Różnice w sposobie rozumienia patriotyzmu. Omów problem w odwołaniu do wybranych dzieł literatury polskiej.

Patriotyzm to wielkie słowo, a zarazem bliskie sercu każdego człowieka i obywatela. Oznacza umiłowanie kraju ojczystego, rodzinnej ziemi, a także gotowość poświęcenia się dla własnego narodu. Prawdziwą szkołą patriotycznych uczuć jest literatura polska, która niemal od samego początku wyrażała głęboką troskę o losy ojczyzny, utworzyła wzorce prawdziwego patrioty i obywatela.
Sposób pojmowania patriotyzmu zmieniał się na przełomach lat, pod wpływem różnych wydarzeń historycznych. W wielu Polskich utworach różnych epok literackich możemy odnaleźć tematykę patriotyczna, która ukazuje czytelnikom różne sposoby jego pojmowania. Od renesansu do oświecenia patriotyzm polegał na wytykaniu wad szlachty polskie i uświadamianiu złej sytuacji ojczyzny. W romantyzmie patriotyzm był rozumiany przez walkę zaś w pozytywizmie miernikiem uczucia patriotycznego była praca.
Pozornie beztroskie czasy saskie i pogrążona w mrokach kontrreformacji epoka baroku wydała twórców, którym nieobca była troska o losy ojczyzny. Do najwybitniejszych z nich należy zaliczyć Wacława Potockiego.
Był on twórcą wszechstronnym. Pisał poematy i powieści, wiersze religijne i polityczne. Jest autorem pierwszej epopej pod tytułem ,,Transakcja wojny chocimskiej”. Tematem wielu utworów autora są problemy trapiące ówczesną Rzeczpospolitą. Liczne wojny, anarchia szlachecka, liberum veto, czyli znane wszystkim z historii, nieszczęścia Polski.
O nierządnym królestwie mówił już w renesansie Jan Kochanowski w ,,Odprawie posłów greckich” oraz przestrzegał przed nieszczęściem Piotr Skarga:
,, Ustawicznie się mury Rzeczpospolitej waszej rysują, a wy mówicie: Nic, nic, nierządem stoi Polska! (...)
Lecz, gdy się nie spodziejecie, upadnie i was wszystkich potłucze” (Kazanie sejmowe ósme)
Wśród utworów lirycznych Wacława Potockiego na szczególną uwagę zasługują ,,Nierządem Polska stoi” i,, Pospolite ruszenie”
Pierwszy utwór wymierzony jest przeciwko bałaganowi prawnemu, uciskowi biedniejszej szlachty i niesprawiedliwości. Utwór przedstawia sytuacje polityczną w Polsce w okresie demokraci szlacheckiej. Ukazuje zgubne rządy arystokracji, które prowadzą do osłabienia państwa oraz dysproporcje pomiędzy różnymi grupami społecznymi. Nikt nie przestrzega oderwanych od rzeczywistości sformułowanych naprędce praw. ,,Co rok to nowe prawa i konstytucja”. Sprawiedliwość jest jedynie pustym słowem. W Rzeczpospolitej panuje prawo silniejszego, bogaci uciskają biednych, każdy dba jedynie o własne dobro.
Drugi utwór jest obrazem polskiego pospolitego ruszenia przeciw Kozakom. Autor krytykuje stosunek szlachty do obowiązku wobec ojczyzny, pokazuje sytuacje w obozie żołnierskim w przededniu bitwy: brak dyscypliny, chęci do walki, szacunku do wyższej hierarchii wojskowej oraz postawę nie patriotyczną.
„ Niechże sam strzeże, jeśli tak dalece tchorzy,
A wolnej, równej szlachty sobie snem nie morzy!”
Ironia Potockiego w wierszu pt. ,,Pospolite ruszenie” jest bardzo gorzka, pisze przecież o bezbronności własnej ojczyzny, w której każdy szlachcic ma własne zdanie.
W dziejach polskiego oświecenia wyróżnić możemy trzy fazy: wstępną, dojrzałego oświecenia zwana też czasami stanisławowskimi, obejmującą okres panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego i trwająca do trzeciego rozbioru oraz okres, schyłkowy, sięgający lat trzydziestych XIX wieku.
Wiek oświecenia także wydał wybitnych patriotów. Poeci i publicyści dawali wielokrotnie wyraz swej obywatelskiej troski o losy ojczyzny, uczyli patriotyzmu. Najwybitniejszym spośród nich jest niewątpliwie Ignacy Krasicki, który jest twórcą stu osiemdziesięciu ośmiu bajek wydanych w dwóch zbiorach oraz dwudziestu dwóch satyr, których tematyką było przede wszystkim życie osobiste i polityczne ówczesnej szlachty: marnotrawstwo, pijaństwo, naśladowanie cudzoziemskich wzorców. Do najbardziej znanych utworów należą między innymi: ,,Żona modna”, ,,Pijaństwo” i ,,Świat zepsuty”.
