Renesans - szczegółowy opis epoki.

Nazywany inaczej odrodzeniem (fr. renaissance ‘odrodzenie, odradzanie się’ od renatre ‘odradzać się’ z łc. renasci).Jest to epoka trwająca od przełomu XIV do XVI zapoczątkowana we Włoszech. Głównym źródłem fascynacji renesansu była epoka antyku.
Powstaniem renesansu jest głęboko powiązane z wyprawami krzyżowymi przeciw „niewiernym”. Częste wyprawy krzyżowców prowadzone były poprzez włoskich mieszczan którzy wypożyczali statki, zaopatrywali krzyżowców w niezbędny sprzęt oraz prowiant. Poprzez ten proceder, mieszczaństwo włoskie, wzrosło w siłę i wzbogaciło się co spowodowało iż mieszczaństwo zaczęło odczuwać w sobie wielką moc.
Krucjaty miały także inny wpływ niż tylko bogacenie się mieszczaństwa włoskiego. Ogólny charakter krucjat spowodował wielki niepokój wśród mieszkańców Bizancjum oraz Greków. Spowodowało to szeroki napływ emigrantów do Włoch. Wraz z przybyciem emigranci przyjęli chrześcijaństwo, ale nie zmienili swojego stylu bycia, swoich zainteresowań. Wraz z przybyciem do wielkich miast włoskich, dosłownie zakochali się w nich. Zgromadzone w bibliotekach zapomniane dzieła literackie stały się dla nich prawdziwą kopalnią sztuki i literatury. Ich styl bycia z czasem stał się stylem który chcieli naśladować wszyscy mieszczanie. Ich zgromadzone majątki i dobra wykorzystali do kupna dzieł literackich, obrazów. Zatrudniali w swoich domach przeróżnych artystów. Pozostawili polowania, turnieje na rzecz uciechy z dzieł antycznych. Ten model życia znalazł również zwolenników wśród możnych, świeckich oraz duchownych.
Wielkie odkrycia geograficzne
Wraz z odbytymi krucjatami związane były także różnorakie odkrycia geograficzne. Ciągłe ataki chrześcijan na ludy islamskie, spowodowały głęboką nienawiść wśród gnębionych ludów. Zaciętość muzułmanów spowodowała iż przeszli oni do kontrofensywy. Z czasem zajęli Konstantynopol oraz zamknęli szlaki na Daleki Wschód, a w szczególności do Indii.
Państwem, które zapoczątkowało wyprawy morskie, była Portugalia. Duży wpływ na to miało jej położenie, choć nie to ostatecznie zadecydowało o rozwoju wielkich odkryć. Liczył się przede wszystkim zapał księcia Henryka, zwanego Żeglarzem, który po zdobyciu przez Portugalczyków w 1415 roku Ceuty na marokańskim wybrzeżu, doszedł do wniosku, że ekspansja w Afryce przyniesie ogromne zyski Portugalii. Liczył na duże zyski z handlu niewolnikami, kością słoniową i pieprzem. Przy jego poparciu wzdłuż zachodnich wybrzeży Afryki ruszały kolejne wprawy odkrywcze. W swojej siedzibie na przylądku Sangres stworzył coś w rodzaju bazy, gdzie gromadził wszelkie dane geograficzne i nawigacyjne oraz pracował nad budową żaglowców.

Przez siedemdziesiąt lat portugalskie żaglowce posuwały się coraz dalej na południe odkrywając powoli kolejne przylądki: Nun, Bojador, Blanco i w 1445 roku Przylądek Zielony. W trakcie tych wypraw Portugalscy odkrywcy kolonizowali przybrzeżne wyspy i archipelagi – Madarę, Wyspy Kanaryjskie, Wyspy Zielonego Przylądka. Zakładano również ufortyfikowane faktorie na samym wybrzeżu. Gdy jednak okazało się, że złota jest mniej w Afryce niż na to liczyli, zajęli się bardziej intratnym procederem jakim był handel niewolnikami.

