Efektywność działań profilaktycznych

1.Profilaktyka społeczna. Koncepcje i strategie profilaktyki………………………….2

2. Warunki organizowania poprawnej pracy profilaktycznej.
Zasady profilaktyki…………………….………………………..……………………11

3.Standardy jakości programów profilaktycznych...…………….…………………...12

4.Cechy i umiejętności wymagane od osób zajmujących się profilaktyką
społeczną...……………………………………………………………………………20

5.Trudności i błędy w pracy profilaktycznej………………………………………….23

6.Przyczyny niezadowalającej skuteczności programów profilaktycznych…………..25

7.Ewaluacja działań profilaktycznych……...…………………………………………26

8.Podsumowanie………………………………………………………………………32

9.Literatura.……………………………………………………………………………33





1. Profilaktyka społeczna. Koncepcje i strategie profilaktyki.

Termin profilaktyka wywodzi się z języka greckiego (prophylassein) co oznacza „ strzec się, zapobiegać”.W praktyce znaczenie to wiąże się z zapobieganiem niekorzystnym zjawiskom.

Profilaktyka społeczna jest to system metod i środków mających na celu usuwanie przyczyn ujemnych zjawisk społecznych i stwarzanie warunków prawidłowego funkcjonowania i rozwoju jednostek oraz grup społecznych.(Hołyst 1994 s.545)
Profilaktyka jest niezbędnym elementem składowym wychowania które jest procesem wspomagania wychowanka w rozwoju ukierunkowanym na osiąganie pełnej dojrzałości w czterech podstawowych sferach: fizycznej, psychicznej, społecznej i duchowej.
Profilaktyka to proces wspomagania człowieka w radzeniu sobie z trudnościami zagrażającymi prawidłowemu rozwojowi i zdrowemu życiu, a także ograniczanie
i likwidowanie czynników, które blokują prawidłowy rozwój, zaburzają zdrowy styl życia
(w literaturze określonych jako zachowania ryzykowne).
Działania wychowawcze są prowadzone równolegle czterema przenikającymi się nurtami:
- wspomaganie naturalnego rozwoju dziecka;
- kształtowanie jego postaw zgodnie z wymaganiami i oczekiwaniami społecznymi;
- działania mające na celu zapobieganie zagrożeniom pojawiającym się na drodze rozwojowej dziecka;
- działania mające na celu korygowanie utrwalonych nieprawidłowości z wcześniejszych
okresów.
Wychowanie jest więc stałym procesem doskonalenia się wychowanka. Rola wychowawców polega na towarzyszeniu dziecku w rozwoju jego umiejętności
i stwarzania warunków, które ten rozwój umożliwiają.
Wskazywanie pożądanych społecznie wartości, ich uzewnętrznianie oraz ochrona
i ingerowanie, gdy na drodze dziecka pojawiają się zagrożenia, stanowią stałe elementy wychowania.
Pierwsze z tych działań jest wychowaniem w sensie ścisłym, drugie zaś to działanie profilaktyczne.
Chociaż profilaktyka koncentruje się na przeciwdziałaniu złu, a wychowanie polega na otwieraniu dziecka na dobro, mają ten sam naczelny cel, jakim jest zapewnienie prawidłowego rozwoju człowieka. Profilaktyka i wychowanie winny opierać się na założeniu, że człowiek niedojrzały (uczeń) nie potrafi jeszcze samodzielnie dokonywać prawidłowych wyborów. Wobec tego często sam dla siebie stanowi zagrożenie. Dlatego prowadzenie dziecka ku dojrzałości jest zarówno wychowaniem jak i profilaktyką.

Koncepcje i poziomy profilaktyki.

Podstawowy podział profilaktyki obejmuję profilaktykę pierwotną i wtórną
Profilaktyka pierwotna tworzy warunki , które mają na celu sprzyjać prawidłowemu wychowaniu i prawidłowemu rozwojowi. Natomiast profilaktyka wtórna występuje gdy pojawiają się pewne zaburzenia, jej zadaniem jest opanowanie tego problemu i pomoc w jego przezwyciężeniu.
W ostatnich latach możemy zaobserwować zmiany w sposobach patrzenia na profilaktykę, dotyczy to zarówno treści jak i metod. Nastąpiły zmiany w modelach i koncepcjach profilaktycznych. Obecnie istnieją dwie koncepcje uprawiania profilaktyki
a) -koncepcja profilaktyki kreatywnej (stosowanie w skali globalnej środków pozytywnych, inicjujących, konstruktywnych)

b) -koncepcja profilaktyki defensywnej (niedopuszczenie do dewiacji, dysfunkcji; wykorzystuje się tu środki, tj. blokada, odstraszanie, napiętnowanie)

Według G.Świątkiewicza profilaktyka kreatywna to wykorzystanie czynności o charakterze konstrukcyjnym, nakierowanych na wspomaganie i aktywizowanie tych, którzy w efekcie takich działań z powodzeniem radzą sobie z rozmaitymi zagrożeniami.
Według J.Kwaśniewskiego procedura profilaktyki kreatywnej to określony system racjonalnych działań wzmacniających lub podtrzymujących rozmaite społeczne postawy.
Profilaktyka defensywna to odwołanie się do różnych czynności destrukcyjnych wobec przewidywanych zagrożeń w celu ich osłabienia bądź likwidacji.
W zależności od potrzeb i sytuacji możemy stosować obie koncepcje równocześnie.
W profilaktyce chodzi o podjęcie działań uprzedzających, kształtujących spodziewany rozwój zjawisk poprzez wzmacnianie czynników chroniących przed rozwojem problemów związanych z zachowaniem niepożądanym oraz osłabienie czynników ryzyka sprzyjających rozwojowi tego typu zachowań
Warunkiem skutecznej pracy profilaktycznej jest skoordynowanie działań we wszystkich obszarach jej funkcjonowania. Działania profilaktyczne powinny być skierowane powinny być skierowane na najważniejsze czynniki ryzyka tkwiące zarówno w jednostce jak i jej otoczeniu społecznym. W zależności od stopnia ryzyka profilaktyka jest prowadzona na trzech poziomach. W zależności od tego, jak bardzo jest zaburzone zachowanie, w jakim stopniu chroniczny jest jego charakter i jakie są czynniki towarzyszące grupy o specyficznym poziomie ryzyka (Szymańska J., 2000, s. 31):
- grupa niskiego ryzyka, do której należą osoby, nie podejmujące zachowań
ryzykownych;
- grupa podwyższonego ryzyka; do niej należą osoby, które podjęły choć jedno zachowanie ryzykowne, u których ponadto obserwujemy liczne czynniki ryzyka
- grupa wysokiego ryzyka; do niej należą osoby, u których zachowania ryzykowne są głęboko utrwalone i które odczuwają poważne negatywne konsekwencje (zdrowotne i społeczne) swoich zachowań ryzykownych.
W populacji dzieci i młodzieży szkolnej najliczniejsza jest grupa niskiego ryzyka, zwłaszcza w szkołach podstawowych. Po wejściu w wiek dorastania niektórzy uczniowie przechodzą do grupy podwyższonego ryzyka. Im starsza klasa, tym liczniejsza ta grupa.
W zależności od stopnia zagrożenia wyróżnia się trzy poziomy profilaktyki:

Profilaktyka pierwszorzędowa:

Ma charakter proaktywny i przedterapeutyczny. Adresowana jest do szerokiej populacji dzieci i młodzieży uznanych za zagrożone zjawiskami patologii społecznej, do grupy niskiego ryzyka (programy informacyjne, edukacyjne).
Celem tych działań jest:
• promocja zdrowego stylu życia i uczenie sposobów radzenia sobie z sytuacjami trudnymi
• opóźnienie wieku inicjacji, a przez to zmniejszenie zasięgu zachowań ryzykownych.

