Ściąga klasa III liceum

Lekcja 1
1. Położenie Polski w Europie i jego konsekwencje:
Polska lezy w półkuli północnej i wschodniej między 49st00' a 54st50' szerokości geograficznej północnej oraz między 14st07' a 24st08' dlugosci geograficznej wschodniej. Rozciągłość południkowa wynosi 5st50' (694km). Kąt padania promieni słonecznych w Warszawie (52st15' N) waha się od 14st18' w grudniu do 61st12' w czerwcuW lecie obszary północnej Polski mają dzień o 1h dłuższy niż tereny Polski południowej, natomiast w zimie dzien na północy Polski jest krótszy niż dzień na południu Polski.Konsekwencją rozciągłości równoleżnikowej (10st01' czyli 689km) jest różnica czasu miejscowego między zachodnimi a wschodnimi krańcami Polski. Polska leży w strefie czasu środkowoeuropejskiego,określanego według słonecznego południka 15st długości geograficznej wschodniej(czas zimowy). Polska leży w samym srodku Europy. Geometryczny środek Europy wyznaczają współrzędne geograficzne 21st35' E i 52st35'N. Miejsce to znajduje się na Nizinie Mazowieckiej. Polska jest połozona na styku dużych jednostek geologicznych:platformy wschodnioeuropejskiej i młodszych struktur,o skomplikowanej budowie. Korzyścią położenia polski na platformie jest asejsmiczność obszaru,na którym znajduje sie nasz kraj. Polska leży głównie na Niżu Europejskim na jego zwężeniu miedzy Morzem Bałtyckim a łukiem Karpat i Sudetami, w dorzeczu Wisły i Odry. Nizinne położenia ma wpływ na kształtowanie się klimatu Polski. Kraj nasz znajduje się w strefie umiarkowanej,w miejscu,nad które nie mogą napływać masy powietrza morskiego i kontynentalnego.Przez nasz kraj przechodza główn szlaki komunikacyjne Europy z zachodu na wschód. Polska leży na głównym szlaku handlowym prowadzacym z południa Europy,przez Bramę Morawską na północ. Położenie Polski w geometrycznym środku Europy,nad Bałtykiem,sprzyja jej rozwojowi gospodarczemu.
2.Zmiany terytorium państwa
a)granica państwa-jest to płaszczyzna prostopadła do powierzchni ziemi oddzielająca terytorium jednego państwa od innych lub od morza
b)strefa graniczna(nadgranicza)-jest to strefa o specjalnych przepisach administracyjnych i ma szerokość od 2-6 km.
c)pas graniczny-jest to obszar bezpośrednio przylegający do granicy państwa i ma szerokość ok 30 km.
3.Cechy charakterystyczne przebiegu granic Polski:
-stosunkowo mocna stabilność grnicy południowej,biegnącej wzdłuż północno-zachodniego łuku Karpat,
-częste i głebokie zmiany granicy wschodniej,
-stabilność granicy zachodniej od pierwszej połowy XIV w, po utracie Pomorza Zachodniego i Śląska,do 1945r.
-ustawiczna walka o dostęp do Bałtyku,zakończona względnym sukcesem dopiero pod koniec XVI stulecia i ostatecznym zwycięstwem po II wojnie światowej.
Lekcja 2
1.Kształtownie się granicy państwa polskiego:
Po wybuchu II wojny światowej Rzezcypospolita Polska została podzielona między III Rzeszę Niemiecką i Związek Socjalistyczny Republik Radzieckich.Kapitulacja Niemiec poprzedzona ustaleniami trzech mocarstw:St.Zjednoczonych Ameryki Północnej,WielkiejBrytanii i ZSRR,spowodowała ukształtowanie się obszaru Polski w nowych granicach. Polska graniczy z: Rsoją(210km),Litwą(103km),Białorusią(416km),Ukrainą(529),Slowacją(539)RepublikąCzeską(790km)Niemcy(467km). Długośc granicy morskiej 528km, łaczna długość granic olski to 3582 km.
2,Obszar państwa Polskiego:
Granice Polski obejmują:obszar lądowy-312 685 km2, obszar morskich wód wewnętrznych Zalewu Wiślanego, Zalewu Szczecińskiego, Zalewu Kamieńskiego-781 km2 i około12-milowy pas morskich wód terytorialnych-8682 km2.
3.Podział administracyjny
W 1946r w wyniku podziału admnistracyjnego kraju, powstało 14 województw oraz 2 wielkie miasta: Warszawa i Łódz. Województwa dzieliły się na powiaty, których było 299,w tym 29 grodzkich, utworzonych w duzych miastach. Gmin wiejskiech było ponad 3 tys. Największą powierzchnię zajomowało byłe wojewodztwo poznańskie, a najmniejszą byłe Gdańskie. Najwięcej mieszkańców liczy byłe katowickie, najmniej byłe olsztyńskie. W roku 1950 utworzono kolejne 3 wojewodztwa, w sumie było 17 wojewodztw i 2 miasta. Ten podział administarcyjny przetrwał do 31 maja 1975r; z dniem 1 czerwca 1975r zlikwidowano powiaty i zmieniono strukture podziału administracyjnego państwa - z trójstopniowej na dwustopniową. Utworzono 49 wojewodztw, w tym trzy w aglomeracjach:w Warszawie,Łodzi i Krakowie. Podział ten miał poważną wadę, jaką było nadmierne rozdrobnienie administracyjne kraju. Od 1 stycznia 1999r wprowadzono nowy,trójszczeblowy podział administracyjny kraju, oparty na gminach,powiatach i województwach.
