Współczesne rozumienie wolności mórz

W historycznym procesie stopniowego rozwoju prawa morza szczególne znaczenie posiadała zasada wolności mórz, stając się jedną z podstawowych zasad prawa międzynarodowego. Po raz pierwszy wolność mórz została, choć teoretycznie, uzasadniona przez Hugo Grotiusa w pracy Mare Liberum opublikowanej w 1609 roku. Zawierała ona dwa zasadnicze argumenty:
-nie można zawładnąć obszarem morskim,
-zasada wolności mórz służy pożytkowi powszechnemu,
Argumenty te przyjmują jako punkt wyjścia założenie, że wszystkim państwom przysługuje równe prawo do korzystania z mórz i ich bogactw. Tak więc istota wolności mórz sprowadzała się wg Grotiusa do wolności żeglugi, handlu oraz rybołówstwa. Przedstawiona w takim znaczeniu zasada wolności mórz zyskała powszechne poparcie w końcu XVII wieku i stała się podstawą do rozwoju prawa morza. Jednak nie odzwierciedlała ona realnego użytkowania mórz i oceanów. Została stworzona na potrzeby własnego kraju, wspierając jego prawo do swobody żeglugi i będąca sprzeciwem wobec teorii Portugalii, Hiszpanii i Anglii- Mare Clausum . Została opracowana dla celów politycznych, jakim było przełamanie monopolu Portugalii przez Holendrów.
Jednak zasada wolności mórz Grotiusa nie była pierwszą tego typu regulacją . Jak dowiódł w swojej pracy R.Anand, wolność mórz uznawali nie tylko władcy starożytnego państwa na wyspie Rhodos, ale również księstwa i monarchie. Uregulowały one zakres międzynarodowego porządku, który zakładał poszanowanie wolności mórz wobec wszystkich statków i pozbawienie ich ograniczeń związanych z monopolem lub kontrolami. Jednak te równoprawne kontakty musiały w końcu ustąpić ekspansjonistycznej polityce ówczesnych potęg europejskich, natomiast sama doktryna dała podstawę do rozszerzenia i utrwalenia dominacji państw kolonialnych, a szczególnie Anglii. Przyjęcie przez nią zasady mare liberum zapoczątkowało okres, w którym znalazła ona swój najpełniejszy wyraz. Jednak nie trwało to zbyt długo, gdyż została ona złamana przez technologiczną i ekonomiczną rewolucję ery Narodów Zjednoczonych.
Tendencja do odbierania wolności mórz atrybutów reguły absolutnej zarysowała się już w XVII wieku i rozwijała się w dwóch kierunkach:

a) ograniczania wolności żeglugi wyrażający się w :
-uznaniu przez prawo zwyczajowe prawa pościgu i zwalczania piractwa,
-w XIX w. ustanawianie przez państwa nadbrzeżne (poza morzem terytorialnym) stref celnych,
-ustanawiania stref zwalczania kontrabandy, stref sanitarnych i stref imigracyjnych,
• Powszechność ustanawiania tych stref ochrony zapoczątkowała wykształcenie się normy zwyczajowej, która zakładała, że państwo ustanawiać strefę przyległą dla ochrony swych interesów sanitarnych, celnych, skarbowych i imigracyjnych oraz ze względu na swe bezpieczeństwo i neutralność. Uprawnienia te mogły być wykonywane do odległości 12 mil od wybrzeża.

b) wolności eksploatacji zasobów biologicznych morza otwartego :
-wyrażające się w ochronie niektórych gatunków ryb przed wyeksploatowaniem,
-a od XX w. państwa zaczęły zawierać porozumienia dotyczące ochrony zasobów żywych oraz ich racjonalnej gospodarki (potwierdzenie znalazło się w konwencji z 1958r.).
Po drugiej wojnie światowej tendencja do dalszych ograniczeń przybierała na sile. Przełomowym wydarzeniem była proklamacja Trumana z 29 IX 1945 r. rozciągająca suwerenność USA nad zasobami mineralnymi szelfu kontynentalnego. Od tej pory stała się ona nowa formą roszczeń jurysdykcyjnych przez państwa nadbrzeżne i została wykorzystana m.in.