Dewizą w tej pracy jest ukazanie alternatywy w stosunku do zachowań ryzykownych i problemowych (sport, rekreacja, muzyka, zajęcia w kółkach zainteresowań, nie w przedmiotowych – w takich, gdzie dzieci mogą odreagować napięcia)
Realizatorzy programu: wszyscy nauczyciele i wychowawcy klas wspierani przez psychologów.
Teren działań: szkoła.


Profilaktyka drugorzędowa:
Ma charakter reaktywny i terapeutyczny. Działania i programy skierowane do grupy młodzieży po inicjacji: alkoholowej, narkotykowej, utrzymującej sporadyczny kontakt z grupami przestępczymi itp. Jest to grupa wysokiego ryzyka (uczniowie w trakcie leczenia psychiatrycznego, „weekendowi bracze”, dzieci po próbach samobójczych)
Cel działań:
• ograniczenie głębokości i czasu trwania dysfunkcji
• umożliwienie wycofania się z zachowań ryzykownych.
Ta grupa młodzieży powinna być objęta zajęciami socjoterapeutycznymi, poradnictwem rodzinnym, zawodowym, pomocą w pokonywaniu problemów rodzinnych, osobistych, szkolnych.
Realizatorzy programu: pedagog szkolny, psychologowie, terapeuci, doradcy rodzinni.
Teren działań: szkoła, poradnie psychologiczno – pedagogiczne, placówki służby zdrowia, kluby, świetlice.
Dla osiągnięcia skuteczności programów pomocy konieczne jest współdziałanie ze szkołą wielu instytucji wspomagających oraz organizacji środowiskowych (MOPS, MONAR itp.).
Każdy program zbudowany na tym poziomie powinien być zbudowany w oparciu o pogłębioną diagnozę.

Profilaktyka trzeciorzędowa:
Ma charakter reaktywny i terapeutyczny. Ukierunkowana na grupy wysokiego ryzyka.
Wymaga psychoterapii zorientowanej na kryzys.
Cel działania:
• przeciwdziałanie pogłębianiu się procesu chorobowego i degradacji społecznej młodych
• ukazanie szansy na powrót do normalnego życia w społeczeństwie
• ochrona innych (dzieci, młodzieży, rodziny) przed skutkami choroby (alkoholu, narkotyków).
Realizatorzy programów: specjaliści terapeuci. Lekarze, psychoterapeuci, psychologowie, specjaliści z zakresu resocjalizacji.
Miejsce realizacji: placówki specjalistyczne (poradnie odwykowe, zakłady lecznictwa zamkniętego, zakłady resocjalizacyjne i wychowawcze, zakłady karne itp.).
Duże koszty (leczenie, specjaliści), mała niekiedy skuteczność działań, a tym samym mała szansa na powrót do normalnego życia.
Działania na tym poziomie wymagają współpracy wielu resortów

Czynniki ryzyka i czynniki chroniące

Profilaktyka ma na celu eliminacje lub redukcje czynników ryzyka oraz wzmacnianie czynników chroniących
Czynniki ryzyka – zespoły przyczyn jednostki i środowiska, które warunkują występowanie zachowań problemowych wśród dzieci i młodzieży.
Do zbadanych czynników ryzyka wspólnych dla różnych zachowań problemowych zalicza się (Wojcieszek K., 2001, s. 17):
• środowisko społeczne promujące dane wzorce zachowań;
• pozytywny stosunek rodziny dziecka do używania substancji (również obojętność)
• nadpobudliwość i agresja zaznaczone już w dzieciństwie;
• wystąpienie uzależnienia lub nadużywania w rodzinie dziecka;
• normy społeczne (promujące, prowokujące dane zachowania);
• modelowanie takich zachowań w domu i w szkole;
• konflikty i doświadczenia izolacji w dzieciństwie;
• grupa rówieśnicza, której normą są zachowania dysfunkcyjne;
• niskie wyniki osiągane w szkole i brak celów życiowych;
• łatwość zdobycia substancji uzależniających;
• wczesna inicjacja w zachowaniach ryzykownych.

Efekty czynników ryzyka kumulują się i prawdopodobieństwo ryzykownych zachowań jest większe, im bardziej długotrwałe jest ich oddziaływanie i im bardziej
są one nasilone.
Czynniki chroniące – cechy, sytuacje, warunki zwiększające odporność uczniów
na działanie czynników ryzyka.
Za najważniejsze zbadane czynniki chroniące uważa się:
• silną więź emocjonalną z rodzicami;
• zainteresowanie nauką szkolną;
• regularne praktyki religijne;
• poszanowanie prawa, tradycji norm, wartości, autorytetów;
• pozytywną grupę rówieśniczą.
Głównym celem programów profilaktycznych jest osłabianie czynników ryzyka i wzmacnianie czynników chroniących.
Pierwszy i najważniejszy z czynników chroniących to silna więź z rodzicami. Ze względu na charakter tego czynnika ta szkoła będzie skuteczna profilaktycznie, która będzie wspomagać rodziców w ich zasadniczej roli pierwszych wychowawców. Szkoła bowiem ma możliwości wzmacniania więzi między dzieckiem, a rodziną na wiele sposobów. Oto niektóre z nich:
- okazywanie szacunku rodzicom jako pierwszym wychowawcom;
- wstrzymywanie się z wszelkimi uwagami na temat rodziców wobec ich dzieci, a zwłaszcza wobec klasy dziecka;
- organizowanie zajęć doskonalących umiejętności wychowawcze dla rodziców;
- angażowanie rodziców do aktywnej współpracy na terenie szkoły (wzmacnianie poczucia realnego wpływu rodziców na życie szkoły);
- wykorzystanie umiejętności rodziców do wspomagania działań opiekuńczych,
dydaktycznych i wychowawczych szkoły.
Drugi z czynników chroniących, czyli zainteresowanie nauką szkolną może być wzmacniany poprzez umiejętne oddziaływanie wychowawcze nauczycieli oraz tworzenie
w szkole atmosfery twórczych poszukiwań, akcentowanie sprawiedliwości i troski o każdego ucznia. Szkoła, w której uczniowie lubią się uczyć, przebywać w niej, a nauczyciele tak ich motywują, że każdy bez zbędnej rywalizacji dąży do osiągnięcia sukcesu na miarę swoich możliwości ma szansę na profilaktyczną skuteczność.
Trzeci czynnik chroniący to regularne praktyki religijne. Rozwój w tej sferze może wpływać chroniąco, gdyż rozwój duchowy wiąże się z dążeniem do zgodności zachowań
z wyznawanymi zasadami.
Dbałość katechetów i rodziców o regularne praktyki religijne jest istotnym czynnikiem wspomagającym wychowanie do wartości i nabywanie umiejętności realizowania wartości w swoim życiu. Katecheta powinien ściśle współdziałać z rodzicami, gdyż wzorce podstawowych zachowań dzieci kształtuje dom rodzinny.
Czynnik czwarty, czyli respektowanie prawa, norm, wartości i autorytetów może znaleźć swoje miejsce w programie profilaktycznym w postaci ukazywania uczniom jasnych zasad zachowania i konsekwentnego działania opartego na sprawdzonych wzorcach.
Czynnik piąty, czyli pozytywna grupa rówieśnicza ma ogromne znaczenie, jeśli weźmiemy pod uwagę fakt, że grupa to ważne miejsce zaspokajania wielu istotnych potrzeb psychicznych. Jeśli w grupie funkcjonują korzystne normy, nie ma przyzwolenia dla palenia czy agresji to jej członkowie nie podejmują zachowań ryzykownych. Dlatego ważne jest podejmowanie w profilaktyce szkolnej działań integrujących czy doskonalących umiejętności interpersonalne w grupach, jakie stanowią: klasy, kluby uczniowskie, samorząd, koła zainteresowań. Jest to inwestycja w szkolne bezpieczeństwo i komfort pracy.