Lekcja 3
1.Kształtownie się budowy geologicznej Polski:
a)Polska ma urozmaiconą budowę geologiczną, która kształtowała się od prekambru (około 5 mld lat temu) aż do czasu współczesnego (holocen).Tablica chronologiczna dziejów Ziemi (stratygraficzna) porządkuje geologiczną przeszłość, dzieląc ją na ery, okresy, epoki i piętra.Polska jest obszarem, na którym spotykają się wielkie jednostki (struktury) tektoniczne: platforma wschodnioeuropejska, struktury fałdowań paleozoicznych oraz struktury objęte fałdowaniem (orogenezą) alpejskim.Przez Polskę przebiega ważna granica, wyraźnie oddzielająca obszar platformy wschodnioeuropejskiej od młodszych struktur fałdowanych Europy Zachodniej. Ciągnie się ona od Półwyspu Jutlandzkiego przez Polskę, Ukrainę do Morza Czarnego i zwana jest strefą Teisseyre'a-Tomquista.W brzeżnych częściach platformy, spod skał osadowych o strukturze płytowej wyłania się, zalegający w dolnej części, sztywny fundament krystaliczny - Tarcza Bałtycka (Fennoskandzka) oraz Tarcza Ukraińska.Obszary tych tarcz są zdecydowanie jednymi z najstarszych struktur geologicznych na Ziemi. b)Wokół obszarów prekambryjskich, w otaczających je morzach, tworzył się płaszcz, sfałdowany następnie podczas kolejnych ruchów górotwórczych. Co najmniej trzykrotnie w swych geologicznych dziejach Ziemia zmieniała swe oblicze i to w niezwykle dynamiczny sposób. Na przełomie syluru i dewonu nastąpiła orogeneza kaledońska.Nazwa tych ruchów górotwórczych pochodzi od Gór Kaledońskich w Szkocji, gdzie po raz pierwszy stwierdzono ich ślady. W tym czasie w Europie powstały też Góry Skandynawskie i Grampian. W Polsce ślady tych fałdowań stwierdzono w Górach Świętokrzyskich i w Sudetach. c)Po krótkim, trwającym zaledwie 50 min lat, okresie stabilności zaczęły się formować górotwory hercyńskie (waryscyjskie).Fałdowanie to rozpoczęło się pod koniec dewonu i trwało przez okres karbonu do schyłku górnego permu, łącznie około 140 min lat. Wówczas wypiętrzyły się w Europie między innymi łańcuchy gór Harzu (stąd nazwa), Ardeny, Wogezy, Masyw Centralny, Schwarzwald, Las Czeski, Sudety i Góry Świętokrzyskie.Hercyńskim ruchom górotwórczym towarzyszyło wdarcie się magmy granitowej w pęknięcia skorupy ziemskiej - widoczne do dziś w masywie Karkonoszy, a także w masywie Strzegomia i Strzelina. Tworzyły się wtedy liczne złoża kruszców metali (miedzi, ołowiu i żelaza) na obrzeżach masywu Sudetów i w Górach Świętokrzyskich.W karbonie istniały warunki do powstawania pokładów węgla kamiennego
- panował klimat gorący i wilgotny. Klimat ten sprzyjał rozwojowi bujnych lasów z przewagą skrzypów, widłaków i paproci. Z nagromadzonych szczątków tych roślin, zasypywanych stopniowo materiałem skalnym powstałym z wietrzenia wydźwigniętych łańcuchów górskich, utworzone zostały pokłady węgla kamiennego dzisiejszych zagłębi: Górnośląskiego, Wałbrzyskiego i Lubelskiego. d)Era mezozoiczna to okres transgresji i gromadzenia się osadów morskich. Na osi Kołobrzeg - Włocławek - Opoczno wyłoniło się wyniesienie zwane Wałem Kujawsko-Pomorskim, w obrębie którego tworzyła się sól kamienna i sole potasowo-magnezowe, występujące często w postaci wy-sadów (słupów solnych).W okresie jurajskim prawie cały obszar Polski został zalany przez morze. Powstały wówczas pokłady wapieni, budujących dziś Wyżynę Krakowsko-Częstochowską oraz obrzeża Gór Świętokrzyskich. Tworzyły się także pokłady rud żelaza - w okolicy Częstochowy, Łęczycy i częściowo w rejonie Kielc. 2.Zmiany geologiczne w trzeciorzędzie. Fałdowania najmłodsze, alpejskie, wystąpiły w kredzie i trzeciorzędzie. Alpidy zaznaczają się głównie w dwóch strefach: śródziemnomorsko-himalajskiej i pacyficznej. Do pierwszej strefy należą w Europie: Pireneje, Jura, Alpy, Apeniny, Karpaty, Góry Dynarskie i Bałkany.Fałdowanie alpejskie objęło obszar rozległego, istniejącego od triasu, basenu morskiego zwanego geosynkliną Tetydy. Najbardziej na północ wysunięty obszar tektoniczny tej geosynkliny stanowią polskie Karpaty.Osady płytkiego morza, zbudowane z naprzemianległych piaskowców, łupków, zlepieńców i margli noszą nazwę flisz. Powstał on w morzu o zmieniającej się rytmicznie głębokości, w pobliżu wypiętrzających się gór, z materiału pochodzącego z ich niszczenia (denudacji). We fliszu karpackim spotyka się złoża ropy naftowej i gazu ziemnego (Jasło, Krosno, Gorlice).Na przedpolu Karpat powstało w trzeciorzędzie zapadlisko przedkarpackie. W płytkim morzu, w warunkach klimatu ciepłego i suchego tworzyła się sól kamienna (Bochna i Wieliczka) oraz gipsy (w Niecce Nidy) i osadowe złoża siarki Tarnobrzega i Staszowa.Siarka jest skałą pochodzenia chemicznego. Powstaje wskutek wyziewów wulkanicznych w szczelinach skalnych lub pod wpływem bakterii, wskutek przemiany gipsu w siarkowodór, a następnie w siarkę. Trzeciorzędowym (alpejskim) ruchom górotwórczym towarzyszyły silne wybuchy wulkanów.W czasie tworzenia się górotworu karpackiego nastąpiło odmłodzenie Sudetów. Wystąpiły tam potężne dyslokacje (przemieszczenia carstw skalnych), w których wyniku powstały łańcuchy górskie (zręby) oraz potężny uskok oddzielający masyw Sudetów od Przedgórza Sudeckiego. Dyslokacjom towarzyszyły zjawiska wulkaniczne, doszło też do intensywnych procesów wietrzenia.Wydżwigmęciu spowodowanemu ruchami tektonicznymi na południu Polski uległ obszar dzisiejszych wyżyn. W Polsce Środkowej powstało rozległe obniżenie, w którym następowało gromadzenie się osadów lądowych. W młócenie, w ciepłym i wilgotnym klimacie, w obniżeniach tych -a także na przedpolu Sudetów (Turoszów), w Wielkopolsce (Konin) oraz w okolicach Bełchatowa - wytworzyły się bogate złoża węgla brunatnego.Ruchy górotwórcze na wielką skalę ustały pod koniec trzeciorzędu.Czwartorzęd (plejstocen) to okres występowania lądolodu skandynawskiego i lodowców górskich 3.Przyczyny zróżnicowanej budowy geologicznej Polski Skomplikowana i zróżnicowana budowa geologiczna Polski jest wynikiem:- istnienia w najodleglejszej epoce geologicznej zaczątków lądów - tarcz prekambryjskich,- sedymentacji, gromadzenia się osadów na dnie mórz ~ powstanie płyt
i platform,- ruchów tektonicznych (górotwórczych) prowadzących do powstania gór fałdowych i zrębowych,- procesów denudacji, które są przyczyną istnienia powierzchni zrównań,- ciągłych zmian klimatycznych sprzyjających tworzeniu się licznych surowców mineralnych,- działalności lądolodu plejstoceńskiego i lodowców górskich. Polska ma mozaikową budowę geologiczną. Jest ona skomplikowana, różnowiekowa, różnorodna tektoniczne.

