Średniowiecze epoką krzyż i miecza.

W roku upadku Cesarstwa Rzymskiego, czyli mniej więcej w połowie V wieku w Europie zostaje zapoczątkowana nowa epoka - Średniowiecze. Nazwa ta została wprowadzona przez twórców renesansowych. Użyta została po raz pierwszy w 1469 r., a wywodzi się od łacińskiego „media tempora”, co oznacza w dosłownym tłumaczeniu „wieki średnie”. Przyjęte określenie było wyrazem pewnego lekceważenia żywionego dla tej „pośredniej” ery, okresu „bezpłodnego, mrocznego i ciemnego”. Dopiero gruntowne badania tej epoki doprowadziły do jej rehabilitacji i jakkolwiek zachowała ona swe miano, to przecież już wyzbyta ujemnego zabarwienia. Epoka ta dała światu dwa style w sztuce architektoniczej – romański i gotycki, liczne postępy w szkolnictwie, między innymi uniwersytety oraz u schyłku epoki - wynalazek druku. To także w średniowieczu po raz pierwszy zaczęła rozwijać się literatura w językach narodowych.

Po wcześniejszych najazdach Wikingów, Arabów oraz Madziarów w wieku XI w Europie zapanował spokój. Pokój przyniósł ze sobą dobrobyt, a ten zawsze sprzyjał rozwojowi sztuk pięknych W średniowieczu triumf święciła architektura kościelna. W Europie średniowiecznej, która pozostawała pod silnym wpływem religii chrześcijańskiej, Kościół był najważniejszym sponsorem sztuki, wspomagał budowę nie tylko kościołów, ale także malarstwo i rzeźbę, przede wszystkim o tematyce religijnej. Również zamożne rody chętnie wspierały budowę kościołów, głównie w celu podkreślenia swego statusu finansowego, ale także jako swoistą „polisę ubezpieczeniową” mającą zapewnić zbawienie hojnemu dobroczyńcy Kościoła.

Po architekturze romańskiej, robiącej głównie wrażenie ze względu na swoją przytłaczają masę, potężne mury, ogromne kolumny odcinające wnętrza katedr od światła, czyniąc je ciemnymi, surowymi, wzbudzającymi grozę miejscami (przykładem katedra Santiago de Compostela w Hiszpanii z celem pielgrzymek średniowiecznych grobem św. Jakuba Apostoła), gotyk był pierwszym w pełni oryginalnym stylem architektonicznym. Przez ponad 300 lat budowano strzeliste i pełne światła katedry i kościoły, które stanowiły wyraz chrześcijańskiej dumy i wiary (przykładami są: katedra w Salisbury w hrabstwie Wiltshire, katedra Notre Dame w Paryżu, czy słynne Opactwo Westminster).
Podporządkowanie w okresie średniowiecza wszystkich spraw ludzkich Bogu i religii (rozpowszechniona była w tych czasach zasada „Ad maiorem Dei gloriam”, czyli ku większej chwale Bożej) miało zasadniczy wpływ na kształtowanie wizji świata oraz ideowych wzorców osobowych epoki. W średniowieczu obowiązywały dwa wzorce do naśladowania: wzorzec religijny – święty (np.św. Franciszek z Kwiatków św. Franciszka z Asyżu) oraz asceta (np. św. Aleksy z Legendy o św. Aleksym); wzorzec świecki – doskonały rycerz (np. hrabia Roland z Pieśni o Rolandzie), doskonały władca (np. cesarz Karol z Pieśni o Rolandzie lub Bolesław Chrobry i Bolesław Krzywousty z Kronik Galla Anonima) oraz miłość dworska (np. Tristan z Dziejów Tristana i Izoldy). Wszystkie inne postawy były dla ludzi ówczesnych godne potępienia. Jeżeli jednak dłużej zastanowimy się nad owymi ideałami zauważymy, iż wszystkie są ze sobą w pewien sposób powiązane. Motyw miecza i krzyża wzajemnie się przeplata w większości poematów średniowiecznych. Ideowe wzorce osobowe tego okresu są głównym źródłem inspiracji średniowiecznych pisarzy.

Średniowiecznym ideałem władcy był przede wszystkim człowiek szlachetny, uczciwy, cieszący się dobrą sławą, ale jednocześnie waleczny i mężny. Gall Anonim opisał w swoich kronikach wspaniałych władców Polski. Jego inspiracją okazał się jednak głównie Bolesław Chrobry (pierwszy koronowany król Polski, zwycięski wódz, umocnił państwo i znacznie rozszerzył jego granice), który według kronikarza posiadał wszystkie cechy odpowiadające idealnemu władcy. W swoim dziele Gall często wychwala i uwypukla władcze cechy króla jednocześnie podając jego odwagę i mężność jako wzór do naśladowania dla rycerstwa. "(...) Jeżeli ktoś stara się dorównać chlubnym imieniem Bolesławowi, niech pracuje nad tym, by swoje życie upodobnić do jego chwalebnego żywota. Wtedy będzie zasługiwała na pochwałę dzielność czynów rycerskich, gdy życie rycerza przyozdobi się chwalebnymi obyczajami (...)”

