Opis epoki

Barok 1620 - 1764


Renesans Barok
tradycje literackie Starożytność średniowiecze
postawa filozoficzna humanizm (człowiek) fideizm (dusza)
język ojczysty nawrót do łaciny
kanon piękna spokój, harmonia, równowaga formy i treści przejaskrawienie i przerost formy
nauka laicyzacja, rozkwit nauki zahamowanie rozwoju nauki przez jezuitów

Geneza i cechy:

1.Sytuacja polityczna i gospodarcza Polski
• rozkład polityczny w kraju - liberum veto
• najazdy szwedzkie i wojny wschodnie
• ucieczka Jana Kazimierza, królowie elekcyjni, zdrada magnatów
• trudna sytuacja miast, wzrost ucisku feudalnego, bunty chłopskie
2. Geneza światopoglądowa
• kontrreformacja po soborze trydenckim. Święta Inkwizycja
• uniwersalizm - szkoły jezuickie z językiem łacińskim
• priorytet kultury sakralnej
• powrót do łaciny. Dominacja Kościoła Katolickiego
• ekspansja sztuki (relatywizm)
3. Geneza polityczna
• absolutyzm, silna władza królewska; Francja, Prusy, Rosja
• demokracja szlachecka w Polsce
4. Geneza społeczna
• potęga feudalizmu
• kontrasty społeczne
• wybuch rewolucji burżuazyjnej w Anglii
5. Geneza historyczno - filozoficzna:
• teoria Kartezjusza, powstanie racjonalizmu
„Cogito ergo sum” - myślę więc jestem
zmysły mają znaczenie wyłącznie praktyczne, funkcję poznania spełnia tylko rozum
• empiryzm - doświadczenie
• sensualizm - źródłem poznania są zmysły
• racjonalizm - teoria poznania, niezależność wiedzy od wiary
• mistycy hiszpańscy - św. Teresa, św. Ludwik z Grenady, św. Loyola
• teorie Pascala - człowiek jest trzciną, najsłabszą w przyrodzie, ale jest to trzcina myśląca
6. Kanon estetyczny baroku
• motywy śmierci i sądu ostatecznego
• motywy zegara, sielankowe, panegiryki
• motywy miłosierdzia - o własnej grzeszności
• motywy marności - nicości
• motywy zegara - symbol przemijania
7. Widzenie świata:
• powrót „dance makabre” - dualizm
• religijny pietyzm - dążenie do osiągnięcia wewnętrznego pokoju, rezygnacja z aktywności do zjednoczenia z Bogiem
8. Malarstwo i rzeźba
• iluzjonizm, wyrażający się w możliwie wiernym odtworzeniu i uwypukleniu przestrzeni, budowy anatomicznej. Kontrast świata i cienia.
• diagonalizm - kształtowanie obrazów wzdłuż linii podkreślenia kolorów
• dynamika - przesada, ukazanie gestów i ruchów
• łączenie tematyki mitologicznej - napięcie uczuć, niepokój, rozwietrzenie szat, światłocienie, kontrast kolorów, wieloznaczność symboli
• malarze: Valazguez, El Greco, Rubens, Rembrandt
9. Muzyka
• monumentalizacja, dramatyzacja, powtórzenia
• kontrast, patos
• gatunki muzyczne: sakralne, kantata, opera
• koncert skrzypcowe: Vivaldi
10. Teatr
• potęgowanie ekspresji scenicznej (efekty świetlne)
• personifikacja: cnoty i występków
• oprawa ekspresyjna (gest, ruch, taniec)
11. Literatura
• we Włoszech - liryka i kunsztowne erotyki
• w Hiszpanii - liryka refleksyjna i mityczna