Lekcja 5 1.Czynniki wpływajace na zjawiska hydrograficzne Polski: Sieć hydrograficzna Polski została ukształtowana w wyniku rozwoju rzeźby terenu w trzeciorzędzie (głównie na południu Polski) i w czwartorzędzie (część północna kraju). Jej najważniejszymi elementami są: rzeki, jeziora, stawy, mokradła, wody podziemne, źródła oraz sztucznie utworzone kanały i zbiorniki wodne. Zjawiska hydrograficzne Polski kształtują się przede wszystkim pod wpływem: klimatu (opady), budowy geologicznej (przepuszczalność skał) j ukształtowania powierzchni (wielkość odpływu i parowania wód powierzchniowych). 2.Największymi rzekami Polski są, Wisła i Odra oraz ich główne dopływy. Wisła i Odra wraz z dopływami tworzą największe dorzecza (odpowiednio 54,0% i 3 3,9/o powierzchni Polski).Charakterystyczną cechą obu największych dorzeczy jest ich asymetria. W dorzeczu Wisty stosunek części lewej do prawej wynosi 27:73, a w dorzeczu Odry odpowiednio 30:70. Związane to jest z nachyleniem Niżu Środkowoeuropejskiego w kierunku północno-zachodnim oraz z kształtowaniem się rzeźby terenu w okresie wytapiania się lodowca skandynawskiego. Powstały wówczas pradoliny (szerokie doliny o przebiegu równole gtym do czoła lądolodu), którymi odpływały zarówno wody z topniejącego lądolodu? jak i wody rzek płynących z południa. Do największych pradolin należy Warszawsko-Berlińska oraz Toruńsko-Eberswaldzka. Wisła, Odra, Warta. i Noteć zmieniają w pradolinach kierunki biegów. Stąd też większość dużych polski rzek płynie w kierunkach: południkowym i równoleżnikowymWisła i Odra oraz największe dopływy ich górnych odcinków wypływają z Karpat Sudetów, które są najważniejszymi obszarami źródliskowymi rzek Polski. Pozostałe obszary źródliskowe to wyżyny oraz pas pojezierzy.Rzeki są zasilane bezpośrednio przez opady atmosferyczne i pośrednio. przez roztopy śnieżne. Zależnie od przepuszczalności podłoża, ukształtowania powierzchni, szaty roślinnej, jak również temperatury powietrza występuje przewaga zasilania podziemnego lub powierzchniowego. Zdecydowanie większa część obszaru Polski (północna i środkowa) posiada dobre warunki do infiltracji (wsiąkania) wody opadowej w głąb ziemi. Woda ta odbywa długą podziemną drogę, by przedostać się w końcu do rzek. Dlatego tez rzeki nizinne odznaczają się większą regularnością stanów i przepływów wody niż rzeki górskie.W górach, na stromo nachylonych stokach, wody opadowe spływają szybko po powierzchni, co powoduje często gwałtowne wezbrania wód i powodzie. Roztopy wiosenne, wcześniejsze na nizinach (marzec) i późniejsze w górach (kwiecień), są również przyczyną występujących okresowo wysokich stanów wód w rzekach.Wysoki stan występuje zwykle na przełomie czerwca i lipca lub w lipcu. Związany jest on z charakterystycznym dla tej pory maksimum opadowym w górach. Wymienione zjawiska hydrograficzne składają się na reżim rzeki. Reżim (ustrój) polskich rzek zalicza się do śnieżno?opadowych.W czasie zimy rzeki polskie ulegają zlodzeniu, którego nasilenie zależy od warunków pogodowych. Średni czas trwania zlodzenia rzek polskich wynosi od 70 dni w roku w dorzeczu Bugu i Narwi do około 10-20 dni w dorzeczu środkowej Odry i w dorzeczach rzek przymorskich. Obraz ten Zmienia jednak bardzo często odprowadzanie ciepłych wód technologicznie zakładów produkcyjnych. 3.Knały: Najstarszym kanałem w Polsce jest Kanał Augustowski. Podobnie jak Kanał Elbląski jest on wykorzystywany przede wszystkim do celówturystycznych. Innym celom służy Kanał Gliwicki i Bydgoski(transport towarów Odra z Górnośląskiego Okregu przemysłowego do portów Szczecin-Świnoujscie oraz połęczenie systemów rzecznych Wisły i Odry. oraz Kanał Wieprz-Krzna reguluje stosunki wodne obszarów rolniczych. 4.Do ważnych elementów sieci wodnej należą jeziora, których najwięcej jest w Polsce północnej, na obszarze ostatniego zlodowacenia. W porównaniu z Europą Polska należy do krajów mało zasobnych w jeziora. Największą jeziorność ma Finlandia.Zasoby wodne jezior w Polsce wynoszą około 19,7 km3, przy czym około połowa tych zasobów jest zgromadzona na Pojezierzu Mazurskim, 36% na Pojezierzu Pomorskim, 12% na Pojezierzu Wielkopolskim, a pozostała część -- w jeziorach leżących na południe od linii zasięgu ostatniego zlodowacenia. W sumie jest w Polsce 9 tyś. jezior o powierzchni większej niż l ha oraz 28 jezior o powierzchni większej niż 1000 ha.Do najważniejszych typów jezior należy zaliczyć:jeziora rynnowe - o wydłużonym kształcie, powstałe w wyniku erozji lodowcowej (np. Jeziorak, Gopło, Miedwie, Wigry, Hańcza),- jeziora moreny dennej - o dużych powierzchniach i urozmaiconych liniach brzegowych (np. Śniardwy, Mamry, Niegocin, Wielimie),-jeziora wytopiskowe - oczka",- jeziora krasowe - powstałe w miejscach zapadania się skał gipsowych i wapiennych (np. niektóre jeziora na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim),- starorzecza (jeziora zakolowe) - powstałe w wyniku odcięcia meandrów od rzeki macierzystej,- jeziora deltowe - będące fragmentami dawnych zatok morskich (Dalbie i Drużno),- jeziora przybrzeżne - powstałe w wyniku odcięcia dawnych zatok (np. Wieko, Bukowo, Serbska),-jeziora górskie - powstałe w wyniku działalności lodowców górskich, charakteryzujące się stromymi brzegami, owalnym kształtem i dużymi głębokościami. Dzielą się one zasadniczo na jeziora cyrkowe (karowe), powstałe na miejscu dawnych pól firnowych (Czarny Staw i Czarny Staw Gąsienicowy w Tatrach, Wielki Staw w Karkonoszach) oraz jeziora morenowe, powstałe w wyniku zatarasowania dolin wałami morenowymi (Morskie Oko, Toporowy Staw). 5.Wody gruntowe (podziemne)Ważnym elementem sieci hydrograficznej Polski są wody podziemne (gruntowe).Wody gruntowe stanowią powszechne źródło zaopatrzenia w wodę pitną, gospodarczą i przemysłową. Dzielą się one na: wody zaskórne i głębina głębinowe.Wody zaskórne znajdują się w zasięgu parowania, transpiracji organizmów