Następnym średniowiecznym wzorcem do naśladowania jest ideał rycerza "nie pohańbionego w pieśni". Jego głównymi cechami były odwaga, waleczność, szlachetność wobec kobiet, gotowość oddania własnego życia za ojczyznę i przede wszystkim chrześcijanizm, czyli uściślając kierował się następującymi zasadami - hasłami: Bóg, Honor i Ojczyzna. Oczywiście każdy rycerz jako wierny syn kościoła musiał się udawać na wyprawy krzyżowe, gdzie za pomocą miecz wpajano niewiernym chrześcijańską wiarę. W średniowiecznej literaturze odnajdujemy bardzo wiele przykładów prawych i szlachetnych rycerzy. Przykładem jest tu pierwszy francuski poemat epicki „Pieśń o Rolandzie”. Opis wojny króla Karola Wielkiego w Hiszpanii do złudzenia przypomina wczesne wyprawy krzyżowe. Francuski hrabia Roland walczy z hordami pogan, zarówno za króla i Ojczyznę, jak i za Boga

Z biegiem czasu obowiązujący w średniowieczu kodeks rycerski rozpalony ideałami waleczności i męstwa z jednej strony i studzony zasadami moralności chrześcijańskiej z drugiej strony wykreował całkowicie wyidealizowaną wizję miłości. Rycerz służył swojej pani, gotów na spełnienie każdego jej kaprysu. Za przykład może posłużyć najsłynniejszy ze średniowiecznych poematów angielskich Chretiena de Troyes opisujący miłość rycerza Lancelota do żony króla Artura Ginewry. Średniowieczna idea dworskiej miłości przez wiele stuleci zabarwiała swoim kolorytem dużą część literatury zachodnioeuropejskiej.

Kolejnym średniowiecznym wzorem do naśladowania, niemniej ważnym niż poprzednie była typowa dla średniowiecza postawa ascety, czyli duchownego, który poświęca swe życie na umartwianie się. Taka postawa wypływała ze średniowiecznego przekonania iż ciało jest siedliskiem szatana, więc umartwianie się czyli zadawanie sobie bólu jest jedyną drogą na wypędzenie go. Często więc widywano procesje ludzi biczujących się i stosujących różne inne techniki wypędzania szatana. Czasem przybierało to formy skrajne, tak jak w przypadku Szymona Słupnika, który 27 lat przeżył w małej klatce na wysokim słupie, przeważnie stojąc, co wymagało nie lada samozaparcia i siły woli (lub choroby psychicznej jak ktoś woli).

W średniowieczu wierzono, iż życie jest jedynie stanem przejściowym w drodze do duchownego raju, który spotka po śmierci jedynie wybranych. Stąd wzięła się asceza, która polegała na wyrzeczeniu się wszelkich dóbr doczesnych czyli bogactw, zrezygnowaniu z uciech, dobrowolnym szukaniu poniżeń, niezwykłej skromności oraz umartwianiu ciała, które jedynie przeszkadzało w dążeniu do zaspokojenia duchowego, poprzez czuwanie, głód, chłód i mróz. Sądzę iż doskonałym przykładem średniowiecznego ascety jest święty Aleksy, który pomimo możliwości życia z piękną królewną w bogactwie, wybrał ciągłe umartwianie się w samotności i wieczną miłość do Boga.

Podsumowując powyższe postawy, w każdej z nich cechami najważniejszymi było całkowite oddaniu Bogu (krzyż jako symbol Kościoła)lub całkowite oddanie się duchowi honorowej walki ku czci swojej ojczyzny lecz również w imię Boga (miecz jako symbol władzy świeckiej, rycerstwa). W powszechnym mniemaniu w średniowieczu żyli ludzie prości, najczęściej naiwni, aż do nielogiczności, których uczoność wyrażać się miała rozważaniami „ilu aniołów mieści się na końcu szpilki?” Religia skłaniała niektórych z nich do wieloletniej skrajnej ascezy, nieprzebrane zaś tłumy kierowała na wyprawy krzyżowe, gdzie zakony rycerskie „nawracały” pogan za pomocą miecza, ognia i siły ku chwale i wielkości Boga.

Mimo tylu ciemnych aspektów życia średniowiecznego ludu, epoka ta, słusznie moim zdaniem nazwana epoką miecza i krzyża, daje ogromne możliwości popisu literackiego współczesnym pisarzom. Większość, a właściwie wszystkie utwory z gatunku fantasy są osadzone w realiach średniowiecza, ponieważ jest to jedyny tak burzliwy okres dziejów, o którym tak niewiele wiemy, który daje możliwość puszczenia wodzy fantazji. Wszystkie legendy i niedokończone historie dają autorowi możliwość stworzenia własnego świata. Wspaniali rycerze, obrońcy Korony i Sprawiedliwości, dzielni mężowie, mądrzy i wszechmocni „magowie” oraz duchowi przewodnicy chroniący od zła są największymi symbolami średniowiecza (oczywiście najlepszym przykładem jest tu legenda o królu Arturze i Rycerzach Okrągłego Stołu), które czynią tą epokę tak interesującą dla wielu z nas.