Instrumenty strunowe

Instrumenty muzyczne, w których źródłem dźwięku jest drgająca struna, nazywamy instrumentami strunowymi.

W zależności od sposobu wydobycia dźwięku dzielimy je na:
a) smyczkowe
b) szarpane
c) klawiszowe

Instrumenty strunowe smyczkowe jest to odmienna grupa instrumentów strunowych, w których dźwięk wydobywany jest przy pomocy smyczka. Smyczek składa się z pręta, na którym napięte jest końskie włosie. Celem zwiększenia tarcia używa się kalafonii. Dźwięk uzyskuje się przez przesuwanie włosia prostopadle po strunach. Bardzo często stosuje się inny sposób wydobycia dźwięku - szarpanie struny palcem (pizzicato).

Instrumenty smyczkowe składają się z następujących elementów:
a) pudło rezonansowe - przestrzeń, gdzie wzmacniany jest dźwięk produkowany przez drgające struny;
b) struny (najczęściej cztery) - strojone do odpowiednich częstotliwości, oparte na mostku;
c) gryf z podstrunnicą - do której przyciskane, są struny tak by zmienić ich długość, a co za tym idzie częstotliwość drgań. Gryf zakończony jest śrubami pozwalającymi stroić instrument, zapewniając odpowiednie napięcie strun.

We wszystkich instrumentach smyczkowych grający na nim jedną ręką (prawą u osób praworęcznych) operuje smyczkiem lub w inny sposób pobudza struny, a drugą ręką przyciska struny do podstrunnicy tak je skracając, by wydawały dźwięk o odpowiedniej częstotliwości.

Do grupy instrumentów strunowych smyczkowych należą:
- skrzypce (w tym różne odmiany, m.in. skrzypce elektryczne)
- altówka
- wiolonczela
- kontrabas

Instrumenty te tworzą w orkiestrze symfonicznej grupę zwaną kwintetem smyczkowym o składzie: skrzypce I, skrzypce II, altówka, wiolonczela, kontrabas.
a) skrzypce
Skrzypce to jeden z najpopularniejszych instrumentów muzycznych, przy czym również jest jednym z instrumentów o największej sile wyrazu i wielu kompozytorów stosuje go do budowania nastroju. Nazwa pochodzi od włoskiego „violino”. Obecną – estetyczną i delikatną postać skrzypce przybrały w XVII wieku. Dzięki rozmaitym technikom gry instrument ten pozwala uzyskać szeroki zakres efektów dźwiękowych. Posiada on 4 struny, dźwięk wydobywa się poprzez pocieranie lub szarpanie tychże strun. Ich drgania powodują, że powietrze wewnątrz korpusu rezonansowego wibruje i wzmacnia dźwięk. Zjawisko to nazywa się rezonansem. Struny początkowo wykonywano z katgutu, teraz jednak coraz częściej wykonuje się je z tworzyw syntetycznych. Skala skrzypiec obejmuje przeszło 4 oktawy od dźwięku g. W wielokrotnej obsadzie skrzypce wchodzą jako najważniejszy instrument w skład orkiestry symfonicznej i wielu innych zespołów orkiestrowych i kameralnych.

Ciekawostki
Najwyższa cena, jaką dotąd zapłacono za skrzypce to 820 000 funtów za Stradivariusa z 1720 roku (w listopadzie 1990 roku).
Jeszcze pod koniec XVIII wieku skrzypce opierano o piersi, a nie jak obecnie – pod brodą.