W satyrze pt. ,,Świat zepsuty” poeta przedstawił złą, a raczej tragiczną sytuacje w kraju, konsekwencje złego postępowania ludzi, zepsucia obywateli na zasadzie kontrastu z doskonałym światem przodków. W zakończeniu utworu poeta przedstawia, znany już z ,,Kazań sejmowych” Piotra Skargi obraz ojczyzny, jako tonącego okrętu, który należy ocalić lub razem z nim zginać:
„... okręt nie zatonie,
Majtki, zgodnie z żeglarzem, gdy staną w obronie;
A choć bezpieczniej okręt opuścić i płynąć,
Podściwiej być w okręcie, ocalić lub zginąć”
Krasicki, podobnie jak Jan Jakub Rousseau, był przekonany, że to współczesna cywilizacja doprowadziła do upadku moralnego ojczyzny.
W literaturze stanisławowskiej wyróżniła się ,,poezja serca”, którą zalicza się do preromantyzmu. Frańciszek Karpiński ,,czułe serce” stawiał na pierwszym miejscu i taka postawa oraz związany z nią dobór świata są wyróżnikami jego poezji. Jako pierwszy poeta ukazał dramat narodu polskiego podczas kolejnych zaborów.
Do najbardziej znanych i przejmujących liryków patriotycznych należy utwór pt. ,,Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta, ostatniego polskiego króla z domu Jagiellonów”, powstały po trzecim rozbiorze Polski i skierowany do ostatniego dynastycznego władcy Rzeczypospolitej.
W wierszu Sarmata wyraża zbiorowe uczucia Polaków swoich czasów, dla których upadek państwa był równoznaczny z końcem istnienia narodu. Z goryczą mówi o tym, że w najtrudniejszych dla kraju chwilach, zabrakło obrońcy równego Jagiellonom, który ,,rozrzucałby strach i uszanowanie”.
Literatura baroku i oświecenia była szkoła życia dla ówczesnych Polaków, gdyż krytykowała negatywne przejawy życia społecznego i ukazywała pozytywne wzorce. Niektóre wartości tej literatury są uniwersalne, ponadczasowe, ponieważ uczy ona umiłowania ojczystego kraju, obywatelskiej troski o kraj rodzinny, szlachetności, uczciwości, godności i wielu innych cnót, a piętnuje jednocześnie ludzką głupotę, pychę, ciemnotę i wiele innych wad, przypisanych rodzajowi ludzkiemu.
Patriotyzm w obu tych epokach był taki sam, charakteryzował się krytyka rządzących i bogatego społeczeństwa, którzy ukazywali brak zainteresowania swoją ojczyzną.
W roku 1795 Polska straciła swoją niepodległość, aż na 123 lata. Polacy przez długi czas byli narodem bez państwa, a walka o niepodległość stała się trwałym, powracającym tematem literatury XIX wieku. W czasach zagrożenia i katastrof odżył nurt poezji tyrtejskiej, czyli poezji zagrzewającej do boju, porywającej do czynu. Najpełniejszą realizację tych motywów przyniósł romantyzm.
Istota romantycznego patriotyzmu, zakładającego całkowite poświęcenie się sprawie narodowej, kształtowała się pod wpływem określonej sytuacji politycznej. W poczuciu romantyków ojczyzna była martwa. Aby ją ożywić, należało na nowo ucieleśnić jej ,,duszę”, wprowadzić ją do wnętrza żywych, ,,czujących” jednostek, czyli uczynić ją istotnym elementem jednostkowego życia prywatnego.
Upowszechniane przez pokolenie romantyków ideały etycznej doskonałości, niezłomności, bohaterskiego poświęcenia jednostki za sprawę ogółu, zostały od razu rozwinięte i rozpowszechnione przez romantyczną literaturę.
Jednym z najwybitniejszych poetów tego okresu był Adam Mickiewicz twórca dramatu pt. ,,Dziady” cześć III, który poświęcił jak dodaje w dedykacji: ,,spółucznim, spółwiężniom, spółwygnańcom”, czyli przyjaciołom z lat młodości, filomatom Sobolewskiemu, Daszkiewiczowi i Kółakowskiemu.
Dla idei patriotycznej dramatu największe znaczenie mają dwie sceny pt. ,,Wielka Improwizacja” i ,,Widzenie księdza Piotra”.
Improwizacja Konrada jest szczytowym osiągnięciem liryki Mickiewicza. Stanowi ona najwyższy wyraz indywidualizmu romantycznego, podporządkowanego idei patriotyzmu i umiłowania ludzkości. Bohater chciałby przejąć od Boga jego siłę twórczą i rządzić światem tak, by uszczęśliwić ludzkość i dać wolność swemu narodowi. Buntując się przeciwko obojętnemu, jego zdaniem, Bogu, Konrad odgrywa tu rolę nowego Prometeusza.