Strategie profilaktyki

Działania o charakterze profilaktycznym cechuje olbrzymia różnorodność. Na wszystkich poziomach oddziaływań profilaktycznych możemy stosować 5 strategii:
Strategie (działania) informacyjne. Ich celem jest dostarczenie adekwatnych informacji na temat skutków zachowań ryzykownych i tym samym umożliwienie dokonywania racjonalnego wyboru. U podstaw tej strategii leży przekonanie, że ludzie, zwłaszcza młodzi, zachowują się ryzykownie, ponieważ zbyt mało wiedzą o mechanizmach i następstwach takich zachowań. Zakłada się, iż dostarczenie informacji o skutkach palenia tytoniu, picia alkoholu, odurzania się narkotykami czy aktywności seksualnej spowoduje zmianę postaw, a w rezultacie wpłynie na zmianę zachowań. Zazwyczaj są to wykłady ilustrowane niekiedy filmami.

Strategie (działania) edukacyjne. Ich celem jest pomoc w rozwijaniu ważnych umiejętności psychologicznych i społecznych (umiejętności nawiązywania kontaktów z ludźmi, radzenie sobie ze stresem, rozwiązywania konfliktów, opierania się naciskom ze strony otoczenia itp.) U podstaw tych strategii leży przekonanie, że ludzie, nawet dysponujący odpowiednią wiedzą, podejmują zachowania ryzykowne z powodu braku wielu umiejętności niezbędnych do życiu społecznym. Deficyt w zakresie kompetencji społecznych uniemożliwia im budowanie głębszych, satysfakcjonujących związków z ludźmi, powoduje ciągłą frustrację, uniemożliwia odnoszenie sukcesów np. zawodowych. Szukają więc chemicznych lub innych podpórek, żeby przetrwać.

Strategie działań alternatywnych. Ich celem jest pomoc w zaspokojeniu ważnych potrzeb (np. sukcesu, przynależności) oraz osiąganie satysfakcji życiowej przez stwarzanie możliwości zaangażowania się w działalność pozytywną (artystyczną, społeczną, sportową itp.). U podstaw tych strategii leży założenie, że wiele ludzi nie ma możliwości zrealizowania swej potrzeby aktywności, podniesienia samooceny poprzez osiąganie sukcesów czy też rozwoju zainteresowań. Dotyczy to zwłaszcza dzieci i młodzieży zaniedbanej wychowawczo.

Strategie interwencyjne. Celem tych działań jest pomoc osobom mającym trudności w identyfikowaniu i rozwiązywaniu ich problemów oraz wspieranie w sytuacjach kryzysowych.

Strategie informacyjne, edukacyjne i alternatywne stosuje się ba wszystkich trzech poziomach profilaktyki. Strategie interwencyjne, jako działania głębsze i bardziej zindywidualizowane, w zasadzie zastrzeżone są dla poziomu drugiego i trzeciego. W profilaktyce trzeciorzędowej stosuje się również specyficzne programy edukacyjne dostosowane do potrzeb osób uczestniczących (np. „jak żyć bez alkoholu” albo „jak żyć bez narkotyków”). Stwarzanie alternatywy jest ważne dla wszystkich, niezależnie od stopnia zagrożenia.

Strategie zmniejszania szkód przewidziane są głównie na potrzeby profilaktyki trzeciorzędowej. Adresatem tych działań są grupy najwyższego ryzyka, wobec których zawiodła wczesna profilaktyka, interwencje, terapia, resocjalizacja. Są to narkomani i alkoholicy z długim stażem, prostytutki i recydywiści, którzy z różnych względów nie mogą lub nie chcą wycofać się z ryzykownych zachowań.

2.Warunki organizowania poprawnej pracy profilaktycznej

Zasady profilaktyki:
1.Profilaktyka musi posiadać cechy całościowości i kompleksowości.
2.Celem działań profilaktycznych jest ograniczenie popytu , nie zaś podaży.
3.Należy najpierw określić wpływ interwencji. profilaktycznych na określone czynniki ryzyka i procesy chroniące
4.W optymalnych warunkach czynniki ryzyka należy eliminować, zanim utrwalą się predykatory zaburzeń, wiążę się z tym zasady wczesnej interwencji
5.Ukierunkowanie oddziaływania profilaktycznego, jeden kierunek to osoba narażona na czynniki ryzyka, drugi kierunek to ukierunkowanie na naturalne grupy społeczne, w których stwierdza się liczne czynniki ryzyka lub patologii
6.Adresatami programu profilaktycznego są osoby narażone na czynniki ryzyka oraz grupy oraz ich środowisko
7.Przy realizacji działań profilaktycznych potrzebne są rzeczywiste kwalifikacje emocjonalne i interpersonalne, nie zaś kwalifikacje formalne
8.Efekty profilaktyczno-wychowawcze uzyskuje się w długofalowym procesie nie zaś w jednorazowej akcji.
9.Organizacja pracy profilaktycznej powinna opierac się na trzech zasadach
-humanizacji
-kooperacji
-rzetelności i dokładności
10.Przy realizacji działań profilaktycznych musimy pamiętać o:
-podmiotowym traktowaniu adresatów oddziaływania profilaktycznego
-demokratycznym stylu kierowania procesem oddziaływania profilaktycznego
-przyjęciu konstruktywnych relacji w układzie wykonawca – adresat