b) altówka
Nazwa altówki pochodzi od włoskiego „viola”. Nazwę tę początkowo używano do określenia instrumentu przytrzymywanego pomiędzy kolanami. Jednak za prawdziwego przodka zarówno skrzypiec jak i altówki należy uznać „violę” opieraną na ramieniu. Nie wiadomo kiedy dokładnie altówka się pojawiła, ale najstarszy zachowany egzemplarz pochodzi z 1580 roku i został on wykonany przez Paola Zanettiego. Instrument ten należy do rodziny instrumentów strunowych smyczkowych. Jest nieco większa od skrzypiec (jest o jedną siódmą większa oraz jej smyczek jest nieco dłuższy i cięższy), posiada miękką, łagodną i głęboką barwę brzmienia, jednocześnie mniej jaskrawą niż skrzypcowa. Jej cztery struny są strojone o kwintę niżej niż w skrzypcach. Altówka rzadziej jest używana jako instrument solowy, przede wszystkim wchodzi ona w skład zespołów kameralnych oraz orkiestry symfonicznej. Przez bardzo długi czas służyła ona niemal wyłącznie za instrument pomocniczy w muzyce orkiestrowej i kameralnej. Dopiero kiedy zwróciła uwagę swoją unikalną jakością tonu oraz niskim, niemal nosowym, tajemniczym brzmieniem, zaczęto ją wykorzystywać również jako instrument solowy. Pod koniec XVIII wieku muzycy zaczęli doceniać charakterystyczne piękno tego brzmienia, i co się z tym wiązało, altówka zaczęła stopniowo nabierać coraz większego znaczenia.

Ciekawostki
Wczesne altówki posiadały grube, luźno mocowane struny, przez co wydawały dźwięk cichszy i bardziej przytłumiony w porównaniu z instrumentami współczesnymi.

Najwyższą cenę za altówkę uzyskano w 1984 roku w domu aukcyjnym Christies, a wyniosła ona 129 600 funtów.

c) wiolonczela
Nazwa wiolonczeli pochodzi od włoskiego „violoncello”. Za jej przodka uważa się piętnastowieczny instrument trzymany między kolanami. Ostateczne udoskonalenie i ustalenie wymiarów wiolonczeli przypisuje się Antonio Stradivariusowi. Wiolonczela w stosunku do skrzypiec posiada dwukrotnie dłuższy korpus, czterokrotnie wyższe boczki oraz proporcjonalnie krótszą szyjkę. Z dolnej części instrumentu wystaje krótka nóżka, służąca do oparcia instrumentu, który podczas gry ustawia się na podłodze w położeniu pochyłym. Smyczek wiolonczeli jest nieco krótszy, ale mocniejszy niż skrzypcowy. Barwa dźwięku wiolonczeli jest soczysta, bardzo śpiewna. Bogactwem brzmienia wiolonczela nie ustępuje skrzypcom, jednak jej większe rozmiary sprawiają, że wiolonczela ma mniejszą ruchliwość. Obecnie wiolonczela wchodzi nie tylko w skład orkiestr smyczkowych i symfonicznych w wielokrotnej obsadzie oraz zespołów kameralnych, ale także jest również cenionym instrumentem solowym. W Polsce już w XVI wieku wiolonczela była w powszechnym użyciu. W ludowej praktyce muzycznej nosi ona nazwę basów.

Ciekawostki
Wiolonczela wykonana przez Stradivariusa została sprzedana w domu aukcyjnym Sotheby's w Londynie za 682 000 funtów (było to w 1988 roku). Jak dotąd wśród instrumentów strunowych wyższą cenę uzyskały tylko skrzypce Stradivariusa.

d) kontrabas
Kontrabas to instrument, który powstał z gamby kontrabasowej w XVI wieku. Jest to największy i najniżej brzmiący instrument smyczkowy, na którym gra się na stojąco. Kontrabas wykorzystywany jest przede wszystkim w orkiestrze, stosowany jest też jako ważny instrument rytmiczny (basowy) w jazzie. Z uwagi na ograniczone możliwości techniczne (wielkie rozmiary instrumentu, grube struny, trudne palcowanie), kontrabas jako instrument solowy występuje bardzo rzadko.

Instrumenty strunowe szarpane jest to odmienna grupa instrumentów strunowych, w których dźwięk wydobywany jest przez szarpnięcie struny. Instrumenty te nie należą do podstawowego składu orkiestry symfonicznej, ale mogą występować jako instrumenty solowe.