-w 1947r. przez Chile i Peru o wyłączna jurysdykcję w obszarze 200-milowej strefy morskiej, które zostały potwierdzone w deklaracji w 1952r.
-w 1948r. Islandia wysunęła swoje roszczenia do ochrony rybołówstwa,

Na zwołanej w1958 roku konferencji w Genewie uchwalono cztery konwencje wolności morza, która zachowała swój tradycyjny kształt jednak wprowadzając uznanie suwerennych praw państwa nadbrzeżnego nad zasobami szelfu kontynentalnego.
Jednak decydujące wyzwanie przyniosły dopiero lata 60-te i 70-te. Nie uregulowanie przez konferencje genewskie szerokości morza terytorialnego i strefy rybołówczej oraz nieprecyzyjne określenie zasięgu uprawnień wobec szelfu kontynentalnego doprowadziło do przyjęcia przez państwa, które zaczęły wysuwać roszczenia przekraczające 12 mil, skrajnych decyzji o jednostronnym ustanowieniu 200 milowego morza terytorialnego( Kanada rozszerzyła strefę ochrony wód arktycznych przed zanieczyszczeniami do 100 mil, a Islandia rozszerzyła strefę rybołówczą do 50 mil ,a w1975 do200 mil. Roszczenia te były związane z nowymi uwarunkowaniami polityczno- ekonomicznymi, wejściem świata w erę przyspieszonego rozwoju technologii i powstaniem nowych państw. Szczególnie te ostatnie kwestionowały tradycyjne pojmowanie wolności mórz, które wg nich powinno uwzględniając uwarunkowania geo-prawne a nawet geo-prawno-polityczne.
W przekonaniu państw rozwijających się tradycyjna wolność mórz przynosi korzyści jedynie rozwiniętym państwom morskim, które posiadają kapitały i technologie mogąc je wykorzystać do realizacji własnych celów. Szybkość rozwoju technologii nowe państwa nadbrzeżne uznały za zagrożenie w związku z eksploatacją w ich strefie przybrzeżnej. Odzwierciedleniem presji państw rozwijających się były propozycje zgłoszone w 1973r. na III Konferencji Prawa Morza. Były nimi:

-poddanie restrykcjom prawa nieszkodliwego przepływu przez morze terytorialne (ograniczenie go do tzw. statków o specjalnym charakterze oraz przyznanie państwu nadbrzeżnemu szerokich uprawnień w zakresie regulowania nieszkodliwego przepływu,
-ograniczenia swobody żeglugi na obszarze cieśnin międzynarodowych,
-prawo przepływu przez wody archipelagowe.