3.Standardy jakości programów profilaktycznych.
Bezpieczeństwo uczestników
Program profilaktyczny przede wszystkim powinien zapewniać bezpieczeństwo uczestnikom i nie powodować szkód. Twórcy i realizatorzy programów obowiązani są więc stosować się do norm etycznych i zasad bezpieczeństwa charakterystycznych dla działań psychologicznych i pedagogicznych. W szczególności powinny być przestrzegane następujące standardy etyczne i zawodowe:
-Respektowanie podmiotowości uczestników programu, poprzez pozyskiwanie ich zgody na udział w zajęciach,
-Poszanowanie ich godności i indywidualności,
-Ochrona prywatności i zapewnienie dyskrecji,
-Uwzględnianie wieku i poziomu rozwoju uczestników,
-Uwzględnianie ich systemu wartości i stopnia wrażliwości,
-Niestosowanie technik, które naruszają mechanizmy obronne osobowości (terapeutycznych, psychomanipulacyjnych).
Stopień bezpieczeństwa programów adresowanych do dzieci i młodzieży szkolnej związany jest z poziomem przygotowania osób prowadzących. Okres dzieciństwa i dojrzewania charakteryzuje duża dynamika zmian rozwojowych. Od osób prowadzących, oprócz znajomości problematyki omawianej w programie, należy więc wymagać również znajomości specyfiki rozwojowej odbiorców.
-Realizatorzy programów profilaktycznych w grupach dzieci i młodzieży powinni posiadać przygotowanie pedagogiczne.
Osoby prowadzące powinny przedstawić aktualne dokumenty świadczące o uprawnieniach do prowadzenia danego programu w postaci rekomendacji i zaświadczeń. Czasami zdarza się, że do programu zaprasza się specjalistów z jakiejś dziedziny, którzy wnoszą wartościowy wkład, choć nie posiadają formalnego przygotowania pedagogicznego. Jeżeli program realizują osoby bez przygotowania pedagogicznego (a przeszkolone w jego stosowaniu) należy zapewnić odpowiednią konsultację i nadzór. Cenne są wszelkie opinie z poprzednich realizacji. W przypadku wątpliwości należy zwracać się do autorów lub organizacji opiekujących się programem z prośbą o weryfikację oferty.
Osobnym, a bardzo ważnym problemem jest kwestia wiarygodności osób prowadzących dany program z punktu widzenia jego celów.
-Realizatorzy powinni sami spełniać te standardy zachowań, do których nawołują, również na polach pokrewnych do tematyki programu.
Adekwatność
-Program profilaktyczny powinien być maksymalnie dostosowany do potrzeb i problemów odbiorców.
Powinien więc dotyczyć zagadnień rzeczywiście występujących w danej grupie czy społeczności lub realnych zagrożeń mogących wystąpić w przewidywalnym okresie czasu. Musi się zatem opierać na choćby skromnej diagnozie środowiskowej wskazującej na zasięg i lokalną dynamikę problemów. Źródłem informacji, określających potrzebę prowadzenia działań profilaktycznych, mogą być również dane epidemiologiczne zbierane z terenu całego kraju. Warto jednak sprawdzić, czy pokrywają się one z danymi lokalnymi. Takim samym bowiem błędem w sztuce jest zaniechanie profilaktyki, jak jej nadmiar; zajmowanie się problemami marginesowymi lub przesadnie nagłaśnianymi, choć nie występującymi w danym środowisku.
Decyzja o stosowaniu programu powinna być zawsze poprzedzona wstępną diagnozą w celu dobrej jego implementacji w lokalnych warunkach.
Program powinien mieć wyraźnie określonego adresata.
Należy określić wiek odbiorców (poziom edukacji), ponieważ potrzeby, problemy i możliwości odbiorców w różnym wieku są odmienne.
Skuteczność
Skuteczność programów zależy w znacznym stopniu od poziomu profesjonalizmu twórców, a także realizatorów. Projektom profilaktycznym stawia się następujące wymogi:
-Program powinien być zgodny z aktualnym stanem wiedzy z dziedziny, której dotyczy,
-Program powinien wykorzystywać wiedzę dotyczącą sprawdzonych strategii, form i metod oddziaływania,
-Program powinien uwzględniać wiedzę z zakresu psychologii rozwojowej.
Za szczególnie skuteczne uważa się takie strategie jak:
-Korekta przekonań normatywnych dotyczących rozpowszechnienia i akceptacji dla zachowań problemowych.
-Motywowanie do podejmowania konstruktywnych osobistych postanowień przez uczniów.
-Wskazywanie na dysfunkcyjność zachowań wobec wartości cenionych przez uczestników.
-Przekazywanie rzetelnej i adekwatnej wiedzy o konsekwencjach zachowań problemowych, których dotyczy program.
Ponadto za wartościowe uznaje się:
-Stwarzanie możliwości (okazji) do osiągania satysfakcji z własnej konstruktywnej aktywności i zdobywania dobrych doświadczeń osobistych w relacjach z innymi ludźmi.
-Ćwiczenie najważniejszych umiejętności życiowych (psychologicznych i społecznych).
Skuteczność tej ostatniej strategii zależy od wieku odbiorców programu, od stopnia socjalizacji (od systemu wartości i znajomości norm).
-W grupach młodszych dzieci, będących na wczesnym etapie procesu socjalizacji, ćwiczenie umiejętności powinno być poprzedzone uczeniem wartości i norm społecznych.
Skuteczność strategii informacyjnej, a także bezpieczeństwo uczestników, zależą od stosowania się do następujących standardów:
-Informacje powinny być rzetelne.
-Informacje powinny być dostosowane do poziomu rozwoju intelektualnego, emocjonalnego i społecznego adresata, do jego możliwości percepcyjnych.
-Informacje powinny uwzględniać poziom już posiadanej wiedzy (zbyt wczesne wkraczanie z informacjami na temat zagrożeń może podsuwać pomysły na niepożądane zachowania).
-Informacje powinny być rzeczowe (odwoływanie się do emocji, np. straszenie, może powodować obronne odrzucanie zagrażających informacji lub też pobudzać ciekawość).
-Informacje dotyczące zagrożeń nie powinny być zbyt szczegółowe, (aby nie stanowiły instruktażu nieprawidłowych zachowań).
Stwierdzono, że programy obejmujące dzieci i rodziców mają wyższy wskaźnik skuteczności niż programy adresowane tylko do dzieci lub tylko do rodziców, co pozwala ustanowić następny standard:
-Programy profilaktyczne przeznaczone dla dzieci i młodzieży powinny zawierać zajęcia dla rodziców realizowane równolegle z zajęciami dla dzieci.
W każdym wypadku twórcy programu powinni określić, z jakich ustaleń teoretycznych korzystają, (do jakiej teorii skuteczności profilaktyki się odwołują). Element taki powinien być zawarty w opisie programu.
W poszczególnych obszarach profilaktyki mogą funkcjonować specyficzne warunki skuteczności. Autorzy programów powinni być ich świadomi (zarówno ogólnych warunków skuteczności, jak i specyficznych dla danej dziedziny) i dawać wyraz tej wiedzy w stosownym fragmencie opisu programu.
Skuteczność programów realizowanych w szkole zależy również od warunków, w jakich są wdrażane. Uważa się, że duży wpływ na efektywność mają następujące czynniki związane z samą szkołą: klimat szkoły, stopień tolerancji nauczycieli wobec nieprawidłowych zachowań uczniów, wzorce zachowań prezentowane przez nauczycieli. Czynniki te powinny być przedmiotem wstępnej diagnozy przed wdrożeniem programu.
Głębokość i czas trwania
Programy mogą dotyczyć wąskiego zakresu spraw i zmierzać do usuwania skutków zachowań problemowych czy napotykanych trudności środowiskowych, ale mogą też dotyczyć głębszych uwarunkowań dysfunkcji. Innymi słowy, mogą być skierowane na usuwanie tylko objawów lub też przyczyn zaburzeń.
We współczesnej profilaktyce proponuje się, jako bardziej skuteczny, model głębszego oddziaływania oparty o koncepcję czynników ryzyka i czynników chroniących.
Czynniki ryzyka to wszystkie elementy (cechy, sytuacje, warunki) zwiększające ryzyko wystąpienia zachowań problemowych i związanych z nimi szkód. Są one zróżnicowane w zależności od rodzaju problemu objętego profilaktyką
Czynniki chroniące to wszystkie elementy osłabiające oddziaływanie czynników ryzyka.
Bardziej uniwersalne są czynniki chroniące, związane z głębokimi potrzebami cielesno-psychiczno-duchowymi.
Zatem programy, których celem jest zarówno wzmacnianie najważniejszych czynników chroniących i osłabienie specyficznych czynników ryzyka mają większe znaczenie niż programy skierowane na doraźną redukcję zewnętrznych skutków problemowych zachowań dzieci i młodzieży.
W każdym jednak przypadku należy rozważać całość problemu i wszelkie jego uwarunkowania, zarówno krótko, jak i długoterminowe. W warstwie projektowej dojrzały program powinien opierać się na analizie wymienionych czynników.
Ponadto większość zaburzeń czy problemów ma wyraźny kontekst systemowy, środowiskowy, a także specyficzne uwarunkowania indywidualne. Dojrzały program powinien się odnosić tak do środowiska jak i do indywidualnych, zwłaszcza często występujących, deficytów u odbiorców.
Sytuacja jest optymalna, gdy program realizuje dobrze przygotowany nauczyciel, gdyż zapewnia to możliwość kontynuacji programu, działań dodatkowych w związku z nim, a także wiarygodność prowadzącego (możliwość weryfikacji przez uczestników stylu życia prowadzącego w związku z dziedziną programu).
Edukacyjne programy profilaktyczne, przeznaczone do wykorzystania w dużych grupach (klasach), są z założenia “płytkie” w tym sensie, że nie koncentrują się na rozwiązywaniu poważnych problemów osobistych czy rodzinnych poszczególnych uczestników na forum grupy w toku samego programu. Jest na to miejsce w terapii realizowanej przez doświadczonego terapeutę i w odpowiednich warunkach, zapewniających bezpieczeństwo. Przypadkowe włączanie technik terapeutycznych do programów edukacyjnych jest poważnym błędem w sztuce. Czasami konieczne jest odwołanie się do specjalistów z zewnątrz. Niektórzy uczestnicy (dzieci i dorośli posiadający poważne problemy) po zajęciach poszukują indywidualnej pomocy. Twórcy programu i realizatorzy muszą uwzględnić taką możliwość. Powinni zebrać informacje o miejscach lub osobach przygotowanych do udzielania specjalistycznej pomocy, nawiązać z nimi kontakt i służyć informacjami osobom potrzebującym. Pozostawienie ich bez pomocy może spowodować poważne szkody i jest nieetyczne. Jest to następny bardzo ważny standard:
-Każdy program profilaktyczny powinien posiadać zaplecze specjalistyczne (doradztwo, terapia) dla osób wymagających głębszej pomocy.
Samodzielne programy profilaktyczne, skoncentrowane na specyficznych celach i zadaniach, mogą być krótkie i jednocześnie skuteczne. Uważa się jednak, że powtarzanie ważnej problematyki utrwala uzyskane efekty i zwiększa prawdopodobieństwo realizacji zakładanych celów profilaktycznych.
Korzystne jest, jeśli konkretny program stanowi element szerszych, długofalowych działań profilaktycznych. Czas trwania programu i jego intensywność zależą od zdiagnozowanego wcześniej stopnia zagrożenia danej populacji.
Formy i metody pracy
Stwierdzono, że spełnianie kryteriów nowoczesnego kształcenia podnosi atrakcyjność i efektywność programów profilaktycznych. Należy do nich:
-Stosowanie aktywizujących metod pracy
-Aranżowanie znaczących osobistych doświadczeń i odkryć.
Podkreśla się też wagę elementu twórczego w programie, wartość uczestnictwa i podmiotowości uczestników. Choć stopień zadowolenia z uczestnictwa w programie nie jest wystarczającym kryterium oceny jego skuteczności, to jednak dobre programy dbają i o tę warstwę stosując metody pracy umożliwiające zaangażowanie uczestników. Cenne mogą być elementy pedagogiki zabawy. Uważa się również za pożądane kształtowanie w możliwie szerokim zakresie ważnych umiejętności życiowych poprzez trening i doświadczenia praktyczne w toku programu. Jednak tego rodzaju elementy powinny być weryfikowane z punktu widzenia bezpieczeństwa uczestników, jak to zaznaczono na początku.
Organizacja programu
-Program profilaktyczny powinien być zaprojektowany zgodnie z możliwościami finansowo-organizacyjnymi szkół i placówek.
Zbyt drogi program ogranicza dostępność działań profilaktycznych. Z kolei program zbyt tani, wiele obiecujący w zamian za mały nakład sił i środków, może budzić podejrzenia z uwagi na fakt złożoności niektórych działań profilaktycznych. Profilaktyka, zwłaszcza profesjonalna i skuteczna, nie jest tania, gdyż nie jest powierzchowna. Każde zaś systematyczne, złożone zadania kosztują. Zatem uważna analiza organizacyjno-ekonomiczna projektu programu może nam odsłonić poziom profesjonalizmu jego twórców.
-Program profilaktyczny powinien zakładać kontynuację działań.
Autorzy profesjonalnego programu powinni uwzględniać możliwość wzmocnienia efektów poprzez okresowe powtarzanie ważnej problematyki.Jak już wspomniano, autorzy i organizatorzy powinni wskazać lub zorganizować specjalistyczne zaplecze programu, zapewniając kontynuację działań wobec osób potrzebujących głębszej pomocy. Uwzględnienie takiej ciągłości świadczy o profesjonalizmie autorów.
Uważa się, że im bardziej program angażuje rodzinę uczestników i ich najbliższe środowisko, tym jest skuteczniejszy. Dotyczy to również angażowania rozmaitych podmiotów lokalnych, jednostek samorządowych, służb publicznych itp. Sytuacja jest najbardziej korzystna, jeśli program realizowany w szkole lub placówce oświatowej stanowi element lokalnej (gminnej, miejskiej) strategii profilaktycznej. Umożliwia to bardziej celowe i oszczędne wydatkowanie szczupłych środków przeznaczonych na profilaktykę, ułatwia kontynuację działań we współpracy z lokalnymi specjalistami oraz likwiduje możliwość dublowania podobnych działań przez różne podmioty.
Ważne cele profilaktyczne nie zawsze wymagają bardzo dużych i złożonych oddziaływań. Rozmiar i złożoność zależy od specyfiki problemu. Wydaje się, że prostota rozwiązań i przemyślana struktura świadczą na korzyść programu.
Ewaluacja i dokumentacja
-Każdy program profilaktyczny powinien podlegać metodycznej ocenie skuteczności, czyli ewaluacji.
Działania profilaktyczne zakładają powodowanie zmian w wiedzy, postawach i zachowaniach młodych ludzi. Niezbędne jest więc sprawdzanie, czy zmiany rzeczywiście zachodzą i czy kierunek zmian jest pożądany. Innymi słowy należy sprawdzać, czy zrealizowano zakładane cele profilaktyczne i w jakim zakresie, co ułatwiało i co utrudniało realizację.. Kontrola umożliwia podjęcie decyzji o zakończeniu programu, jego kontynuacji lub wprowadzeniu korekt do programu podnoszących jego jakość.
Program powinien być starannie dokumentowany w stopniu i w zakresie wynikającym z jego struktury, bezpieczeństwa uczestników, wstępnych ustaleń. W przypadku większych programów o zasięgu ogólnopolskim zwykle istnieją ewaluacje profesjonalne. W przypadku mniejszych przedsięwzięć powinno się organizować różne formy autoewaluacji i ewaluacji wewnętrznej. W przypadku oryginalnych programów autorskich czy prób pilotażowych konieczne jest zapewnienie superwizji kompetentnych profesjonalistów. Projekt powinien zawierać opis procedury, metod i narzędzi ewaluacji.
Szczególne zasady
Zdarza się, że zainteresowani uzyskaniem sukcesu profilaktycznego w jednej dziedzinie zaniedbują inne obszary życia odbiorców, a nawet poświęcają je na rzecz ograniczonego celu profilaktycznego. Jednak jest to błąd. Program powinien uwzględniać dobro całego człowieka i nigdy nie powinien być w jakiejś warstwie destrukcyjny, a w jakiejś skuteczny. Należy też pamiętać, że działania profilaktyczne nie zastąpią działań wychowawczych. Istotą profilaktyki jest bowiem reagowanie na specjalne zagrożenia czy problemy, zaś wychowanie przygotowuje do całego życia w jego bogactwie. Standardem zatem powinna być harmonizacja działań wychowawczych szkoły i działań specyficznie profilaktycznych, z pierwszeństwem wychowawczych.
Dodatkowa uwaga praktyczna
Ewaluacje, czyli metodyczne oceny skuteczności programów, opierają się na optymalnym wykonaniu danego programu. Tymczasem w większości przypadków przeszkoleni wykonawcy programu nie potrafią sprostać tak wysokim wymaganiom, jak w przypadku realizacji modelowej. Często różnica między teoretyczną efektywnością programu, a rzeczywistymi jego realizacjami bywa dość znaczna i trzeba ją brać pod uwagę w planowaniu pracy szkoły.

