędraków w glebie szkółek i upraw leśnych, czy obecność szykujących się do zimowania różnych form owadów np. w drzewostanach sosnowych. Te ostatnie kontrole odbywają się jesienią (stąd ich nazwa - jesienne poszukiwania szkodników pierwotnych sosny), po pierwszych przymrozkach, i polegają na poszukiwaniu owadów w ściółce i glebie pod koronami drzew. Wyniki tej kontroli pozwalają na oszacowanie zagrożenia owadami w przyszłym roku. W razie konieczności kolejne, nadzwyczajne kontrole przeprowadzane są wiosna następnego roku.
Najważniejszą formą ochrony przyrody (w tym lasów) są w Polsce parki narodowe. Jest ich 22, o łącznej powierzchni 305 tys. ha, z czego ponad 63% to lasy. Najmniejszym parkiem narodowym jest park Ojcowski (niewiele ponad 2 tys. ha), a największym – Biebrzański (blisko 60 tys. ha). Parkiem narodowym może się stać obszar szczególnie cenny pod względem przyrodniczym, naukowym bądź kulturowym, o powierzchni co najmniej 1000 ha. Rezerwaty, kolejna forma ochrony przyrody, chronią ekosystemy zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym. Spośród 1251 rezerwatów, które mamy obecnie w Polsce, ponad połowa (630) to rezerwaty leśne o łącznej powierzchni 48,4 tys. ha. Oczywiście także wiele z pozostałych rezerwatów znajduje się w lasach (faunistyczne, florystyczne, torfowiskowe czy przyrody nieożywionej). Jaki z tych liczb można wysnuć wniosek? To nie przypadek, że właśnie dzięki pracy kilku pokoleń leśników, dzięki temu, że pielęgnowali i otaczali lasy troską, dziś możemy najcenniejsze tereny chronić w formie rezerwatów czy parków narodowych.
Większość z leśnych rezerwatów przyrody to rezerwaty częściowe, w których dopuszcza się pewną ingerencję człowieka w życie ekosystemu, ale wyłącznie po to, by chronić gatunki bądź zjawiska przyrodnicze, będące podstawą utworzenia rezerwatu. Zwykle to leśnicy opiekują się takimi rezerwatami. Zaledwie 18 spośród leśnych rezerwatów to rezerwaty ścisłe, w których jakakolwiek działalność człowieka jest zabroniona.
Inną formą ochrony jest pomnik przyrody, zwykle pojedynczy okaz przyrody żywej bądź nieożywionej. W lesie jest to najczęściej wiekowe drzewo, głaz narzutowy, wodospad czy jaskinia. Z roku na rok pomników przyrody nam przybywa. Na początku lat 90. było ich 18,8 tysiąca, a w 1998 już ponad 33 tysiące, z tego najwięcej, bo blisko 26 tysięcy pojedynczych, cennych, sędziwych drzew.
Parków krajobrazowych jest 120; zajmują one 2500 tys. ha, z czego ponad połowa to lasy. Parki powołuje się na terenach o wyjątkowych walorach przyrodniczych i estetyczno-krajobrazowych.
Nową formą ochrony przyrody są tzw. użytki ekologiczne, szczególnie ważne dla nauki oraz środowiska, w którym się znajdują. Zwykle są to pozostałości ekosystemów, mające znaczenie dla zachowania zasobów genowych i walorów siedliskowych. Użytkami ekologicznymi są najczęściej małe oczka wodne w polu lub lesie, śródpolne kępy drzew i krzewów, torfowiska, bagna i wydmy. W ciągu zaledwie kilku lat funkcjonowania tej formy ochrony za użytki ekologiczne uznaliśmy blisko 6 tysięcy obiektów.
Oczywiście mamy także w Polsce liczne przykłady ochrony gatunkowej roślin i zwierząt, jednego z najstarszych sposobów ochrony przyrody, znanego na polskich ziemiach już od średniowiecza (m. in. ochrony tura czy bobra). Według „Polskiej czerwonej listy” egzystencja aż 2563 gatunków roślin jest w Polsce zagrożona. Najliczniejszą grupę stanowią grzyby wielkoowocnikowe - ponad 1000 gatunków. W królestwie zwierząt, o czym kolei informuje „Polska czerwona księga”, zagrożonych jest 115 gatunków ssaków, ptaków, gadów, płazów i ryb. Nie trzeba dodawać, że środowiskiem dającym pokarm i schronienie dużej części zagrożonych zwierząt i roślin jest las.
Ciekawym sposobem ochrony przyrody, stosowanym głównie w lasach, są strefy ochronne wyznaczane wokół gniazd rzadkich ptaków drapieżnych. W takiej strefie ograniczona jest zarówno gospodarka leśna jak i możliwość poruszania się osób postronnych.

8. Krajowy program zwiększania lesistości
Zwiększanie lesistości kraju jest jednym z ważniejszych elementów polityki leśnej państwa (1997). Konsekwentna realizacja celów tej polityki powinna zapewnić zwiększenie lesistości kraju do 30% w roku 2020 i 33% po roku 2050. Globalne i lokalne przemiany środowiska są jednym z istotnych powodów konieczności rozwinięcia szerokiego programu zalesień w Polsce.(Rys. 11)


Rys. 11


Na podstawie wyników badań ankietowych i danych uzyskanych z wojewódzkich programów zwiększania lesistości ustalono dla programu KPZL na lata 2001-2020 następujące powierzchnie gruntów do zalesienia dla poszczególnych województw:

Rozmiar zalesień gruntów w okresie 2001-2020


Lp Województwo sektor
państwowy sektor niepaństwowy razem
1 2 3 4 5
1 Dolnośląskie 18,1 15,6 33,7
2 Kujawsko-pomorskie 2,4 10,7 13,1
3 Lubelskie 7,3 56,7 64,0
4 Lubuskie 10,6 8,8 19,4
5 Łódzkie 2,5 56,1 58,6
6 Małopolskie 0,9 31,1 32,0
7 Mazowieckie 2,5 72,7 75,2
8 Opolskie 3,0 8,0 11,0
9 Podkarpackie 4,2 31,4 35,6
10 Podlaskie 5,9 31,4 37,3
11 Pomorskie 5,9 13,7 19,6
12 Śląskie 2,9 24,3 27,2
13 Świętokrzyskie 1,6 54,1 55,7
14 Warmińsko-mazurskie 25,1 24,9 50,0
15 Wielkopolskie 19,6 91,1 110,7
16 Zachodniopomorskie 17,5 19,4 36,9
POLSKA 130,0 550,0 680,0

W okresie 2001-2020 zaprogramowano zatem wykonanie zalesień na powierzchni 680 tys. ha, w tym na gruntach państwowych – 130 tys. ha oraz na gruntach niepaństwowych – 550 tys. ha.
Oznacza to przyjęcie średniorocznego rozmiaru zalesień w kolejnych okresach w wysokości (w tys. ha):

Kategoria własności gruntów 2001-2005 2006-2010 2011-2020
1 2 3 4
państwowe 10 8 4
niepaństwowe 14 24 36
razem 24 32 40



9.Bibliografia:
1.Lipiński A., Elementy prawa ochrony środowiska, Zakamycze 2000.
2.Małecki Z., Ochrona i zarządzanie środowiskiem, t.2, Katowice 2000.

Użyte strony internetowe:
1. http://www.gridw.pl
2. http://www.lp.gov.pl
3. http://www.lasypanstwowe.gov.pl
4. http://www.gios.gov.pl
5. http://www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/rolnic_lesnict_srodowi/lesnictwo/2005/index.php

10.Załączniki: