Zdania złożone

Zdania złożone współrzędne

Zdanie złożone współrzędnie składa się z dwu wypowiedzeń pojedynczych pozostających w stosunku współrzędnym, czyli wzajemnie się określających (cała treść jednego wypowiedzenia nabiera właściwego znaczenia i staje się w całości zrozumiała w zestawieniu z całą treścią drugiego wypowiedzenia składowego).

Zdania łączne - treści zdań składowych współistnieją ze sobą w czasie i przestrzeni. Mogą być połączone spójnikami i, oraz, a, ani, ni lub bezspójnikowo, np. Jest bardzo zmęczona i szybko pójdzie spać. Zenek biega po korytarzu, a Jacek siedzi pod klasą.

Zdanie rozłączne (alternatywne) - wypowiedzenia pozostają względem siebie w stosunku rozłączności, to znaczy istnienie jednej czynności wyklucza możliwość dokonania drugiej czynności. Najczęściej połączone są spójnikami albo, lub, czy, bądź, np. Pójdę do kina, albo będę czytać książki.

Zdanie przeciwstawne – treść wypowiedzenia drugiego przeciwstawia się treści pierwszego. Wypowiedzenia najczęściej połączone są spójnikami: ale, lecz, jednak, zaś, natomiast, np. Słońce już zaszło, ale było jeszcze zupełnie jasno.

Zdanie wynikowe - wypowiedzenia pozostają względem siebie w stosunku przyczynowym, tzn. jedno wyraża przyczynę, drugie zaś skutek. Najczęściej połączone są spójnikami: więc, zatem, toteż, np. Dawniej nie było samochodów, toteż podróże trwały długo.

Zdania złożone podrzędnie

Między wypowiedzeniami składowymi zdania złożonego podrzędnie zachodzi stosunek nierównorzędności. Polega on na tym, że jedno ze zdań określa drugie, jest więc wobec niego podrzędne.

Zdanie podrzędne zawsze uzupełnia lub zastępuje którąś część wypowiedzenia nadrzędnego. Tyle jest więc rodzajów wypowiedzeń podrzędnych, ile jest rodzajów części zdania.

Wypowiedzenia składowe zdania złożonego mogą być połączone za pomocą: spójników, np. że, żeby, jak, jakby, iż Tak mocno uderzył, że szkło pękło. Żeby to zrobić, trzeba
mieć stalowe nerwy. zaimków, np. który, jaki, jak, gdzie, co, ile Lubię kwiaty, które mocno pachną. Połóż to, gdzie ci się podoba.

Zaimków względnych, które zapowiadają, odsyłają do treści wypowiedzenia nadrzędnego zaczynającego się innym zaimkiem (wyrażonym lub domyślnym).
Tam idź, gdzie byliśmy wczoraj. Zrobię tak, jak chcesz. Gdzie niedawno graliśmy w klasy, [tam] jest nowe osiedle.

Zdania podmiotowe - łączą się z wypowiedzeniami nadrzędnymi za pomocą zaimków względnych kto, co, którym odpowiadają istniejące lub domyślne zaimki ten, ta, to i spójników że, żeby, jak, jakby Z wyjaśnień Eli wynikało, że jest niewinna. Co się stało, to się nie odstanie. Tę książkę otrzyma ten, kto wygra konkurs. Jest mi obojętne, jak długo to będzie trwało.

Zdania orzecznikowe - bliżej określają wyrażony zaimkiem orzecznik w orzeczeniu imiennym wypowiedzenia nadrzędnego. Łączą się z wypowiedzeniem nadrzędnym za pomocą zaimków względnych że, żeby, iż lub spójników kto, co, jaki.

W wypowiedzeniach nadrzędnych występują najczęściej formy zaimków ten, ta, to, taki. Wskazują one na orzecznik, którego treść wyraża wypowiedzenie podrzędne. Jestem dla ciebie tym, czym kiedyś była ona. Kim pragniesz być, tym zostaniesz. Pogoda była taka, że nie wychodziliśmy z domu.

Zdania dopełnieniowe - łączą się z wypowiedzeniem nadrzędnym za pomocą zaimków względnych kto, co, spójników że, żeby, aby lub bezspójnikowo, gdy na początku wypowiedzenia nadrzędnego stoi zaimek pytający lub partykuła pytająca. Wierzę temu, kto dotrzymuje słowa. Staraliśmy się, aby zapomniał o swoim nieszczęściu. Powiedz, czy masz zegarek.

Zdania przydawkowe - łączą się z wypowiedzeniem nadrzędnym za pomocą zaimków względnych który, jaki, spójnika że. Bolek przyniósł narzędzia, które pożyczył od sąsiada. Jestem tak szczęśliwa, że się chyba rozpłaczę.

Zdania okolicznikowe:
- miejsca: Pójdę tam, gdzie mnie oczy poniosą.
- czasu: Kiedy skończę pisać, posłucham muzyki.
- sposobu: Zrób to tak, jak umiesz najlepiej.
- celu: Poszedłem na spacer, żeby trochę odpocząć.
- przyczyny: Zosia bała się, bo było ciemno.
- warunku: Jeżeli wrócę jutro, będziemy mieli tydzień dla siebie.
- przyzwolenia: Mimo że miał kożuch, trząsł się z zimna.