3.Cechy i umiejętności wymagane od osób zajmujących się pracą profilaktyczną.
Profilaktyka stanowi rodzaj działania wymagającego wysokich kwalifikacji. Każdy, kto zajmuje się wychowaniem, powinien uzyskać umiejętności i kompetencje w tej dziedzinie.
Osoba zajmująca się praca profilaktyczną powinna być osoba posiadającą odpowiednie umiejętności interpersonalne, stosowną wiedzę oraz znajomość metodyki pracy profilaktycznej czyli metod, technik itp.
Osoba zajmująca się profilaktyką powinna być kompetentna w zakresie :
-znajomości samej siebie, m.in. rozpoznawania własnych możliwości i ograniczeń, umiejętności dokonania samooceny
-znajomości zasad, celów, ideologii i zadań organizacji, w której pracuje, a także możliwości współpracy z innymi programami
-znajomości zasad pracy indywidualnej z klientem
-znajomości pracy grupowej
-znajomości technik wyrównywania szans ( chodzi tu także o umiejętność zastosowania tych technik)
-opracowywania krótkich, doraźnych programów oraz lansowania wielodyscyplinarnego podejścia do pracy z młodzieżą.
Powinna również posiadać zdolności do:
-współpracy i współdziałania z młodymi ludźmi
-tworzenia konkretnych propozycji organizowania wolnego czasu
-pobudzania zainteresowań uwzględniających obecne standardy kulturowe
-integrowania młodych ludzi
-zdobywania i korzystania z wiedzy o zapleczu społecznym uczniów i podopiecznych
-dostrzegania i rozwiązywania konfliktów.
Profesjonalista w dziedzinie pracy profilaktycznej powinien posiadać wiedze z zakresu aktualnych badań dotyczących młodzieży , statystyki rzeczywistych rozmiarów zagrożeń, koncepcji pedagogicznych i profilaktycznych wypracowanych w Polsce i w innych krajach, kryteria oceny wspomnianych programów i możliwości ich stosowania w lokalnych warunkach, znajomość instytucji, organizacji pomocowych i samopomocowych.
Podsumowując osoba pragnąca prowadzić profesjonalne działania profilaktyczne powinna sprawnie poruszać się po obszarach wiedzy z zakresu:
-psychologii społecznej
-problematyki subkultur młodzieżowych
-psychologii rozwojowej okresu dorastania
-psychologii rozwoju emocjonalnego, zaburzeń emocjonalnych
-koncepcji socjologiczno-psychologicznych wyjaśniania zachowań dewiacyjnych
-wartości i ich znaczenie w ogólnym funkcjonowaniu jednostki i grup społecznych
-pomocy psychologicznej osobom pokrzywdzonym
-psychologicznej, socjologicznej i medycznej problematyki uzależnień
-problematyki z zakresu antropologii
-działalności ruchów samopomocowych
-reguł prawnych dotyczących alkoholu i substancji psychoaktywnych
-znajomości programów profilaktycznych