i zmian temperatury. Są często zanieczyszczane, więc mają nieco mniejsze znaczenie użytkowe.Wody gruntowe leża na większych glębokościach i nie podlegają bezpośredno wplywom wrunków atmosferycznych. Nie ulegają zanieczyszczeniom i nie nadają się do picia. Ich poziom w okresie długotrwałych susz obniża się.Do wód gruntowych należą wody artezyjskie, występujące przeważnie w nieckach geologicznych, np. na Nizinie Mazowieckiej, Wyżynie Lubelskiej, oraz inne wody, zalegające na znacznych głębokościach gwarantujących dobre przefiltrowanie(wody głebinowe) Lekcja 6 1.Bałtyk jest morzem śródlądowym, otoczonym lądem jednego tylko kontynentu. Należy do najmłodszych mórz Atlantyku. Jest najmłodszym morze Europy. Rozwój Morza Bałtyckiego jest związany z wytapianiem się lodowa w czasie ostatniego zlodowacenia północnopolskiego (Wisły) oraz z podnoszeniem i obniżaniem się obszaru północnej Europy (proces izostazji).Około 12 tyś. lat temu wody roztopowe, zbierające się przed czołem lądolodu, utworzyły słodkowodne bałtyckie jezioro zaporowe, które w wyniku dalszego ocieplania klimatu i topnienia lądolodu uzyskało połączenie z Atlantykiem. W ten sposób około 500 lat później powstało zimne morze yoldiowe.Znikający przez setki lat lądolód skandynawski powodował podnoszenie się Skandynawii, czego wynikiem była utrata połączenia z Atlantykiem i ponowne przeobrażenie się morza (około 8 tys. lat temu) w słodkowodne jezioro, zwane ancylusowym od nazwy ślimaka Ancylus fluviata. Równoczesne obniżanie się południowych wybrzeży jeziora ancylusowego było przyczyną powstania powtórnego połączenia z Atlantykiem przez cieśniny duńskie.Tak utworzyło się morze litorynowe (od nazwy ślimaka Littorina litorea),które miało większą powierzchnię i bardziej słone wody niż obecny Bałtyk. 2.Współczesny Bałtyk, ukształtowany około 2 tyś. lat temu, rozciąga się południkowe na długości około 1300 km (ryć. 40). Zajmuje powierzchnię 415,3 tyś. km2 (łącznie z cieśniną Kattegat).Bałtyk jest morzem płytkim, szelfowym. Około 80% jego powierzchni leży na głębokości między 50 a 100 m. Tylko 2% leży poniżej 200 m.Na dnie wyróżnić można przegłębienia (głębie) oraz płycizny - ławice (Ławica Słupska, Bomholmska, Odrzańska). Średnia głębokość Morza Bałtycjiego wynosi 52,3 m, a maksymalna głębokość w Głębi Landsort - 459 m.Bałtyk należy do mórz chłodnych. Jego temperatura zależy od szerokość geograficznej, a także od zasolenia (słabo zasolona woda łatwiej zamarzał Temperatura wód południowego Bałtyku waha się od 0C w zimie do 18C w lecie (w zatokach do 22C). Zatoki Botnicka i Fińska zamarzają każdej zimy.Ze względu na utrudnioną wymianę wody między Bałtykiem a Atlantykiem oraz duży dopływ wód słodkich z obszarów lądowych powierzchniowa warstwa wody charakteryzuje się małym zasoleniem - średnio około 7%. Zasolenie wody rośnie wraz z głębokością, i to nawet do 15-17%o, a wiąże się to z napływem słonych wód z Morza Północnego w strefie przydennej. a) Na Bałtyku występują lokalne prądy morskie: - powierzchniowy prąd wody słodkiej (opadowej), płynący na zachód,- głębinowy prąd wody słonej, przynoszący słone wody z Morza Północnego,-dryfy, powodujące potok rumowiska skalnego, szczególnie piasku i tworzenie mierzei (przy wybrzeżach południowych).Brzegi Bałtyku kształtowały się pod wpływem ruchu wody morskiej, zależnie od swojej budowy geologicznej. Brzeg polski dzieli się na dwa główne rodzaje:- klifowy - w miejscach, gdzie morze podchodzi do wysoczyzny morenowej (z przewagą glin, głazów);- wydmowy (niski, piaszczysty) - w miejscach gdzie występują niskie obszary pradolinne, często zabagnione. Zlewisko Bałtyku ma około 1,7 min km2 powierzchni i jest ponad czterokrotnie większe od powierzchni samego morza. Do Bałtyku wpada około 250 rzek. Wprowadzają one do niego w ciągu roku łącznie 470 km3 wody: najwięcej -Newa, Wisła, Dźwina, Niemen i Odra.Obszar zlewiska Morza Bałtyckiego zamieszkuje około 150 min osób. kupią się tutaj około 20% światowego handlu i około 15% światowej produkcji przemysłowej. Ujemnym skutkiem rozwoju gospodarczego regionu 4 zanieczyszczenia Bałtyku, przenoszone z wodami rzek i przez atmosferę - Najpoważniejszym źródłem zanieczyszczeń są rzeki (głównie Wisła). Bałtyk zanieczyszczają ponadto: ścieki komunalne i przemysłowe miast nadmorskiej produkty wyrzucane przez statki, wiercenia na d ? morza (poszukiwanie surowców), wydobycie ropy i statki, zwłaszcza tankowce, które ulegają katastrofom.Związki chemiczne (np. nawozy mineralne) przedostając się do wód Bałtyku, powodują zjawisko tzw. użyźniania morza. Konsekwencją tego je \ wzrost biomasy. Nadmierna jej ilość opada na dno, powodując zachwiań' równowagi przemiany materii i warunków tlenowych. W wyniku tego następuje zanik dennego życia organizmów i powstawanie obszarów beztlenowych w rejonie Głębi Bomholmskiej, Gotlandzkiej i Gdańskiej. Pustynie wodne stanowią już ponad 10% ogólnej powierzchni Morza Bałtyckiego.Skutkiem zanieczyszczenia wód jest poważne naruszenie naturalnej równowagi, głównie biologicznej. W celu zatrzymania degradacji środowiska już w roku 1973 zawarto porozumienie o ochronie zasobów rybnych Konwencja Gdańska), a w 1974 - o ochronie środowiska morskiego Konwencja Helsińska).