Do grupy instrumentów strunowych szarpanych należą:
- gitara
- harfa
- lutnia
- mandolina
- cytra
- domra (3-strunowa i 4-strunowa)
- banjo
- bałałajka

Najbardziej popularne instrumenty strunowe szarpane to:
a) gitara
Gitara używana jest w Europie od XIII wieku. Pierwotnie miała 4 lub 5 strun, dziś ma ich 6 strun (w stroju kwartowo-tercjowym). Nowoczesna koncertowa gitara została skonstruowana w połowie XIX wieku. Dziś występuje w różnych odmianach i kształtach. Gitarę akustyczną tworzy płaski korpus w formie ósemki z okrągłym otworem rezonansowym, szeroką szyjką, chromatycznie uporządkowanymi metalowymi progami i odgiętą komorą kołkową. W porównaniu do gitary sześciostrunowej, instrument dwunastostrunowy ma większe pudło rezonansowe, a struny są ułożone i dostrojone parami. Od lat czterdziestych XX wieku występuje także jako instrument elektryczny. Gitara jest doskonałym instrumentem solowym i towarzyszącym wokalistom i innym instrumentalistom.

b) harfa
Harfa znana była już w starożytności, m.in. w Mezopotamii i Egipcie 3000 lat p.n.e. Instrumenty te miały wtedy od 3 do 22 strun i były różnej wielkości - na największych trzeba było grać stojąc. W Europie harfa pojawiła się w średniowieczu. Współcześnie instrument ten posiada 47 strun rozpiętych na ramie przymocowanej na dole do ukośnego pudła rezonansowego. Ponadto harfa ma siedem pedałów, z których każdy odpowiada dźwiękom tej samej nazwy we wszystkich oktawach, które umożliwiają przestrajanie strun przez podwyższanie ich brzmienia o półton (przy pojedynczym naciśnięciu pedału) lub o cały ton (przy dwukrotnym naciśnięciu pedału) równocześnie we wszystkich oktawach. Struny wykonuje się z jelit zwierzęcych, a także z metalu (struny basowe). Ponieważ większość strun wygląda jednakowo, aby ułatwić pracę muzykowi oznacza się je różnymi kolorami. Pudło rezonansowe najczęściej robi się z drewna sosnowego, pozostałe elementy natomiast z jaworu. Harfę najczęściej używa się w orkiestrze symfonicznej, rzadziej jako instrument solowy.

c) lutnia
Lutnia to instrument pochodzenia arabskiego, z pękatym korpusem rezonansowym. Ma krótką szeroką szyjkę z biegnącymi ponad pudłem strunami. Instrument ten z kręgów persko-arabskich przeszedł przez Włochy i Hiszpanię do Europy w XV wieku. Jest to ulubiony instrument akompaniujący wykonaniom pieśni.

d) bałałajka
Bałałajka to ludowy instrument rosyjski o 3 strunach, o pudle rezonansowym zwykle w kształcie trójkąta, długiej szyjce i przeważnie płaskiej, rzadziej owalnej tylnej płycie.

Instrumenty strunowe uderzane (klawiszowe) jest to odmienna grupa instrumentów strunowych, w których źródło dźwięku stanowi drgająca struna, która jest wprawiana w ruch za pomocą skomplikowanego systemu młoteczkowego. Przy pomocy klawiszy młoteczki uderzają w strunę wydając dźwięk.

Do grupy instrumentów strunowych uderzanych należą:
- fortepian
- pianino
- klawesyn
- klawikord
- cymbały

Najbardziej popularne instrumenty strunowe uderzane to:
a) fortepian
Fortepian to instrument muzyczny, który rozwinął się z klawesynu i klawikordu. Zbudowany został w XVIII wieku, po czym wciąż był ulepszany. Ostateczną postać nadano mu z początkiem XIX wieku. W instrumencie tym system połączonych z klawiszami dźwigni zwalnia strunę przed uderzeniem młoteczka. Obecnie znane są liczne odmiany fortepianu, np. orfika, żyrafa, pianino, współczesny fortepian koncertowy, fortepian o dwóch klawiaturach, alikwotowy, ćwierćtonowy i inne, mniej już znane.

b) klawesyn
Klawesyn pochodzi z XIV wieku. Początkowo struny szarpano piórkiem. Instrument ten cieszył się największą popularnością od XVI do XVIII wieku, później został jednak zastąpiony przez fortepian. Dziś jest to instrument klawiszowy o różnych odmianach. Odmiany w kształcie prostokąta lub trapezu noszą nazwy: wirginał i szpinet.