Sukcesy odniesione przez Portugalczyków w pierwszej połowie XV w. zachęciły ich do próby opłynięcia Afryki i tą drogą dotarcia do Indii. Próby te związane były z tym, że lądowe szlaki handlowe do Indii były bardzo długie, niebezpieczne i bardzo kosztowne. Stąd ceny towarów sprowadzanych z Indii, zwłaszcza na przyprawy były bardzo wysokie. I mimo iż nikt nie wiedział czy w ogóle istnieje jakiś południowy cypel Afryki(według niektórych podań łączyła się ona z lądem na południu zwanym Terra Incognita), który można by opłynąć. Już rządy kolejnego entuzjasty wypraw Jana II przyniosły ekspedycję Bartłomieja Diaza, który jako pierwszy dopłynął najdalej na południe. Sztormowy wiatr zagnał jednak jego flotylle daleko za południowy kraniec Afryki. Chciał on płynąć dalej, ale bunt załogi zmusił go do powrotu. Okazało się to szczęśliwym zbiegiem okoliczności, gdyż w drodze powrotnej natknął się na przylądek będący południowym cyplem kontynentu afrykańskiego. Diaz nazwał go przylądkiem burz, ale gdy tylko wiadomość o odkryciu dotarła do króla postanowił przemianować go na Przylądek Dobrej Nadziei.

Od tego momentu droga morska do Indii stała się otwarta. W 1497 wyrusza pierwsza ekspedycja z zamiarem dotarcia nową drogą do Indii. Dowództwo nad flotyllą złożoną z czterech statków objął Vasco da Gama. Wyprawa jego zakończyła się pełnym sukcesem i po przebyciu oceanu indyjskiego zacumowali oni w Kalikat. Gdy w 1499 roku da Gama powrócił do Lizbony świętowano to jako epokowe wydarzenie, dzięki któremu Portugalia stanie się mostem pomiędzy wschodem, a zachodem.

Umocniona pozycja Portugalii drażniła władców innych państw, szczególnie zaś Hiszpanów jednak Portugalczycy zazdrośnie strzegli swych tajemnic. Hiszpanie nie byli w stanie przełamać hegemoni Portugalii na szlakach handlowych do Afryki i Azji.

Stało się to głównym powodem, który skłonił króla Hiszpańskiego do udzielania poparcia żeglarzowi z Genui - Krzysztofowi Kolumbowi. Twierdził on na podstawie lektury najnowszych dzieł z geografii świata, że Indie leżą nie dalej niż około 3500 mil na zachód przez Ocean Atlantycki. Sto lat wcześniej prawdopodobnie Krzysztof Kolumb zostałby spalony na stosie za głoszenie podobnych herezji, jednak już w tym okresie większość wykształconych ludzi wierzyła w kulistość ziemi. W końcu udało się Kolumbowi zrealizować swój plan. Otrzymał flotyllę złożoną z trzech karaweli: Santa Maria, Niña i Pinta. 3 sierpnia 1492 wyruszył z hiszpańskiego portu Palos. Mimo iż wyprawa rozpoczęła się doskonale, gdyż trafiono na pomyślne wiatry, które poniosły trzy żaglowce na zachód to po 30 dniach żeglugi po bezkresnym morzu załoga zbuntowała się. Kolumb ostatecznie musiał przystać na żądania marynarzy pod warunkiem, że w ciągu najbliższych dni nie ujrzą lądu. Już dwa dni później(12.X) marynarz pełniący nocną wachtę w bocianim gnieździe dojrzał w świetle księżyca małą wysepkę. Była to jedna z wysepek wysp Bahama, którą odkrywcy nazwali San
Salvador. Jednak jak się okazało ani tam, ani na później odkrytej Kubie i Haiti nie znaleziono bogactw Orientu, ani też żadnych śladów kultury Chińczyków i Japończyków.
Mimo wielu wątpliwości dotyczących położenia Indii, w których wylądowali Kolumb do końca swych dni pewien był, że odkrył nową drogę do Indii. To właśnie dzięki jego pomyłce, rdzennych mieszkańców Ameryki nazywamy Indianami.Spowodowalo to także uzyskanie odpowiedzi na kształt ziemi.Opłynięcie ziemi utrwaliło ludzi w przekonaniu iż ziemia jest okrągła.Odkrycie to ostatecznie zburzyło autorytete kościoła, który uważał iż ziemia nie może być kulą, i nie istnieją inne lądy niż Europa, Azja i Afryka.
Humanizm i antropocentryzm
Wraz z powstaniem renesansu, człowiek zaczął wierzyć we własne siły. Odkrył w swoim ciele niewyczerpaną wiedzę i chęć odkrywania nowych informacji. Wraz z tym narodziły się dwie główne doktryny czyli:
• Antropocentryzm
• Humanizm
Antropocentryzm jest to postawa głosząca iż w centrum zainteresowania powinien się znajdować człowiek a nie bóg(z greckiego "anthropos" - człowiek, "kentron" - środek)
Termin ten pojawił się w 2. połowie XIX w. Rozróżniamy 4 rodzaje antropocentryzmu. Są to:

 teoriopoznawczy (wszelką krytykę poznania zaczynać należy od analizy sposobów
funkcjonowania świadomości ludzkiej i jej treści)

 metafizyczny (człowiek jako najistotniejszy element Wszechświata winien być wyłącznym lub najważniejszym przedmiotem filozofii)

 aksjologiczny (człowiek oraz jego szeroko pojęte potrzeby to źródło i miara wszelkich wartości)

 teologiczny (człowiek jest istotą całkowicie bądź częściowo niezależną od Boga)