Lekcja 8 1.Na zróżnicowanie klimatu Ziemi mają wpływ: obieg ciepla i wilgoci w atmosferze, cyrkulacja powietrza w atosferze ziemskiej oraz czynniki klimatotwórcze. Cyrkulacja atmosferyczna Polski. W zimie wyż Azjatycki przynosi nad Europę Srodkową mrozy. Niskie temp, zawieje i zamiecie śnieżne spowodowane są także napływem powietrza arktycznegoz północy. Wiosną i jesieniąpowietrze to przynosi falę przumrozków. Powietrze zwrotnikowe kierowane jst ku Europie Środkowej główni przez Wyż Azorski i wyże tworzące się w rejonie Morza Kaspijskiego, co powoduje upalną pogodę w lecie, a "babie lato' wczesna jesienią. Poźną jesienią wystepują typowe mgły napłuwowe. 2.Czynniki geograficznewpłuwajace na klimat Polski: -położenie Polski w średnich szrokościach geograficznych, - odległość od zbiorników wodnych(Oceanu Atlantyckiego i Bałtyku), - ukształtowanie powierzchni,układ pasm górskich i charakter rzeźby, -wysokośc bezwzględna(nad poziomem morza)majaca bezpośredni wpływ na ciśnienie atmosferyczne a także na temperaturę powietrza i opady; - rodzaj podłoża(pola uprawne,wody powierzchniowe,bagna,obszary zabudowane);- ukształtowanie powierzni i charakter rzeźby(rodzaj form) 3.Masy powietrza wpływające na Polskę: a) Masy Arktyczne napłwyają z Morza Arktycznego i Grenlandi. Ich wpływ na Polskę to to że zimą są silne mrozy,porywiste wiatry i opady śniegu, natomiast jesienią i wiosną mamy oziebienie i przymrozki. b)Masy Polrno-kontynentalne, napływaja z uropy wschodniej i Azji. Ich wpływ na Polskę to to że jest zmniejszenie wilgotności, latem podwyzszenie temperatury powietrza atmosferycznego a zimą mrozy. c)Masy Polarno-morskie, napłyają z północy Atlantyku. Ich wpływ na Polskę to to żę zwieksza się wilgotnośc,opady atmosferycne,zamglenia, latem ochłodzenie,zimą lekkie ocieplenie i odwilż d)Masy Zwrotnikowow-morskie napływają z rejonów wusp Azorskich. Ich wpływ na Polskę to to ze mamy wysokie temp powietrrza atmosferycznego i burze, niekiedy w zimie silne odwilże. 4.Cechy klimatu Polski: a)temperatura: średnia roczna temp powietrza atmosferycznego w Polsce wynosi 6-8st C. W zimie wychłodzone powietrze napływające na obszar naszego kraju ze wschodu przynosi mrozy, a masy powietrza z zachodu przynoszą powietrze cieplejsze. Srednia temp powietrza w styczniu na zachodzie kraju i nad morzem wynosi ok. -2stC, natomiast na wschodzie -5stC. Srednia temp w lecie nad morzem sięga 17stCi wzrasta w środkowej i południowej Polsce do 19st C.Tempr powietrza atmosferycznego w górach jest uzależniona od wysokosci n.p.m i od ekspozycji stoków. Stoki pólnocne są chłodniejsze, a południowe są cieplejsze np: Gubałówki b)opady atmosferyczne: srednia suma opadów atmosferycznych w Polsce wynosi ok 600mm rocznie. Najmniejsze sumy opadów występują na Pojezierzu Kujawskim ok 470 mm, a największe na Sudetach i Karpatach . W Tatrach wynoszą ok 1700mm. Najwyższa suma opadów w Polsce występuje w miesiącach letnich.W Polsce przeważaja opady frontalne wiążące się z występowaniem frontów atmosferycznych. W górach i na Pojezierzu Pomorskim opady wiązą się z pokonywaniem przez powietrze atmosferyczne bariery wzniesień-są to opady orograficzne. Zdarzaja się czasem w lecie opady konwekcyjne lecz mają one ograniczony zasięg. c)Wiatry: w Polsce około 60% wiatrów pochodzi z sektora zachodniego. Latem wieją najczęsciej wiatry północno-zachodnie, zimą zaś południowo-zachodnie. Rzadziej wieja wiatry z północy i południa Eutopy. Wiatry wschodnie wieją przez cały rok, częsciej jednak zimą i na wiosnę. W Tatrach dominują wiatry południowe. W Polsce występują rownież wiatry lokalne. Są to zwłaszcza bryza morska i lądowa oraz wiatry górskie. Bryza to wiatr zmieniający kierunek w rytmie dobowym. Występuje na wybrzeżu i w poblizu jezior. Bryza dzienna wieje od wody, bryza nocna ma kierunek odwrotny,wieje z lądu. W Tatrach i na Podhalu wystepuje wiatr lokalny typu fenowego-wiatr halny.Jest to ciepły i suchy witr przynoszacy w zimie odwilż i szynki zanik pokrywy śnieznej. d)różnorodnośći zmienność stanów pogody oraz nieregularność przebiegu pór roku. Ciepła i wilgotna zima typu oceanicznego może zmienisć się w następnym roku w zime kontynentalną tj bardzo mroźną i suchą. Taka sama zmienność dotryczyć moze kolejnych pór letnich, daje to w sumie 6 pór roku: zimę,przedwiośnie,wiosne,lato,jesień,przedzimie e)przestrzenne zróżnicowanie dlugości okresu wegetacyjnego. Okres wegetacji trwa najdłuzej ok 220 dni, na Nizinie sląskiej oraz w dolnije środkowej i dolnej Odry. Krocej ok 180 dni na północno-wchodnich terench Polski a najkrócej ok 100-150 dni, w górch. Jest to spowodowane napływem różnych mas powietrza, a takżr różnicami wysokości bezwzględnych terenu.