Cechy literatury:
• przerost formy nad treścią
• dążenie do bogacenia i niezwykłości formy
• nadmierna dekoracyjność, przeładowanie ornamentyką, kontrastem, mowa potoczna
• nadmiar środków stylistycznych, przenośni, epitetów, wyszukanych porównań;
oksymoron epitety, określenia przeciwstawne
peryfraza omówienie, opis charakterystyki, metafory
metafora figura stylistyczna, przenośnia
alegoria przenośnia, za pomocą personifikacji
animacja uduchowienie, dusza w przedmiotach, ożywienie
personifikacja uosobienie; nadanie przedmiotom, zwierzętom cech ludzkich
symbol znak zastępujący; czegoś niewidzialnego
anafora powtórzenie tego samego zwrotu na początku zdań
antyteza kontrast, przeciwieństwo
paradoks rozumowanie sprzeczne, oryginalne przedstawienie fałszu
relatywizm względny, warunkowy subiektywizm
paralelizm porównanie, zestawienie cech podobnych
makaronizmy wyraz obcy, zwrot, wpleciony w tekst w języku ojczystym
koncept trafny pomysł, szczęśliwa myśl. Projekt

Nurty tematyczne w polskiej literaturze barokowej:
1. Kryzys renesansowych założeń i poglądów
• walka o przywrócenie Kościołowi dawnej świetności
2. Mieszanie się elementów renesansowych z wczesnobarokowymi i średniowiecznymi w literaturze polskiej
3. Wyłonienie się 4 nurtów w poezji
• metafizyczny - Sęp-Szarzyński
• dworski - A. Morsztyn, Wacław Potocki
• sarmacki - Pasek
• mieszczańsko - plebejski z nurtem sowizdrzalskim

Przedstawiciele baroku:
1. Mikołaj Sęp-Szarzyński 1550 - 1581
2. Jan Andrzej Morsztyn 1613 - 1693
3. Wacław Potocki 1621 - 1696
4. Jan Chryzostom Pasek 1630 - 1701

Mikołaj Sęp-Szarzyński - prekursor myśli barokowej
1. Pisał psalmy, sonety
2. Studia w Wittemberdze i Lipsku. Staranne wykształcenie humanistyczne
3. Przejście z protestantyzmu na katolicyzm (konwertyta)
4. Wpływ Jana Kochanowskiego, Horacego, Petrarki na postawę poety
5. Utwory cechuje brak prostoty i jasności
6. Utwory Sępa-Szarzyńskiego wydał jego brat Jakub 20 lat później

Mikołaj Sęp - Szarzyński
Za najbardziej reprezentatywne można uznać wiersze z cyklu sonetów. Już same ich tytuły oddają istotę rzeczy: „o krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego”, „O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem”, „O nietrwałej miłości rzeczy świata tego”. Wyrażają one rozterki i niepokoje człowieka zawieszonego między Bogiem, światem a ciemnością. Kondycja duchowa człowieka jest trudna do utrzymania, ponieważ jest istota ludzka wątła, rozdwojona w sobie. Dlatego życie jednostki to ciągła walka, nie dająca szczęścia. Przemijanie, śmierć to zjawiska, które burzą harmonię świata, a życie czynią nieustanną wojną o przetrwanie. Jedyną ostoją człowieczeństwa jest wtedy Bóg, jako jedyny dający pocieszenie

Twórczość: Rymy albo wiersze polskie:
• „O nietrwałej miłości świata tego”
• „O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem”

Cechy poezji Szarzyńskiego:
• relatywizm
• dualizm barokowy
• walka dobra ze złem
• żarliwa religijność
• przestawność rymów
• peryfraza
• erudycja
• kontrasty
• elipsy - przestawne

