Rodzaje rymów
W poezji polskiej rym jest ściśle związany z akcentem, a zatem wyróżniamy przede wszystkim:
- rymy żeńskie (najczęstsze): posługujące się akcentem paroksytonicznym (czyli na przedostatnią sylabę), np. moda - uroda, występują w wierszu sylabicznym,
- rymy męskie: posługujące się akcentem oksytonicznym (na ostatnią sylabę), np. sąd - błąd, dłoń - skroń, występują w wierszu sylabotonicznym,
- rymy daktyliczne (bardzo rzadko występujące), posługujące się akcentem proparoksytonicznym (na trzecią sylabę od końca), np. chodziłbyś - zrobiłbyś, przezroczysta - ognista, zakochać - rozszlochać.
W zależności od umiejscowienia wyróżniamy
- rymy końcowe - występują najczęściej, umieszczane są na końcu wersu,
- rymy wewnętrzne - występują w środku wersu (np. w "Bogurodzicy"), najczęściej są to rymy średniówkowe,
- rymy inicjalne - występują bardzo rzadko, jest to rym na początku wersu.
Inne
- rymy dokładne, np. wodzie - lodzie, boju - pokoju,
- rymy niedokładne (wśród nich wyróżniamy np. asonans - rym oparty na identyczności samogłoskowej, np. woda - droga, i konsonans - rym oparty na identyczności spółgłoskowej, np. warg - dróg). Rozwinęły się w poezji dwudziestolecia międzywojennego, obecnie występuje powszechnie w wierszu wolnym,
- rymy gramatyczne - utworzone z wyrazów, których współbrzmienie wynika z identyczności końcówek gramatycznych (np. dwa czasowniki: myślimy - robimy, chodzi - rodzi, lub dwa rzeczowniki: półmiskami - gromadami, gromady - osady),
- rymy niegramatyczne - utworzone z wyrazów należących do różnych kategorii gramatycznych lub różniących się formą gramatyczną (np. liczbą, osobą, przypadkiem, czasem itp.), np. kwili - chwili, ginę - przyczynę,
- rymy bogate - obejmujące wiele głosek (męczeństwa - społeczeństwa),
- rymy składane - bab ryk - fabryk, panie - na nie,
- rymy banalne (częstochowskie) - blizna - ojczyzna, kocham - szlocham,
- rymy wyszukane, egzotyczne - powstałe przez niezwykły dobór wyrazów: kształcie - miał cię, farby - znał by, trytonów - pantalonów.
Monorym - ten sam rym występujący we wszystkich wersach danego wiersza
Pantorym - utwór wierszowy lub jego fragment, w którym wszystkie lub niemal wszystkie wyrazy rymują się z innymi, np.
Szedł śnieg. Brał mróz.
Biegł zbieg. W mróz wrósł.
Z ust krew - as kier.
Znad drzew mgła skier.
Bruno Jasieński, "Słowo o Jakubie Szeli"
Wiersz biały jest pozbawiony rymów, po raz pierwszy zastosował go Jan Kochanowski w "Odprawie posłów greckich". Najczęściej występuje w poezji współczesnej.
Układ rymów
- rymy parzyste (aabb)
- rymy nieparzyste (abab)
- rymy okalające (abba)
Przykład rymów parzystych
Fraszki to wszystko, cokolwiek myślimy, (a)
Fraszki to wszystko, cokolwiek czynimy; (a)
Nie masz na świecie żadnej pewnej rzeczy, (b)
Próżno tu człowiek ma co mieć na pieczy. (b)
Jan Kochanowski, "O żywocie ludzkim"
Przykład rymów nieparzystych
O, cóż jest piękniejszego niż wysokie drzewa, (a)
W brązie zachodu kute wieczornym promieniem, (b)
Nad wodą, co się pawich barw blaskiem rozlewa, (a)
Pogłębiona odbitych konarów sklepieniem. (b)
Leopold Staff, "Wysokie drzewa"
Przykład rymów okalających
Leżysz zabity i jam też zabity, (a)
Ty - strzałą śmierci, ja - strzałą miłości, (b)
Ty krwie, ja w sobie nie mam rumianości, (b)
Ty jawne świece, ja mam płomień skryty.” (a)
Jan Andrzej Morsztyn, "Do trupa"