Lekcja 8 1.Na zróżnicowanie klimatu Ziemi mają wpływ: obieg ciepla i wilgoci w atmosferze, cyrkulacja powietrza w atosferze ziemskiej oraz czynniki klimatotwórcze. Cyrkulacja atmosferyczna Polski. W zimie wyż Azjatycki przynosi nad Europę Srodkową mrozy. Niskie temp, zawieje i zamiecie śnieżne spowodowane są także napływem powietrza arktycznegoz północy. Wiosną i jesieniąpowietrze to przynosi falę przumrozków. Powietrze zwrotnikowe kierowane jst ku Europie Środkowej główni przez Wyż Azorski i wyże tworzące się w rejonie Morza Kaspijskiego, co powoduje upalną pogodę w lecie, a "babie lato' wczesna jesienią. Poźną jesienią wystepują typowe mgły napłuwowe. 2.Czynniki geograficznewpłuwajace na klimat Polski: -położenie Polski w średnich szrokościach geograficznych, - odległość od zbiorników wodnych(Oceanu Atlantyckiego i Bałtyku), - ukształtowanie powierzchni,układ pasm górskich i charakter rzeźby, -wysokośc bezwzględna(nad poziomem morza)majaca bezpośredni wpływ na ciśnienie atmosferyczne a także na temperaturę powietrza i opady; - rodzaj podłoża(pola uprawne,wody powierzchniowe,bagna,obszary zabudowane);- ukształtowanie powierzni i charakter rzeźby(rodzaj form) 3.Masy powietrza wpływające na Polskę: a) Masy Arktyczne napłwyają z Morza Arktycznego i Grenlandi. Ich wpływ na Polskę to to że zimą są silne mrozy,porywiste wiatry i opady śniegu, natomiast jesienią i wiosną mamy oziebienie i przymrozki. b)Masy Polrno-kontynentalne, napływaja z uropy wschodniej i Azji. Ich wpływ na Polskę to to że jest zmniejszenie wilgotności, latem podwyzszenie temperatury powietrza atmosferycznego a zimą mrozy. c)Masy Polarno-morskie, napłyają z północy Atlantyku. Ich wpływ na Polskę to to żę zwieksza się wilgotnośc,opady atmosferycne,zamglenia, latem ochłodzenie,zimą lekkie ocieplenie i odwilż d)Masy Zwrotnikowow-morskie napływają z rejonów wusp Azorskich. Ich wpływ na Polskę to to ze mamy wysokie temp powietrrza atmosferycznego i burze, niekiedy w zimie silne odwilże. 4.Cechy klimatu Polski: a)temperatura: średnia roczna temp powietrza atmosferycznego w Polsce wynosi 6-8st C. W zimie wychłodzone powietrze napływające na obszar naszego kraju ze wschodu przynosi mrozy, a masy powietrza z zachodu przynoszą powietrze cieplejsze. Srednia temp powietrza w styczniu na zachodzie kraju i nad morzem wynosi ok. -2stC, natomiast na wschodzie -5stC. Srednia temp w lecie nad morzem sięga 17stCi wzrasta w środkowej i południowej Polsce do 19st C.Tempr powietrza atmosferycznego w górach jest uzależniona od wysokosci n.p.m i od ekspozycji stoków. Stoki pólnocne są chłodniejsze, a południowe są cieplejsze np: Gubałówki b)opady atmosferyczne: srednia suma opadów atmosferycznych w Polsce wynosi ok 600mm rocznie. Najmniejsze sumy opadów występują na Pojezierzu Kujawskim ok 470 mm, a największe na Sudetach i Karpatach . W Tatrach wynoszą ok 1700mm. Najwyższa suma opadów w Polsce występuje w miesiącach letnich.W Polsce przeważaja opady frontalne wiążące się z występowaniem frontów atmosferycznych. W górach i na Pojezierzu Pomorskim opady wiązą się z pokonywaniem przez powietrze atmosferyczne bariery wzniesień-są to opady orograficzne. Zdarzaja się czasem w lecie opady konwekcyjne lecz mają one ograniczony zasięg. c)Wiatry: w Polsce około 60% wiatrów pochodzi z sektora zachodniego. Latem wieją najczęsciej wiatry północno-zachodnie, zimą zaś południowo-zachodnie. Rzadziej wieja wiatry z północy i południa Eutopy. Wiatry wschodnie wieją przez cały rok, częsciej jednak zimą i na wiosnę. W Tatrach dominują wiatry południowe. W Polsce występują rownież wiatry lokalne. Są to zwłaszcza bryza morska i lądowa oraz wiatry górskie. Bryza to wiatr zmieniający kierunek w rytmie dobowym. Występuje na wybrzeżu i w poblizu jezior. Bryza dzienna wieje od wody, bryza nocna ma kierunek odwrotny,wieje z lądu. W Tatrach i na Podhalu wystepuje wiatr lokalny typu fenowego-wiatr halny.Jest to ciepły i suchy witr przynoszacy w zimie odwilż i szynki zanik pokrywy śnieznej. d)różnorodnośći zmienność stanów pogody oraz nieregularność przebiegu pór roku. Ciepła i wilgotna zima typu oceanicznego może zmienisć się w następnym roku w zime kontynentalną tj bardzo mroźną i suchą. Taka sama zmienność dotryczyć moze kolejnych pór letnich, daje to w sumie 6 pór roku: zimę,przedwiośnie,wiosne,lato,jesień,przedzimie e)przestrzenne zróżnicowanie dlugości okresu wegetacyjnego. Okres wegetacji trwa najdłuzej ok 220 dni, na Nizinie sląskiej oraz w dolnije środkowej i dolnej Odry. Krocej ok 180 dni na północno-wchodnich terench Polski a najkrócej ok 100-150 dni, w górch. Jest to spowodowane napływem różnych mas powietrza, a takżr różnicami wysokości bezwzględnych terenu.

Lekcja 5 1.Czynniki wpływajace na zjawiska hydrograficzne Polski: Sieć hydrograficzna Polski została ukształtowana w wyniku rozwoju rzeźby terenu w trzeciorzędzie (głównie na południu Polski) i w czwartorzędzie (część północna kraju). Jej najważniejszymi elementami są: rzeki, jeziora, stawy, mokradła, wody podziemne, źródła oraz sztucznie utworzone kanały i zbiorniki wodne. Zjawiska hydrograficzne Polski kształtują się przede wszystkim pod wpływem: klimatu (opady), budowy geologicznej (przepuszczalność skał) j ukształtowania powierzchni (wielkość odpływu i parowania wód powierzchniowych). 2.Największymi rzekami Polski są, Wisła i Odra oraz ich główne dopływy. Wisła i Odra wraz z dopływami tworzą największe dorzecza (odpowiednio 54,0% i 3 3,9/o powierzchni Polski).Charakterystyczną cechą obu największych dorzeczy jest ich asymetria. W dorzeczu Wisty stosunek części lewej do prawej wynosi 27:73, a w dorzeczu Odry odpowiednio 30:70. Związane to jest z nachyleniem Niżu Środkowoeuropejskiego w kierunku północno-zachodnim oraz z kształtowaniem się rzeźby terenu w okresie wytapiania się lodowca skandynawskiego. Powstały wówczas pradoliny (szerokie doliny o przebiegu równole gtym do czoła lądolodu), którymi odpływały zarówno wody z topniejącego lądolodu? jak i wody rzek płynących z południa. Do największych pradolin należy Warszawsko-Berlińska oraz Toruńsko-Eberswaldzka. Wisła, Odra, Warta. i Noteć zmieniają w pradolinach kierunki biegów. Stąd też większość dużych polski rzek płynie w kierunkach: południkowym i równoleżnikowymWisła i Odra oraz największe dopływy ich górnych