Filozofia poety na tle renesansu:
1. Odejście od optymizmu renesansowego, uznającego harmonię i prawidłowość w życiu człowieka w kierunku pesymizmu (życie zmierzające do śmierci - życie jako wojna).
2. Odcięcie się od epikurejskiej afirmacji życia doczesnego, przejście do relatywizmu (względna i krótkotrwała wartość życiowych przyjemności, pozostawiających zawsze niedosyt).
3. Wizja człowieka jako istoty kruchej, rozdartej wewnętrznie, nieostrożnej, nie zdającej sobie sprawy z zawiłości życia.
4. Bóg jako jedyna ostoja człowieka „Wieczna, prawa piękność” i „cel miłości” (zgodność z ideą kontrreformacji)
5. Tragiczne przekonanie o braku harmonii, nie tylko w człowieku, ale i we wszechświecie. Walka między Bogiem a szatanem, która ma na celu ingerencję w sprawy ludzkie
6. Śmierć jako wyzwolenie, wygrana życiowa
7. Pesymizm płynący z marności życia, ale równocześnie wiara w wieczną wartość życia (spokój i szczęście w niebie)

Stosowane figury stylistyczne: przerzutnie, inwersja, oksymoron, kontrast, koncept

Wizja świata i człowieka

Jan Kochanowski Mikołaj Sęp-Szarzyński
Kompozycja świata doskonały, harmonijny twór Boga; statyczny pełen chaosu i dysharmonii na skutek ingerencji szatana; dynamiczny
Pojęcie czasu stoicki dystans wobec upływu czasu kompleks upływu czasu jako symbol przemijania, marności świata; koncepcja śmierci decyduje o tragizmie człowieka
Życie ludzkie afirmacja dla przejawów życia ludzi; możliwość osiągnięcia ziemskiej Arkadii; pochwała Boga tragizm życia - wiecznej walki; odrzucenie możliwości pokoju w życiu doczesnym
Kompozycja śmierci dystans wobec przemijania a więc i śmierci; reminiscencje z antyku iluzja i refleksja śmierci; reminiscencje ze średniowieczem; śmierć jako przejście w stan beztroski
Życie wieczne łatwość osiągnięcia szczęścia wiecznego niebo jako arkadia, trudna do osiągnięcia; Niebo - wieczny spokój
Koncepcja człowieka humanistyczna duma z osiągnięć ludzkości; człowiek harmonijny w swej cielesności, cieszący się życiem; religijność naturalna, człowiek realizujący się wśród ludzi człowiek tragiczny, świadomy własnej niedoskonałości; typ religijnego mistyka; człowiek rozdarty wnętrzem; człowiek samotny, realizujący się wobec Boga
Koncepcja miłości Miłość jako źródło radości; miłość pozwala realizować swoje człowieczeństwo miłość - źródło tragicznej dysharmonii;
Koncepcja Boga Deus rideus, Deus faber; Bóg upersonifikowany, brak szatana; wyobrażenie leżące poza ortodoksyjnym katolicyzmem Bóg jako Chrystus król; Bóg jako idea; pojawienie się szatana; katolicyzm potrydencki

Jan Andrzej Morsztyn

1. Poeta, zręczny polityk i dyplomata, dworzanin Władysława IV i Jana Kazimierza
2. Piastował urząd podskarbiego koronnego
3. Działalność przeciwko królowi Sobieskiemu. Agent Ludwika XIV
4. Ucieczka z kraju do Francji
5. Pisał fraszki i pieśni miłosne

Cechy stylu Morsztyna:
1. Wyszukana forma wiersza i skłonność do przesady (hiperbolizacja)
2. Niezwykłość i sztuczność metafizyki (epitety - strzała miłości, śmierci)
3. Konceptyzm, elegancja formy i igranie słowem
4. Stosował styl barokowy, który polegał na przeroście środków stylistycznych i wersyfikacyjnych nad treścią
5. Bogactwo środków artystycznych, szczególnie stosowanie kontrastu (piękno - brzydota)

Twórczość: „Nagrobek perliśi”, „Do trupa” - sonety
„ Pieśń w obozie pod Żwańcem”

„Nagrobek Perliśi”