Drugą z najważniejszych doktryn jest humanizm(od łacińskiego przymiotnika humanus-„ludzki”).Jest to doktryna filozoficzna koncentrująca się wokół problemów człowieka, jego natury, współżycia z przyrodą. Przeciwstawiała się teocentryzmowi(od łac. „theos”- bóg ,”kentron”- środek) oraz czynieniu z człowieka narzędzia ideologii, polityki, gospodarki i tworzenia kapitału. Humanizm propagował wszechstronny rozwój fizyczny i psychiczny człowieka, doskonalenie więzi ze sferą innych bytów oraz z innymi ludźmi na zasadach zgody i harmonii. Humanizm traktował życie ludzkie jako drogę i cel.
Humaniści wyznawali pogląd głoszony przez Terencjusza w II w. p.n.e.:
„Homo sum, humani nihil a me alienum puto”(„Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce”)
Wśród humanistów wyróżniamy trzy główne grupy. Są to:

 Filolodzy, czyli ci, którzy badali i starali się przekazać współczesnym myśl humanistyczną zawartą tak w dorobku filozoficznym, jak i literackim starożytności. Zajmowali się więc wytworami człowieka, jego literaturą, filozofią, sztuką, umiejętnościami praktycznymi.
 Psycholodzy i moraliści. Czołowym przedstawicielem tego nurtu był M. de Montaigne. Humanizm Montaigne'a miał charakter przyrodo centryczny (naturalistyczny). Ujmował człowieka jako część przyrody. W poglądach etycznych podkreślał, że zadaniem filozofii i wszelkiej nauki jest znajdowanie miejsca dla dobra, cieszenie się życiem - uczenie się "sztuki życia".
 Teolodzy. Humanizm chrześcijański był przeciwieństwem humanizmu filologów i psychologów. Wyłonił się z religijnej koncepcji świata. Głównym przedstawicielem tego nurtu był F. Salezy. Twierdził on, że Bóg chce uczynić wszystkie rzeczy dobrymi i pięknymi, a życie doczesne nie powinno być cierpieniem, lecz radością. Sprzeciwiał się traktowaniu życia ludzkiego i człowieka w sposób przedmiotowy, jako środka, za pośrednictwem którego dusza osiąga żywot wieczny, a tym samym rygorystycznej religii, domagającej się poświęceń, pokuty i ascezy.
Sztuka w renesansie
Początek sztuki w renesansie został zapoczątkowany, tak jak i renesans, we Włoszech.
Sztuka renesansowa charakteryzowała się fascynacja antykiem, odrodzenie nauki, ukazaniem w pełnej klasie humanizmu, zeświecczenie życia społecznego. Ponadto artysta zyskał rolę kształciciela kultury odrodzeniowej.
Renesans we Włoszech
Renesans był stylem w sztuce zapoczątkowanym we Florencji na początku XV w. i promieniującym na inne kraje Europy. Nawiązanie do osiągnięć antyku wyrażało się poszukiwaniem harmonii form i jasności konstrukcyjnej, a przede wszystkim, wzorem Greków, pojmowaniem piękna jako wartości obiektywnej, sprawdzalnej przy pomocy intelektu.
Dla rozwoju sztuki renesansu duże znaczenie miało powstanie mecenatu mieszczańskiego oraz zmiana społecznej pozycji artystów - niektórzy z nich stali się z rzemieślników cechowych samodzielnymi, wszechstronnymi twórcami. Do popularyzacji nowych form przyczyniła się teoria sztuki - publikowane traktaty i wzorniki (L.B. Alberti, A. Palladio, P. Della Franceska, Leonardo da Vinci).
Architektura
Dla architektury wzorem idealnych proporcji i podziałów były liczne zabytki rzymskie. Nowością były wprowadzone przez D. Bramantiego centralne budowle kopułowe. Stosowano antyczne proporcje architektoniczne operując kolumnami i belkowaniem. Rozpowszechnia się schemat łuku triumfalnego oraz portyk z trójkątnym tympanonem. Występują często ornamenty o rodowodzie grecko-rzymskim m.in.: liście akantu, rozety, wieńce, układy kandelabrowe.
Najważniejsze typy architektoniczne to: pałac miejski z arkadowym dziedzińcem wewnętrznym, willa podmiejska z kondygnacją reprezentacyjną na parterze, ponadto wznoszone poza miastami pałace otoczone fortyfikacjami ziemnymi, tzw. palazzo in fortezza. W budownictwie sakralnym charakterystyczne były kaplice na planie centralnym. W świeckiej architekturze miejskiej renesansowe formy nadawano ratuszom, giełdom, sukiennicom. W konstrukcjach budowlanych szeroko stosowano łuk półkolisty, kolumnady arkadowe, proste belkowania, kopuły, sklepienia kolebkowe lub krzyżowe, stropy kasetonowe, a w elewacjach rustykę i boniowanie.