odcinków wypływają z Karpat Sudetów, które są najważniejszymi obszarami źródliskowymi rzek Polski. Pozostałe obszary źródliskowe to wyżyny oraz pas pojezierzy.Rzeki są zasilane bezpośrednio przez opady atmosferyczne i pośrednio. przez roztopy śnieżne. Zależnie od przepuszczalności podłoża, ukształtowania powierzchni, szaty roślinnej, jak również temperatury powietrza występuje przewaga zasilania podziemnego lub powierzchniowego. Zdecydowanie większa część obszaru Polski (północna i środkowa) posiada dobre warunki do infiltracji (wsiąkania) wody opadowej w głąb ziemi. Woda ta odbywa długą podziemną drogę, by przedostać się w końcu do rzek. Dlatego tez rzeki nizinne odznaczają się większą regularnością stanów i przepływów wody niż rzeki górskie.W górach, na stromo nachylonych stokach, wody opadowe spływają szybko po powierzchni, co powoduje często gwałtowne wezbrania wód i powodzie. Roztopy wiosenne, wcześniejsze na nizinach (marzec) i późniejsze w górach (kwiecień), są również przyczyną występujących okresowo wysokich stanów wód w rzekach.Wysoki stan występuje zwykle na przełomie czerwca i lipca lub w lipcu. Związany jest on z charakterystycznym dla tej pory maksimum opadowym w górach. Wymienione zjawiska hydrograficzne składają się na reżim rzeki. Reżim (ustrój) polskich rzek zalicza się do śnieżno?opadowych.W czasie zimy rzeki polskie ulegają zlodzeniu, którego nasilenie zależy od warunków pogodowych. Średni czas trwania zlodzenia rzek polskich wynosi od 70 dni w roku w dorzeczu Bugu i Narwi do około 10-20 dni w dorzeczu środkowej Odry i w dorzeczach rzek przymorskich. Obraz ten Zmienia jednak bardzo często odprowadzanie ciepłych wód technologicznie zakładów produkcyjnych. 3.Knały: Najstarszym kanałem w Polsce jest Kanał Augustowski. Podobnie jak Kanał Elbląski jest on wykorzystywany przede wszystkim do celówturystycznych. Innym celom służy Kanał Gliwicki i Bydgoski(transport towarów Odra z Górnośląskiego Okregu przemysłowego do portów Szczecin-Świnoujscie oraz połęczenie systemów rzecznych Wisły i Odry. oraz Kanał Wieprz-Krzna reguluje stosunki wodne obszarów rolniczych. 4.Do ważnych elementów sieci wodnej należą jeziora, których najwięcej jest w Polsce północnej, na obszarze ostatniego zlodowacenia. W porównaniu z Europą Polska należy do krajów mało zasobnych w jeziora. Największą jeziorność ma Finlandia.Zasoby wodne jezior w Polsce wynoszą około 19,7 km3, przy czym około połowa tych zasobów jest zgromadzona na Pojezierzu Mazurskim, 36% na Pojezierzu Pomorskim, 12% na Pojezierzu Wielkopolskim, a pozostała część -- w jeziorach leżących na południe od linii zasięgu ostatniego zlodowacenia. W sumie jest w Polsce 9 tyś. jezior o powierzchni większej niż l ha oraz 28 jezior o powierzchni większej niż 1000 ha.Do najważniejszych typów jezior należy zaliczyć:jeziora rynnowe - o wydłużonym kształcie, powstałe w wyniku erozji lodowcowej (np. Jeziorak, Gopło, Miedwie, Wigry, Hańcza),- jeziora moreny dennej - o dużych powierzchniach i urozmaiconych liniach brzegowych (np. Śniardwy, Mamry, Niegocin, Wielimie),-jeziora wytopiskowe - oczka",- jeziora krasowe - powstałe w miejscach zapadania się skał gipsowych i wapiennych (np. niektóre jeziora na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim),- starorzecza (jeziora zakolowe) - powstałe w wyniku odcięcia meandrów od rzeki macierzystej,- jeziora deltowe - będące fragmentami dawnych zatok morskich (Dalbie i Drużno),- jeziora przybrzeżne - powstałe w wyniku odcięcia dawnych zatok (np. Wieko, Bukowo, Serbska),-jeziora górskie - powstałe w wyniku działalności lodowców górskich, charakteryzujące się stromymi brzegami, owalnym kształtem i dużymi głębokościami. Dzielą się one zasadniczo na jeziora cyrkowe (karowe), powstałe na miejscu dawnych pól firnowych (Czarny Staw i Czarny Staw Gąsienicowy w Tatrach, Wielki Staw w Karkonoszach) oraz jeziora morenowe, powstałe w wyniku zatarasowania dolin wałami morenowymi (Morskie Oko, Toporowy Staw). 5.Wody gruntowe (podziemne)Ważnym elementem sieci hydrograficznej Polski są wody podziemne (gruntowe).Wody gruntowe stanowią powszechne źródło zaopatrzenia w wodę pitną, gospodarczą i przemysłową. Dzielą się one na: wody zaskórne i głębina głębinowe.Wody zaskórne znajdują się w zasięgu parowania, transpiracji organizmów
i zmian temperatury. Są często zanieczyszczane, więc mają nieco mniejsze znaczenie użytkowe.Wody gruntowe leża na większych glębokościach i nie podlegają bezpośredno wplywom wrunków atmosferycznych. Nie ulegają zanieczyszczeniom i nie nadają się do picia. Ich poziom w okresie długotrwałych susz obniża się.Do wód gruntowych należą wody artezyjskie, występujące przeważnie w nieckach geologicznych, np. na Nizinie Mazowieckiej, Wyżynie Lubelskiej, oraz inne wody, zalegające na znacznych głębokościach gwarantujących dobre przefiltrowanie(wody głebinowe) Lekcja 6 1.Bałtyk jest morzem śródlądowym, otoczonym lądem jednego tylko kontynentu. Należy do najmłodszych mórz Atlantyku. Jest najmłodszym morze Europy. Rozwój Morza Bałtyckiego jest związany z wytapianiem się lodowa w czasie ostatniego zlodowacenia północnopolskiego (Wisły) oraz z podnoszeniem i obniżaniem się obszaru północnej Europy (proces izostazji).Około 12 tyś. lat temu wody roztopowe, zbierające się przed czołem lądolodu, utworzyły słodkowodne bałtyckie jezioro zaporowe, które w wyniku dalszego ocieplania klimatu i topnienia lądolodu uzyskało połączenie z Atlantykiem. W ten sposób około 500 lat później powstało zimne morze yoldiowe.Znikający przez setki lat lądolód skandynawski powodował podnoszenie się Skandynawii, czego wynikiem była utrata połączenia z Atlantykiem i ponowne przeobrażenie się morza (około 8 tys. lat temu) w słodkowodne jezioro, zwane ancylusowym od nazwy ślimaka Ancylus fluviata. Równoczesne obniżanie się południowych wybrzeży jeziora ancylusowego było przyczyną powstania powtórnego połączenia z Atlantykiem przez cieśniny duńskie.Tak utworzyło się morze litorynowe (od nazwy ślimaka Littorina litorea),które miało większą powierzchnię i bardziej słone wody niż obecny Bałtyk. 