1. Utwór charakterystyczny dla baroku. Przewaga formy nad treścią
2. Nazwanie psa najcenniejszą perłą świata, po śmierci którego panna pragnie wystawić mu nagrobek
3. Przesadne ujęcie rozpaczy po śmierci Perlisi, psa maltańczyka
4. W nawale porównań zatraca się swoistą, jednostkową treść

„Cuda miłości”
1. Motyw ognia - miłość jako żywioł - kontrast ognia i wody
2. Zmysłowy charakter wiersza

„O sobie”

1. Wiersz jest manifestacją stylu barokowego
2. Dwuczłonowa konstrukcja:
• wyliczająca zjawiska i ich ilość, różnorodność
• jednowierszowa, zaskakująca, wyrażająca uczucie żalu do ukochanej Katarzyny
3. Autor wykazał znajomość obyczajów całej Europy. Umieścił w poezji kulturę dworów królewskich (intrygi w Wiedniu, targi we Frankfurcie, weneckie gondole)
4. Wzmocnienie wyliczeniowej części utworu przez anaforę „nie tyle”, wieloczłonowa konstrukcja jednego zdania
5. Sensualistyczny sposób prezentacji doznań miłosnych
6. Forma ikonu, obrazu

„Do trupa” - sonet; realizacja założeń artystycznych baroku

1. Szokujący pomysł zestawienia życia, miłości i śmierci
2. Parabola uwzględniająca podobieństwo i różnice dwóch zjawisk, jako typowy schemat kompozycyjny
3. Paradoksalny sens utworu uwydatniającego szczęście zmarłego w zestawieniu z nieszczęściem kochanka
4. Wiersz jest barokową hiperbolą, a budowa opiera się na jaskrawych antytezach
5. Użycie gradacji, kontrastu i przerzutni. Wiersz sylabiczny (5+6)

„Pieśń w obozie nad Żwańcem”

1. W 1653 Jan Kazimierz, stanąwszy pod Żwańcem (na Podolu) został otoczony przez połączone wojska Chmielnickiego i Tatarów. Poeta z ironią wystąpił przeciwko egoizmowi, małoduszności i pijaństwu szlachty
2. Obraz życia obozowego szlachty; podkreślenie braku zainteresowania losami kraju
3. Oskarżenie szlachty o zbytek (picie najdroższych trunków)
4. Pozorna solidarność poety z rozpijaczoną szlachtą

Wacław Potocki

1. Urodził się w rodzinie ariańskiej.
2. Edukacja w szkole ariańskiej w Raciborzu. Śmierć ojca i dziada
3. Wstąpienie do wojska na Ukrainie
4. Ożenek z Katarzyną Morsztynówną. Majątek w Łużnej
5. Udział Potockiego w wojnie przeciwko Szwedom i Rakoczemu
6. Proces przeciwko ariańskiej rodzinie Potockiego (najazd)
7. Przejście na katolicyzm dla uniknięcia prześladowań
8. Śmierć syna Stefana w wojnie chocimskiej (1673)
9. Śmierć córki Zofii i żony
10. Śmierć syna Jerzego w wyprawie tureckiej (1690)

„Wojna Chocimska”

• Inwokacja
• Mowa Chodkiewicza
• Szturm Turków

1. Pamiętnik Jakuba Sobieskiego jako źródło informacji wykorzystane przez poetę w poemacie
2. Poeta w inwokacji wzywa Boga, aby poszczęścił obrońcom wiary chrześcijańskiej w walce
3. Mowa Chodkiewicza jako wyraz patriotyzmu wodza:
• do obowiązków żołnierzy należy obrona rodzin, poddanych i majątków ojczyzny
• wódz zapewnia, że „zwycięzców czeka sława”
• charakterystyka armii wroga, jako niedołężnej, jedynie pstro przybranej, na mułach, osłach i wielbłądach
• przypomnienie sławy przodków i rycerskiej postawy Polaków - jako wzór do naśladowania
4. Szturm Turków odparty przez Kozaków i wojska koronne Chodkiewicza
• zwątpienie Osmana; ucieczka Turków
• zajęcie obozu tureckiego
• zwycięstwo Turków nad rozproszonymi oddziałami kozackimi
5. Poemat homerycki - inwokacja, utwór epicki - wierszowany, fabuła epizodyczna, porównanie homeryckie, opisowość, patos języka, wydarzenie historyczne