Przeciwieństwem Konrada jest pokorny ksiądz Piotr. W scenie doznaje on łaski proporczej wizji przyszłości Polski i świata. Wizja ta przeciwstawia prometeizmowi Konrada ideę mesjanizmu.
Adam Mickiewicz w utworze wyraził poglądy romantycznych poetów na temat: roli romantycznego poety oraz walki narodowowyzwoleńczej.
Literatura omawianego okresu kształtowała postawy polityczno-społeczne, a tym samym wpływała na dalszy bieg narodowej historii, a patriotyzm łączył się najczęściej ze społecznym radykalizmem i rewolucyjnym sposobem działania: walką. Zdolność do patriotycznych postaw romantycy przypisywali swemu pokoleniu i wszystkim ludziom młodym duchem.
Upadek powstania styczniowego był tragedią narodowa, przekreślająca nadzieje na odzyskanie niepodległości na drodze zbrojnej oraz klęską romantycznej ideologii. Nie sprawdziła się mickiewiczowska zasada: ,,Mierz siły na zamiary, nie zamiar podług sił”.
Pozytywizm propagował założenia programu społecznoekonomicznego, na który składały się następujące zagadnienia: praca organiczna, czyli wszechstronne działanie na rzecz rozwoju ekonomicznego, praca u podstaw, praca nad ludem i dla ludu, emancypacja kobiet, walka z antysemityzmem. Założenia te były wynikiem przewartościowania pojęcia patriotyzm. Najpełniej problem ten możemy prześledzić na przykładzie powieść Elizy Orzeszkowej pt. ,,Nad Niemnem”, która swój program literacki sformułowała w obszernym artykule pt. ,,Kilka uwag nad powieścią’’.
Tradycja powstańcza jest w ,,Nad Niemnem’’ pięknym wzorcem bohaterstwa i poświęcenia. To programowe splecenie patriotyzmu i demokratyzmu sprawia również, że właściwie lud jest w powieści strażnikiem sumienia narodowego, źródłem patriotyzmu, żywicielem i ostoją społeczeństwa. Mówią o tym dzieje powstańczej mogiły i opowieść o Janie i Cecylii.
Mogiła powstańców z 1863 roku jest usypanym z ziemi kurhanem. W zbiorowej mogile leży 40 powstańców, między innymi brat Benedykta Korczyniskiego i ojciec Jana Bohatyrowicza. Mogiłą jest symbolem pamięci o czynie powstańców, hołdem złożonym ich patriotycznemu zrywowi, symbolem jedności narodowej i rodowej, nadzieją na wolność.
Grób Jana i Cecylii jest symbolem prapoczątku rodu Bohaterowiczów, ciągłości tradycji i historii, elementem jednoczącym kolejne pokolenia. Ich upór i konsekwencja w działaniu umożliwiły oswojenie przestrzeni nadniemeńskiej. Grób symbolizuje nie tylko śmierć, ale także szanse na odrodzenie. O Janie i Cecylii opowiada Alzem:
,, Jak oni to wszystko znieśli i przemogli, Bogu świętemu wiadomo, dość że znieśli i przemogli. Już to jest pewne, że żaden człowiek siły swojej nie zna, nim jej w potrzebie z siebie nie dobędzie.’’
Pisarka w powyższych mogiłach wyraziła dwie idee, które miały inspirować do działania mieszkańców okolicy.
Powieść ,,Nad Niemnem’’ stała się swoistym hołdem złożonym przez Orzeszkową idei patriotyzmu i pracy. Stosunek do tych idei jest podstawowym kryterium oceny bohaterów utworu.
Utylitaryzm to przekonanie, ze dobro społeczeństwa i jednostki jest najwyższym celem moralnego postępowania. Utylitaryzm pozytywistyczny postulował użyteczność wszelkich dokonań ludzkich. Przekonanie to łączyło się w omawianej epoce z kultywowaniem etosu pracy jako jedynej , najwyższej formy patriotyzmu i wartości pomnażającej dobro społeczne.
Ten przegląd literatury czterech epok uświadamia, że ukochanie rodzinnego kraju to główne źródło natchnienia poetyckiego, bywało różne: przez wytykanie wad, walkę i pracę ale zawsze miało na celu zjednoczenie się w obronie swojej ojczyzny.
Kończąc należy zauważyć, iż rzeczywiście jak pisał Asnyk: ,,Każda epoka ma swoje cele”.
Tak wyglądał patriotyzm kiedyś. A jak wygląda dziś? Dzisiejszy patriotyzm objawia się szacunkiem dla godła, hymnu, języka polskiego, kultury i tradycji polskiej. Choć wielu młodych ludzi okalecza język polski, niszczy wspólne mienie, ucieka od obowiązku służby ojczyźnie, to gdyby istnienie Polski stanęło pod znakiem zapytania dawny patriotyzm ożyłby na nowo i Polacy stanieliby w obronie swojego kraju.