2.Współczesny Bałtyk, ukształtowany około 2 tyś. lat temu, rozciąga się południkowe na długości około 1300 km (ryć. 40). Zajmuje powierzchnię 415,3 tyś. km2 (łącznie z cieśniną Kattegat).Bałtyk jest morzem płytkim, szelfowym. Około 80% jego powierzchni leży na głębokości między 50 a 100 m. Tylko 2% leży poniżej 200 m.Na dnie wyróżnić można przegłębienia (głębie) oraz płycizny - ławice (Ławica Słupska, Bomholmska, Odrzańska). Średnia głębokość Morza Bałtycjiego wynosi 52,3 m, a maksymalna głębokość w Głębi Landsort - 459 m.Bałtyk należy do mórz chłodnych. Jego temperatura zależy od szerokość geograficznej, a także od zasolenia (słabo zasolona woda łatwiej zamarzał Temperatura wód południowego Bałtyku waha się od 0C w zimie do 18C w lecie (w zatokach do 22C). Zatoki Botnicka i Fińska zamarzają każdej zimy.Ze względu na utrudnioną wymianę wody między Bałtykiem a Atlantykiem oraz duży dopływ wód słodkich z obszarów lądowych powierzchniowa warstwa wody charakteryzuje się małym zasoleniem - średnio około 7%. Zasolenie wody rośnie wraz z głębokością, i to nawet do 15-17%o, a wiąże się to z napływem słonych wód z Morza Północnego w strefie przydennej. a) Na Bałtyku występują lokalne prądy morskie: - powierzchniowy prąd wody słodkiej (opadowej), płynący na zachód,- głębinowy prąd wody słonej, przynoszący słone wody z Morza Północnego,-dryfy, powodujące potok rumowiska skalnego, szczególnie piasku i tworzenie mierzei (przy wybrzeżach południowych).Brzegi Bałtyku kształtowały się pod wpływem ruchu wody morskiej, zależnie od swojej budowy geologicznej. Brzeg polski dzieli się na dwa główne rodzaje:- klifowy - w miejscach, gdzie morze podchodzi do wysoczyzny morenowej (z przewagą glin, głazów);- wydmowy (niski, piaszczysty) - w miejscach gdzie występują niskie obszary pradolinne, często zabagnione. Zlewisko Bałtyku ma około 1,7 min km2 powierzchni i jest ponad czterokrotnie większe od powierzchni samego morza. Do Bałtyku wpada około 250 rzek. Wprowadzają one do niego w ciągu roku łącznie 470 km3 wody: najwięcej -Newa, Wisła, Dźwina, Niemen i Odra.Obszar zlewiska Morza Bałtyckiego zamieszkuje około 150 min osób. kupią się tutaj około 20% światowego handlu i około 15% światowej produkcji przemysłowej. Ujemnym skutkiem rozwoju gospodarczego regionu 4 zanieczyszczenia Bałtyku, przenoszone z wodami rzek i przez atmosferę - Najpoważniejszym źródłem zanieczyszczeń są rzeki (głównie Wisła). Bałtyk zanieczyszczają ponadto: ścieki komunalne i przemysłowe miast nadmorskiej produkty wyrzucane przez statki, wiercenia na d ? morza (poszukiwanie surowców), wydobycie ropy i statki, zwłaszcza tankowce, które ulegają katastrofom.Związki chemiczne (np. nawozy mineralne) przedostając się do wód Bałtyku, powodują zjawisko tzw. użyźniania morza. Konsekwencją tego je \ wzrost biomasy. Nadmierna jej ilość opada na dno, powodując zachwiań' równowagi przemiany materii i warunków tlenowych. W wyniku tego następuje zanik dennego życia organizmów i powstawanie obszarów beztlenowych w rejonie Głębi Bomholmskiej, Gotlandzkiej i Gdańskiej. Pustynie wodne stanowią już ponad 10% ogólnej powierzchni Morza Bałtyckiego.Skutkiem zanieczyszczenia wód jest poważne naruszenie naturalnej równowagi, głównie biologicznej. W celu zatrzymania degradacji środowiska już w roku 1973 zawarto porozumienie o ochronie zasobów rybnych Konwencja Gdańska), a w 1974 - o ochronie środowiska morskiego Konwencja Helsińska).


Krajobraz peryglacjalny-kształtował się przy niskich temperaturach,ale przy braku pokrywy lodowej-po ustąpieniu lodowca.
Usłonecznienie-czas,w ktorym tarcza słoneczna nie jest zasłonięta przez chmury. Polska należy do krajów słabo nasłonecznionych
PIOŚ-Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska
Emisja zanieczyszczeń-to wytwarzanie i wprowadzenie do atmosfery produktów w stanie stałym(pyłów),ciekłym i gazowym powstałych w wyniku działalnośći człowieka lub w wyniku procesów naturalnych.
infiltracja-to wsiąkanie wody opadowej w głąb ziemi.
Izostazja-równowaga zachodząca między poszczególnymi wycinkami skorupy ziemskiej
Proces glebotwórczy-polega na stopniowej zamianie zwietrzeliny w glebę. Objawem tego procesu jest wytwarzanie poziomów glebowych, które różnią sie między sobą barwą,ilością próchnicy,wielkością części mineralnych i strukturą.
endemity-to organizmy,których zasięg jest ograniczony do ściśle określonego terenu np: modrzew polski,brzoza ojcowska,warzucha tatrzńska
relikty-to gatunki ktore narażone są na wyginięcie np:ostróżka tatrzańska,wierzba lapońska,brzoza karłowata
geologia historyczna-to nauka zajmująca się odtwarzaniem i datowanie dziejów Ziemi. Bada ona dzieje Ziemi od poczatku jej powstania,zmainy zachodzace w skorupie ziemskiej i świecie organicznym aż po czasy współczesne.
stratygrafia-dział geologii zajmujacy sie badaniem wzglednego wieku skał na podstawie ich wzajemnego ułożenia,miąższości,skamieniałości i składu mineralnego
skamieniałość przewodnia-ślad organizmu należącego do grupy organizmów żyjących w stosunkowo krótkim czasie na dużym obsarze i z tego powodu pozwalający określić względny wiek osadu
plejstocen-to epoka lodowca
holocen--to oceipleni klimatu,epoka współczesna
struktura geologiczna-to obszar o jednakowej przeszłości geologicznej,który wykształcił się w tym samy okresie dziejów geologicznych Ziemi
Monoklina-wycinek skorupy ziemskiej składający sie z łagodnie nachylonych w jednyk kierunku, zgodnie ułożonych warstw skalnych
Złożem maineralnym-nazywamy nagromadzenie skał uzytecznych w ilościach nadających się do eksplotcji
Przestrzeń przyrodnicza-to system,czyli całość zróżnicowanych elementów,które funkcjonują współzależnie.Zachodzą miedzy nimi wzajemne reakcje(interakcje). Elementami przestrzeni przyrodniczej kraju są:klimat,wody,budowa geologiczna,rzeźba powierzchni,gleby,świat organiczny oraz społeczeństwo.
Egzaracja lodowcowa(erozja lodowcowa) są to procesy mechaniczne zachodzące pod lodem,pobieranie materiału skalnego z podłoża(wskutek jego przymarzania i wciskania w lód-detrakcji),rysowanie i wygładzanie skał podłoża(detersji)
Barańce(mutony) skały podłoża wygładzone przez lodowiec,wygłady lodowcowe
Skała płonna-częśc skał nie będąca złożem (nie zawierająca węgla)
sektor zachodni-obejmuje wiatry wiejące z zachodu,południowego zachodu i północnego zachodu
opad konwekcyjny-opad związany ze zjawiskiem występujacego rychu mas powietrza atmosferycznego
przepływ rzeki-to ilośc niesionej wody,którą określamy w metrach sześciennych lub w litrach na sekundę