Potocki:
1. Krytykował ówczesne społeczeństwo za brak patriotyzmu, nietolerancję religijną i egoizm
2. Duchowieństwu zarzucał gromadzenie bogactw, zachłanność, zakłamanie i brak obowiązkowości
3. Ostrzegał przed upadkiem Rzeplitej, za brak wojska winił szlachtę i wykazywał nieprzydatność pospolitego ruszenia
4. W problematyce społecznej poruszył:
• konieczność zrównania stanów wobec prawa
• z nierówności wynika niesprawiedliwość

Wartości artystyczne
1. Język potoczny, dosadne zwroty i neologizmy
2. Styl: podniosły, kontrasty, przenośnie, przestawny szyk wyrazów, wtrącanie równoważników

Jan Chryzostom Pasek

1. Pochodził z Mazowsza, osiadł w krakowskim
2. Zawadiaka, gardłował na sejmikach, łgarz i pieniacz
3. Wychowanek jezuitów z Rawy
4. Walczył w dywizji Stefana Czarnieckiego
5. Przedstawiciel sarmatyzmu

„W obozie”
1. Ilustracja mentalności szlacheckiej:
• niesubordynacja, łamanie dyscypliny wojskowej (pojedynki, pijaństwo)
• niski poziom kultury umysłowej
• fanatyzm religijny wśród szlachty (karanie w kategoriach religijnych)
• skłonności do burd i pijaństwa
2. Krytyka pojedynkowania się
3. Utwór ma charakter moralizatorski
4. Język: makaronizmy, zwroty wtłoczone w składnię polską, barwność i plastyka w opisach
5. Duża rola pamiętnika dla potomnych: Mickiewicz i Sienkiewicz

Sarmatyzm - dawniej - oznaczał rycerskość, dzielność, waleczność odwagę, gościnność i życzliwość
w baroku - oznaczał prywatę, pijaństwo, głupotę, warcholstwo, brak ducha rycerskiego i patriotyzm, megalomania

Sarmatyzm w literaturze: upadek literatury - zwichrzona treść, napuszony styl; makaronizmy, ważniejsza forma, upadek życia umysłowego i nauki.

Daniel Naborowski

pisze o człowieku, jego życiu oraz czasie -jego niszczącej sile- w wierszu „Krótkość żywota”. Podkreśla nietrwałość ludzkiego życia, przemijalność całych pokoleń człowieka. Wiersz zmusza do refleksji nad sprawą, o której człowiek nie pamięta i nie chce sobie jej uświadomić, a jest nią fakt, że człowiek jest śmiertelny, a życie to bezustanne przemijanie i dążenie do nieuchronnej śmierci.
Naborowskiego fascynowało zjawiska przemijania, czasu, nicości i śmierci. Wiersz „Cnota - grunt wszystkiemu” zaczyna od słów „nic to, cóż jest niczym”. „Niczym” są różne ziemskie wartości, do których człowiek przykłada wagę, są nietrwałe (uroda kobiet, bogactwo, pyszne jadło, kosztowny pałac). Inaczej jest z cnotą. „Cnota” rozumiana jako prawość życia i wierność Bogu. Tylko to zapewnia nieśmiertelność i ogranicza wewnętrzny niepokój. Takie refleksje są powtórzone w wierszu „Marność”. Życie ludzkie według Naborowskiego jest marnością, czyli niczym wobec śmierci. W utworach tego poety motyw przemijania nabiera akcentów dramatycznych, wzmacnia się motyw melancholii, świat odczuwany jest jako dręcząca zagadka. Naborowski zauważa bezsilność człowieka wobec potęg.