Umiejętności potrzebne do prawidłowej pracy profilaktycznej:
-kompetencje interpersonalne
-zachowania asertywne
-wyrażanie uczuć i ich kontrola
-mediacje i negocjacje
-praca z grupą, w tym trening umiejętności wychowawczych
-radzenie sobie w sytuacjach kryzysowych
-współpraca z mediami
-samodzielne konstruowanie programów profilaktycznych
-prowadzenie ewaluacji programu
-diagnozowanie stanu zasobów środowiskowych możliwych do wykorzystania w pracy profilaktycznej

4.Trudności i błędy w pracy profilaktycznej.
Dość często oddziaływania profilaktyczne okazują się nieskuteczne bądź ich efekty są niezadowalające. Spowodowane jest to zaistniałymi błędami w działaniach profilaktycznych. Do najistotniejszych błędów należą:
1.Oderwanie profilaktyki od wychowania – a tym samym pozbawienie jej kontekstu wychowawczego (czyli oderwanie od celów wychowawczych) i sprowadzenie jej do poziomu działań instrumentalnych (ukierunkowanych przede wszystkim na uczenie i doskonalenie konkretnych umiejętności oraz dostarczanie wiedzy);
2.Zbytnia koncentracja nad procesem dydaktycznym, a nie na samych uczestnikach
3.Preferowanie działań doraźnych nad systemowymi – w zdecydowanej większości szkół brakuje szkolnego programu profilaktyki (wyrastającego z badań zapotrzebowania, bazującego na własnych zasobach, uwzględniającego dzielenie się odpowiedzialnością i obejmującego dostosowane do lokalnego środowiska specyficzne strategie, metody i formy oddziaływań), a działania profilaktyczne mają głównie charakter reaktywny (ujawnienie spektakularnej dysfunkcjonalności uczniów staje się przyczyną rozpaczliwego poszukiwania standardowego programu dającego nadzieję na pacyfikację objawów);
4.Uwikłanie w ogólnopolskie akcje – szereg szkół w Polsce swoje działania profilaktyczne sprowadza jedynie do bezkrytycznego włączania się w akcje ogólnopolskie. Aktywność taka nie wynika z analizy jakości funkcjonowania środowiska szkolnego, lecz uwarunkowana jest głównie spektakularnością działań. Ma to również swoje negatywne skutki w wymiarze dezinformacji społecznej, zamazywania specyfiki lokalnych zagrożeń oraz unikania odpowiedzialności za skuteczność prowadzonych działań. Taka szkoła w wymiarze profilaktycznym wegetuje od akcji do akcji;
5.Ograniczanie profilaktyki do wybranych populacji – działania profilaktyczne realizowane w szkołach kierowane są przede wszystkim do uczniów, sporadycznie dotyczą rodziców, a do prawdziwych wyjątków należą programy kierowane do nauczycieli. Co więcej, włączanie uczniów do programów profilaktycznych wielokrotnie dokonuje się z naruszeniem podstawowych zasad etycznych (najczęściej dominuje zasada, iż to uczniowie są dla programu – niektórzy realizatorzy standardowych programów urządzają wręcz łapanki na uczniów; a nie program jest dostosowywany do potrzeb uczniów);
6.Niedostateczna współpraca z rodzicami – osobno należy wskazać wciąż niedostateczne zaangażowanie rodziców w działania profilaktyczne. Dotyczy to zarówno podejmowania przez nich roli realizatorów określonych działań (zwłaszcza na poziomie działań pierwszorzędowych), jak też przyjmowania roli klientów programu profilaktycznego (współuczestników działań dla uczniów, uczestników działań dla rodziców, współuczestników programów dla liderów społeczności szkolnej i lokalnej);
7.Wąski zakres działań profilaktycznych – większość działań profilaktycznych realizowanych w szkołach skoncentrowana jest na jednym rodzaju dysfunkcji (np. narkomania, picie alkoholu, przemoc) i kierowana do zaetykietowanych populacji. Tymczasem konieczne są działania systemowe, ograniczające dysfunkcjonalność, realizowane na trzech poziomach (pierwszo-, drugo- i trzeciorzędowym) oraz uwzględniające sześć podstawowych strategii (działania informacyjne, działania edukacyjne, działania alternatywne, wczesna interwencja, zmiany środowiskowe oraz zmiany przepisów);
8.Brak ewaluacji realizowanych działań profilaktycznych – w większość szkół ciągle dominuje nastawienie na efektowność (tzn. licytacja w tym, ile programów zrealizowano i jaką populację uczniów nimi objęto), a nie nastawienie na efektywność (tzn. w jakim stopniu osiągnięto zamierzone cele programów profilaktycznych, a w konsekwencji w jakim stopniu obniżono poziom dysfunkcji uczniów i patologizacji środowiska).

5.Przyczyny niezadawalającej skuteczności programów profilaktycznych.

Jest wiele przyczyn niskiej skuteczności programów profilaktycznych.
Najczęściej są to:
1.Błędy w planowaniu działań profilaktycznych
-Niedostateczna diagnoza poprzedzająca pracę profilaktyczną
-Niekompletną identyfikację czynników ryzyka
-Nieznajomość potrzeb środowiska lokalnego
-Niewykorzystanie sił społecznych
-Brak integracji z instytucjami oraz władzami lokalnymi
2.Błędy w konstruowaniu programów profilaktycznych
-niejasno określone cele programu
-jednostronny charakter programu
-konstruowanie nowych programów profilaktycznych na bazie strych z nieuwzględnieniem zachodzących zmian społecznych
-brak przygotowania ewaluacji programu
-słabe opracowanie teoretyczne programu
3.Błędy w fazie wdrażania programu
-nieatrakcyjnośc programu dla dzieci i młodzieży
-brak wyspecjalizowanej kadry
-przeznaczenie nieodpowiedniej ilości środków materialnych realizację programu
-wykorzystanie potencjalu rodziny w małym stopniu
-nieodpowiednia reklama i promocja istniejących już programów
4.Błędy w fazie ewaluacji programu
-brak ewaluacji
-podejmowanie oceny przez realizatorów programu
-ewaluacja sporadyczna
-nie uwzględnienie czynników zakłócających

Program profilaktyczny powinien być pozbawiony błędów w każdej fazie albowiem od tego zależy efektywność danego programu. Im więcej błędów tym szansa na odniesienie sukcesu jest mniejsza.