Czołowi architekci renesansu włoskiego to:F.Brunelleschi, L.B. Alberti, Rafael, D. Bramante, Michał Anioł, J.Sansovino.
Malarstwo
Malarstwo renesansowe koncentrowało się na problematyce konstrukcji przestrzeni i bryły przedstawianych przedmiotów, czerpiąc z badań nad perspektywą linearną (Masaccio,P.Ucello) oraz barwną (m.in. P. Della Francesca).
Perspektywą barwną zajmował się też Leonardo da Vinci, który nadał kierunek rozwojowi malarstwa w końcu XV w., wprowadził komponowanie postaci w układach symetrycznych, m.in. trójkąta równobocznego, opracował też zasady sfumato, które zastąpiły dotychczasowy twardy, konturowy modelunek.
Charakterystyczny dla malarstwa był zwrot ku naturze ugruntowany jej obserwacją. Rozwijało się też malarstwo portretowe - najpierw w ujęciu profilowym, a następnie ukazujące półpostaci. Pojawiająca się często tematyka religijna i mitologiczna stanowiła w wielu przypadkach pretekst do przedstawiania życia współczesnego. Pejzaże dawały szczególne możliwości eksperymentowania w zakresie trójwymiarowej przestrzeni. Czystym, nasyconym kontrastowo barwom towarzyszyło rozproszone światło.
Największymi mistrzami koloru i światła byli wenecjanie. W zakresie techniki szczególne znaczenie miało stopniowe zastępowanie tempery techniką olejną - jako pod obrazie obok dotychczasowej deski pojawiło się płótno. W malarstwie ściennym powszechna była technika fresku.
Najważniejszymi malarzami renesansu we Florencji byli: Masaccio, P. Ucello, S.Botticielli, A. del Castagno, D. Veneziano, B. Gozzoli, D. Ghirlandaio, Filippo Lippi F.Lippi. W Umbrii - P. Della Francesca, Pinturicchio, Perugino,L.Signorelli. W Padwie – A.Mantegna. W Wenecji – rodzina Bellinich, V.Carpaccio, Giorgione, Tycjan.
W okresie dojrzałego renesansu wyjątkowe znaczenie miała wszechstronna, twórczość trzech najwybitniejszych indywidualności epoki: Leonarda da Vinci (Mediolan) oraz Michała Anioła i Rafaela (Rzym).
Rzeźba
Rzeźbie renesansu dał niejako początek konkurs w 1401 na brązowe drzwi do baptysterium przy katedrze florenckiej, którego zwycięzcą został L. Ghiberti- wskrzeszono wówczas antyczną technikę odlewu w brązie.
Najpowszechniejszym materiałem stał się jednak kamień (głównie marmur). Rzeźba oderwała się od tła i stanowiła coraz częściej samodzielną kreację wolno stojącą. Tworzono popiersia portretowe, posągi konne, akty i przyścienne nagrobki niszowe. Płaskorzeźby pełniły rolę dekoracyjną i ornamentalną.
Najważniejszym przedstawicielem rzeźby wczesnego renesansu był florentczyk Donatello, którego Dawid (ok. 1430) to pierwszy akt w rzeźbie pełnej od czasów antyku. Tego samego dłuta jest pierwszy od starożytności wielki posąg konny - pomnik Gattamelaty w Padwie (1453). Czołowymi rzeźbiarzami byli także: M. da Fiesole, A.del Verocchio, J.della Quercia, J. Sansovino, wreszcie L.della Robia, który wprowadził do rzeźby technikę glazurowanej terakoty (biało-błękitne reliefy i tonda).
Do arcydzieł renesansu należą wczesne prace Michała Anioła: Pietà Watykańska (1498-1500), Dawid (1501-1504), Mojżesz (1513-1516).
Renesans w Europie
Formy renesansowe przenikały do środkowej i północnej Europy dzięki wędrówkom artystów włoskich sprowadzanych na dwory królewskie i magnackie. Najwcześniej (1490) renesans dotarł na Węgry, na dwór Macieja Korwina (kaplica T. Bakocza w Ostrzychomiu, 1507).
Artystów włoskich sprowadzono też do Polski. Byli to m.in. architekci Franciszek Florentczyk i B.Berecci, których dziełem (wspólnie z mistrzem Benedyktem) jest przebudowa zamku na Wawelu (ok. 1504-1536). Autorstwa Berrecciego jest kaplica Zygmuntowska przy katedrze krakowskiej (1517-1533).
W duchu renesansu wzniesiono też zamki w Baranowie (architekt z kręgu S. Gucciego, 1591-1606), Brzegu (J. Parr , XVI w.), Krasiczynie (m.in. G. Appiani, 1592-1614) oraz liczne ratusze i centralne kaplice kopułowe. Renesansowy charakter ma urbanistyczne założenie Zamościa (B. Morando , od 1578). Charakterystyczne dla sztuki polskiej stały się attyki i dziedzińce arkadowe (arkada).
W rzeźbie dominował typ nagrobka niszowego, także piętrowego (G.M Padovano, H .Canavesi, J. Michałowisz z Urzędowa, S. Gucci). W malarstwie duże znaczenie miała działalność S. Samostrzelnika (miniatura i polichromia) oraz kształtowanie się rodzimego typu portretu renesansowego przy dużym udziale M. Kobera.
W zachodniej części Europy najważniejszymi ośrodkami łączącymi wpływy włoskie z miejscową silną tradycją gotycką były: Niderlandy (architektoniczna i rzeźbiarska twórczość C. Florisa, malarstwo P. Bruegela Starszego), Francja (architekci P.Lescot i Ph. Delorme, rzeźbiarze J. Goujon i G. Pillon, w malarstwie J. Clouet i F. Clouet, szkoła z Fontainebleau), Niemcy (największe znaczenie miało tu malarstwo i grafika dzięki indywidualności A. Durera, H. Holbeina Młodszego, A. Altdorfera,L. Cranacha Starszego).