Natomiast grupa 77 złożyła a Komitecie II sesji Konferencji w 1975 roku projekt stwierdzający, że 200 milowa strefa ekonomiczna nie stanowi części morza otwartego, oraz sugestie ograniczenia wolności rybołówstwa, a nawet całkowitego jej pominięcia. Oczywiście te skrajne propozycje spotkały się ze sprzeciwem państw, które popierały tradycyjny projekt wolności mórz.
W 1982 roku w Montego Bay przyjęto nowa konwencję, która stwierdzała, że morze otwarte pozostaje wolne dla wszystkich państw i że „ żadne państwo nie może legalnie wysuwać roszczeń do poddania swojej jurysdykcji jakiejkolwiek części morza otwartego. Lista wolności mórz obejmująca wg prawa genewskiego z 1958r.: wolność żeglugi, wolność rybołówstwa, wolność zakładania kabli i rurociągów podmorskich oraz wolność dokonywania lotów nad morzem otwartym, została rozszerzona o wolność budowania sztucznych wysp i innych instalacji dozwolonych przez prawo międzynarodowe oraz wolność prowadzenia badań naukowych. Postanowienia konwencji dokonały istotne zmiany i ograniczenia w stosunku do pierwotnej koncepcji prawa genewskiego z 1958r. Zasadniczo zmniejszył się obszar mórz i oceanów, na których państwa mogły korzystać z wolności mórz w pełnym zakresie. Według konwencji z 1982r. z morza otwartego wyłączono 200-milowy obszar strefy ekonomicznej oraz głębokiego dna morskiego, które „nie są już częścią morza otwartego”. Określono również prawa państwa nadbrzeżnego na obszarze strefy ekonomicznej, które posiada tam „ suwerenne prawa badania i eksploatowania, ochrony oraz gospodarowania zasobami naturalnymi zarówno żywymi, jak i mineralnymi dna morskiego i jego podziemia oraz pokrywających je wód , a także w odniesieniu do innej działalności gospodarczej i badawczej w strefie takiej jak produkcja energii z wody , prądów morskich i wiatrów.” Akceptacja tej strefy wyłączyła spod działania zasady wolności mórz blisko 40% obszaru morza otwartego. Poważnie ograniczyła dostęp do bogactw dna morskiego i jego podziemia, a znaczne jego obszary zostały poddane wyłącznej jurysdykcji państwa nadbrzeżnego. Określiła również jego uprawnienia nad szelfem kontynentalnym, które miały objąć odległość 200 mil od wybrzeża. Natomiast w określonych przypadkach może być objęty również obszar dna morskiego do odległości 359 mil od wybrzeża. Natomiast szeroka definicja szelfu kontynentalnego doprowadziła do rozciągnięcia uprawnień państw nadbrzeżnych nad dnem morskim do głębokości 3500- 4000 metrów.
W świetle postanowień konwencji z 1982r. największym obszarem wyłączonym spod działania zasady wolności mórz było głębokie dno oceaniczne, które znajduje się poza granicami jurysdykcji państwowej. Uznano go za „ wspólne dziedzictwo ludzkości”, a wszelkie uprawnienia w tym zakresie przejmie Międzynarodowa Organizacja Dna Morskiego, która zostanie powołana po wejściu konwencji w życie. Uznanie w takim kształcie głębokiego dna morskiego nie oznaczało ograniczenia innych wolności, jakie miały zastosowanie do tego obszaru.
Konwencja rozwiązała również kwestię państwa archipelagowego. W czasie obrad III Konferencji Prawa Morza państwa dążyły do przyjęcia rozwiązań, które ograniczyłyby obszar morza poddanego reżimowi wód archipelagowych . Stąd np. propozycja Wielkiej Brytanii ograniczenia długości linii prostych do 49 mil. Jednak przyjęto długość 100 mil , przy czym 3% linii prostych może liczyć nawet 125 mil. Wg konwencji państwo archipelagowe posiada prawa suwerenne w obrębie wód archipelagowych, w przestrzeni powietrznej oraz wobec dna morskiego i podziemi pod tymi wodami. Jednak i te prawa posiadają ograniczenia zobowiązujące państwo to do zapewnienia wolności żeglugi oraz uznania tradycyjnych praw rybołówstwa i innych uzasadnionych prawnie interesów państw sąsiednich. Jeżeli natomiast chodzi o obce statki to korzystają one jedynie z prawa przejścia szlakiem archipelagowym między jedną częścią morza otwartego lub strefy ekonomicznej a inną częścią morza otwartego bądź strefy ekonomicznej i to w celu ciągłego, szybkiego i neutralnego tranzytu.
Najdalej idącym zmianom poddano tradycyjną wolność rybołówstwa ,zobowiązując państwa korzystające z wolności rybołówstwa do uwzględniania interesów państw nadbrzeżnych do połowu i ochrony określonych gatunków. Państwa poławiające są zobowiązane do bezpośredniej współpracy z państwem nadbrzeżnym lub za pośrednictwem organizacji regionalnej.
Zmiany również dotknęły tradycyjnej wolności żeglugi, która odniosła się do cieśnin używanych do żeglugi międzynarodowej, wód archipelagowych oraz obszaru wyłącznej strefy ekonomicznej. Zasadniczo w nowej konwencji zachowano wolność żeglugi. Jednak wprowadzono szczególną restrykcje której wyrazem były postanowienia konwencji w Brukseli w 1969r. dotyczące interwencji na morzu otwartym w wypadku zanieczyszczenia ropą. W takiej sytuacji państwo nadbrzeżne może podjąć wobec obcych statków na morzu otwartym daleko idące środki , nie wyłączając zniszczenia statku lub ładunku , aby zapobiec, zmniejszyć lub wyeliminować poważne i bezpośrednie zagrożenie jego wybrzeża przed niebezpieczeństwem zanieczyszczenia .
Konwencja z 1982 roku wprowadziła również nowe formy współpracy państw na morzu otwartym, która objęła wspólną walkę w zwalczaniu handlu narkotykami, piractwa, niewolnictwa, nadawanie nielegalnych audycji radiowych, czemu miało służyć rozszerzenie zakresu tradycyjnego prawa wizyty i rewizji obcych statków.

Podsumowanie:
Postanowienia nowej konwencji prawa morza nie oznaczają, że zasada wolności mórz straciła swoje znaczenie. Jej stosowanie wymaga obecnie nowych uwarunkowań . W czasach Grocjusza mogła być ona wyrażana w absolutnych kategoriach, dzisiaj warunki zmuszają do jej wyrażania w sposób umiarkowany, w harmonii z innymi zasadami i nowymi instytucjami prawa morza. W historycznym procesie rozwoju podlegały one rożnym przemianom i ograniczeniom, gdyż ich kontakt nie był statyczny i jest podmiotem nieraz gwałtownych zmian. Praktyka jednak dowodzi, że zagadnienie wolności mórz nie jest tematem wyczerpanym i wciąż jest kształtowany na nowo. Nie można również wykluczyć ,że w przyszłości mogą nastąpić kolejne zmiany przez dodanie nowych wolności lub ograniczeniu ich znaczenia, jednak pozostanie ona dla społeczności międzynarodowej ważnym, jeżeli nie jedynym instrumentem równoważenia interesów państw na obszarach morskich.