5.Ewaluacja działań profilaktycznych.
W ostatnich latach słowo ewaluacja stało się popularne i w kręgach naukowych i edukacji szkolnej. Taka popularność ma swoje dobre i złe strony: pozytywnym aspektem jest to, że wiele osób się nad nią zastanawia i docieka, czym jest, a negatywnym jest to, że są osoby, które nadużywają tego słowa nie wnikając w jego znaczenie. Według prof. Zbigniewa Gasia ewaluacja to systematyczne gromadzenie informacji o programie w celu umożliwienia podejmowania decyzji o przyszłości programu (np. kontynuacji, modyfikacji, zaniechaniu). Ewaluacja może dotyczyć celów, procesu, wyników. Każdy program profilaktyczny powinien podlegać metodycznej ocenie skuteczności, czyli ewaluacji. Działania profilaktyczne zakładają powodowanie zmian w wiedzy, postawach i zachowaniach młodych ludzi. Niezbędne jest więc sprawdzanie, czy zmiany rzeczywiście zachodzą i czy kierunek zmian jest pożądany. Innymi słowy należy sprawdzać, czy zrealizowano zakładane cele profilaktyczne i w jakim zakresie, co ułatwiało i co utrudniało realizację. Kontrola umożliwia podjęcie decyzji o zakończeniu programu, jego kontynuacji lub wprowadzeniu korekt do programu podnoszących jego jakość. Program powinien być starannie dokumentowany w stopniu i w zakresie wynikającym z jego struktury, bezpieczeństwa uczestników, wstępnych ustaleń. W przypadku większych programów o zasięgu ogólnopolskim zwykle istnieją ewaluacje profesjonalne. W przypadku mniejszych przedsięwzięć powinno się organizować różne formy autoewaluacji i ewaluacji wewnętrznej. W przypadku oryginalnych programów autorskich czy prób pilotażowych konieczne jest zapewnienie superwizji kompetentnych profesjonalistów. Projekt powinien zawierać opis procedury, metod i Chociaż większość publikowanych programów profilaktycznych nigdy nie była testowana albo ewaluowana to dla upowszechniania takich programów niezwykle istotne jest przedstawienie tego, co jest robione, oraz tego, czy w wyniku realizacji programów profilaktycznych osiąga się oczekiwane cele. Obecny wiek można nazwać „erą ewaluacji”: od profesjonalistów w dziedzinie profilaktyki, nauczycieli, wychowawców, pracowników socjalnych, resocjalizacji i terapeutów coraz powszechniej wymaga się wykazania, że ich działalność przynosi oczekiwane efekty.

Ewaluacja to oszacowanie, określenie wartości czegoś; teoria ewaluacji stanowi obszerną dziedzinę badań naukowych. Teoria ewaluacji określa, na przykład, jak różne modele badań naukowych wpływają na pewność i dokładność oceny efektywności (skuteczności) badanej technologii lub badanego programu. Ewaluacja jest działaniem wielostronnym. W literaturze fachowej wymienia się od kilku do kilkunastu składników, albo poziomów ewaluacji. Dla orientacji w złożoności zagadnienia wymienię w tym miejscu siedem często spotykanych poziomów ewaluacji:
1.Ewaluacja działań – co faktycznie jest robione; czy robi się cokolwiek, co można ocenić;
2.Ewaluacja nakładów – koszty i zużywane zasoby (ludzie, lokale, wyposażenie, materiały), zwykle w relacji do liczby odbiorców programu;
3.Ewaluacja procesu – jakie szczegółowe czynności podejmowano, kto co robił dla kogo, jak, kiedy i gdzie; czy faktyczny przebieg czynności i treści był zgodny z planowanym, wierność realizacji założeń programu
4.Ewaluacja wyników– co jest konkretnym wynikiem (wytworem) programu; czy w wyniku realizacji programu uzyskano oczekiwane zmiany; ewaluacja wyników nie udowadnia czy ewentualne zmiany są spowodowane przez czynniki zewnętrzne (czynniki nie specyficzne albo nie rozpoznane, selekcję odbiorców programu, naturalne procesy biologiczne lub społeczne), czy też przez sam program, natomiast wskazuje na taką możliwość;
5.Badanie efektywności– badania efektywności dowodzą, że wiele obiecujących programów profilaktycznych nie daje pożądanych wyników; czasami wręcz powoduje wymierne szkody; badanie efektywności wymaga wyboru odpowiedniego schematu badawczego, z przynajmniej jedną grupą eksperymentalną i jedną kontrolną; dobór uczestników do grup musi być przypadkowy; badania efektywności są trudne technicznie i wymagają nakładów, przekraczających zwykle możliwości autorów i odbiorców programów;
6.Ewaluacja skutków ubocznych – jakie mogą być nieprzewidziane lub niepożądane skutki programu; jaka jest dostępność programu, jakie czynniki zachęcają bądź zniechęcają do uczestnictwa w programie; jakie są możliwości samodzielnej kontynuacji programu;
7.Ewaluacja wydajności– czy to, co osiągnięto, osiągnięto możliwie najniższym kosztem; czy zainwestowane zasoby przyniosły maksymalnie możliwe korzyści; przy takiej samej efektywności dwu różnych podejść, ewaluacja wydajności pozwala wybrać działanie bardziej ekonomiczne.

Rodzaje ewaluacji.
Wyróżniamy wiele form ewaluacji, przy czym nie wykluczają się, one wzajemnie, lecz raczej uzupełniają:
Ewaluacja formatywna powinna być integralną częścią pro¬gramu, współtworzyć całe planowane działanie. Ma na celu odpowiedź w toku realizacji na następujące pytanie: Co jest mocną, a co słabą stroną programu? Taka ewaluacja umożliwia realizatorom uzyskanie informacji zwrotnej doty¬czącej danych działań, profilaktycznych. Tego rodzaju analizy mogą być dokonywane w fazie początkowej, jak i w trakcie prowadzenia działań a przede wszystkim po ich zakończeniu. Zespół zajmujący się profilaktyką w szkole może podjąć zadanie stworzenia szeregu pytań ewaluacyjnych, na które odpowiedzi najlepiej dostarczą badania prowadzone metodami jakościowymi, jak: obserwacje, wywiady indywidualne i grupowe, lub krótkie ankiety. Ewaluacja formatywna polega m.in. na analizowaniu całego procesu, który dokonuje się w szkole pod wpływem programu, jaki jest stopień jego wykonania, jak jest odbie¬rany przez uczestników, czy jego oddziaływanie trwa w czasie.
Ewaluacja sumatywna jest odpowiedzią na pytanie: Czy pla¬nowany projekt jest wartościowy dla podmiotu działań? Czy zakładane cele programu zostały osiągnięte po zakończeniu realizacji i czy forma pracy podjętych działań jest skuteczna? Aby odpowiedzieć na postawione pytanie, prowadzone są profesjonalne badania empiryczne. Wskazane jest, aby zostały one przeprowadzone zgodnie ze ścisłymi wymogami metodologicznymi i aby były realizowane przez instytucje i osoby specjalizujące się w tej dziedzinie. Z tego typu ewaluacją są związane duże koszty, co powoduje, iż nie każdy szkolny zespół profilaktyczny będzie mógł zaplanować i zrea¬lizować tę część badań.
Ewaluacja procesu to procedura gromadzenia, analizowania i wykorzystywania wyników badań w celu uzyskania informacji zwrotnych umożliwiających doskonalenie programu poprzez eliminowanie działań nieskutecznych, modyfikowanie działań o ograniczonej skuteczności oraz rozwijanie działań skutecznych. Ewaluacja ta dokumentuje to co wydarzyło się w procesie realizacji programu
Ewaluacja rozwijająca to procedura gromadzenia, analizowania i wykorzystywania wyników badań na temat programu i jego efektów realizowana przy wykorzystaniu aktywności głównych odbiorców ewaluacji, a prowadząca do wzbogacenia lokalnej społeczności i wzrostu zaangażowania jednostek w zmiany systemowe.
Ewaluacja wpływu to rodzaj ewaluacji wyniku, koncentruje się na ocenie skuteczności odległych skutków SPP, sprawdza, czy program przyniósł efekty ogólniejsze poza grupą docelową.
Ewaluacja wyniku to procedura gromadzenia, analizowania i interpretacji danych w celu oszacowania jakie wyniki programu zostały osiągnięte. Sprawdza czy osiągnięto cele krótko- i długoterminowe.
Ewaluacja wewnętrzna to procedura systematycznego gromadzenia, analizowania i interpretacji danych prowadzona przez osoby związane z realizacja programu.
Ewaluacja zewnętrzna to procedura systematycznego gromadzenia, analizowania i interpretacji danych prowadzona przez osoby lub organy niezwiązane z realizatorami programu profilaktyki, ani z ocenianym programem.
Ewaluacja wewnątrzszkolna:
- to przemyślane, zaplanowane i systematyczne działania w środowisku szkolnym,
- obejmuje stworzenie własnego systemu gromadzenia i opracowywania
informacji wartościujących działania profilaktyczne,
- jej wyniki powinny być podane do publicznej wiadomości w postaci diagnoz,
analiz, raportów, opinii,
- powinna być wykorzystywana do doskonalenia jakości działań z zakresu profilaktyki
w szkole.

Przy projektowaniu ewaluacji byłoby dobrze określić:
-wskaźniki sukcesu, tj. mierzalne, np. cechy zachowania i postawy, które pozwalają
sprawdzić, czy program profilaktyki jest skuteczny; opracowanie wskaźników pomaga
trafnie określić jakie informacje powinny być gromadzone dla udzielenia odpowiedzi
na pytania ewaluacyjne i sporządzić wyobrażenie stanu pożądanego, który stanowić
będzie punkt odniesienia do zebranych w procesie ewaluacji danych.
Wskaźnik sukcesu to coś po czym poznajemy, że odnieśliśmy sukces lub porażkę.
-jakiego rodzaju wyniku ewaluacji oczekujemy np. pozytywne zmiany w przekonaniach i postawach uczestników, przyrost wiedzy jako bezpośredni lub
pośredni efekt programu.

Listy wskaźników skuteczności.
Przykładem mogą ta być zestawienia opracowane przez ośrodki realizujące program „Szkoła, bez środków odurzających" (Gaś Z., 1993). Każda z tych list
dotyczy innej kategorii wskaźników.

Lista zmian w postawach, wiedzy i zachowaniu.
• pozytywne zmiany w zakresie samooceny;
• nabycie umiejętności przeciwstawiania się presji do używania środków
odurzających;
• zachowanie abstynencji od poszczególnych lub wszystkich środków odurzających;
nabycie umiejętności dbania o własne bezpieczeństwo;
• nawiązanie przyjaźni z rówieśnikami zachowującymi wolność od środków
odurzających;
• nabycie rzetelnej wiedzy o szkodliwości alkoholu i innych środków odurzających;
• zrozumienie istoty presji rówieśniczej;
• nabycie prawidłowych postaw wobec używania środków odurzających;
• zmiana postaw wobec odurzających się rówieśników.

Aktywność alternatywna uczniów.
• włączanie się do programów profilaktycznych i działań interwencyjnych;
• angażowanie się w programy wsparcia, rówieśniczego;
• podejmowania działań o charakterze wolontarystycznym;
• uczestniczenie w formach aktywności wykluczających używanie środków odurzających;
• działanie w abstynenckich klubach nastolatków,
• podejmowanie zadań o charakterze poradnictwa rówieśniczego;

Pozytywne zmiany w funkcjonowaniu szkolnym.
• wzrost osiągnięć szkolnych;
• wartościowe plany edukacyjne;
• uczestnictwo w zajęciach sportowych i innych nadobowiązkowych działaniach pozalekcyjnych;
• wysoka frekwencja szkolna;
• pełnienie funkcji opiekuńczych wobec młodszych kolegów.
Zmiany w zachowaniach dysfunkcjonalnych
• spadek liczby przyjęć na detoksykację;
• stopniowe obniżanie się liczby klientów ośrodków odwykowych dla alkoholików i narkomanów,
• spadek liczby hospitalizacji z powodu przedawkowania środków odurzających;
• spadek interwencji policji w związku, z używaniem lub handlem środkami odurzającymi
• spadek śmiertelności dzieci i młodzieży;
• spadek przestępstw dokonanych pod wpływem alkoholu;
• spadek samobójstw usiłowanych i dokonanych;
• spadek wypadków drogowych;
• spadek przypadków nadużywania leków (bez zaleceń lekarza);
• spadek konsumpcji wyrobów tytoniowych.

Dyscyplina szkolna
• liczba kar dyscyplinarnych związanych z łamaniem norm zabraniających posiadania udostępniania i używania środków odurzających;
• liczba przypadków porzucenia szkoły;
• liczba uczniów wydalonych ze szkoły,
• liczba przypadków zawieszenia w prawach ucznia;
• ogólna liczba spóźnień na zajęcia szkolne;
• wagary /absencja szkolna.
Każda z tych list może być stosowana oddzielnie, choć wskazane jest używanie ich w pełnym zestawie.

Określenie kryteriów ewaluacji i wskaźników sukcesu jest bardzo ważne, gdyż one mają wpływ na pytania ewaluacyjne i ostateczną ocenę programu. Przyjęcie różnych kryteriów i pytań może sprawić, że ten sam program w świetle jednych kryteriów jest dobry, a w świetle innych zły.


Podsumowanie
Działania profilaktyczne mają sens jedynie wówczas gdy ich rezultaty odnoszą zamierzone skutki i efektywność działań jest wysoka. Aby działania profilaktyczne były skuteczne muszą być poprzedzone diagnozą. Należy prowadzić je na wielu płaszczyznach i poziomach. Praca profilaktyczna powinna być organizowana rzetelnie i dokładnie, we współpracy z rodzicami oraz instytucjami różnych typów. Powinna być przemyślana i mieć charakter ciągły oraz całościowy i kompleksowy. Działania profilaktyczne muszą być prowadzone przez wykwalifikowaną kadrę. Należy wystrzegać się również błędów, oraz eliminować trudności. Działania profilaktyki społecznej mają na celu eliminację zjawisk patologicznych życia społecznego dlatego kwestia efektywności tych działań jest bardzo istotna nie tylko dla pedagogów i nauczycieli ale również dla całego społeczeństwa.


Literatura:
Gaś Z. Profilaktyka uzależnień, Warszawa 1993
Hołyst B. Kryminologia, Warszawa 1994 Kazdin A. Zdrowie psychiczne młodzieży w okresie dorastania. Programy profilaktyczne i lecznicze, "Nowiny Psychologiczne" nr 2 ,1996 Kwaśniewski J. Zachowania dewiacyjne i kierunki oddziaływania, Warszawa 1979 Świątkiewicz E. Profilaktyka w środowisku lokalnym, Warszawa 2002 Szpringer M. Profilaktyka społeczna, Kielce 2004
Szymańska J. Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki, Warszawa 2000
Wojcieszek K. A. Jak uruchomić program profilaktyczny? w: Poradnik wychowawcy, (red. M. Pomianowska) Warszawa 2001
Wojcieszek K. A. - cykle artykułów w miesięczniku "Remedium" w latach 1995-2002.

Koncepcje profilaktyki społecznej- materiały z wykładów