REFORMACJA W RENESANSIE

Reformacja
Reformacja to jeden z głównych prądów renesansu - była także efektem jego odwagi, nie cofającej się nawet przed kwestionowaniem dogmatów religijnych. Przygotowały ją stopniowo wcześniejsze (od XIV w.) kryzysy w Kościele oraz piętnastowieczne dążenia do podporządkowania soborowi absolutnej dotąd władzy papieża.
Etapy reformacji:
I. Wystąpienie Marcina Lutra (1483-1546), który w 1517 r. w Wittemberdze ogłosił 95 tez o odpustach - bezpośrednia przyczyna wybuchu reformacji - nagana praktyk dopuszczających sprzedaż odpustów i wyższych stanowisk kościelnych - uznanie Biblii za jedyny autorytet w sprawach wiary - redukcja liczby sakramentów do dwóch: chrztu i komunii - likwidacja zakonów - zniesienie celibatu księży - liturgia w językach narodowych - stwierdzenie, że Kościół poprzez swoją niemoralność odszedł od Chrystusa i dlatego nie spełnia już swojej funkcji (w dwa lata później Luter zerwał z Kościołem) "Z dzieł teologicznych należy czytać jedynie nieliczne i najlepsze. (...) Tak więc, powinno się czytać dzieła ojców Kościoła tylko przez jakiś czas, abyśmy poprzez nie mogli dojść do Biblii (...). Jedynie Pismo św. jest bowiem naszą winnicą, w której powinniśmy się ćwiczyć i pracować. Przede wszystkim najważniejszą i najpowszechniejszą lekcję w wyższych i niższych szkołach winna stanowić nauka Pisma św. (...). I chciałby Bóg, aby każde miasto miało także szkołę dla dziewcząt, w której codziennie przez jedną godzinę dziewczynka słuchałaby ewangelii (...). Teraz zaś nawet wielce uczeni biskupi i prałaci nie znają ewangelii." M. Luter
II. Potępiająca reformatora bulla papieska (spalona przez Lutra publicznie) - początek ostrych walk religijnych, które ostatecznie rozbiły uprzednią wyznaniową wspólnotę europejską. Wojny religijne trwają przez cały XVI w.
III. Wystąpienie Jana Kalwina (1509 - 1564) w Bazylei w 1533 r.; postulaty podobne jak u Lutra, ale dodana jeszcze nauka o predestynacji (przeznaczeniu duszy ludzkiej z góry do zbawienia lub potępienia) "Kto chce dojść do Boga Stwórcy, ten musi mieć za przewodnika i nauczyciela Pismo św." "Urzędnik chętniej spełniać będzie swe zadanie, ojciec rodziny poczuwać się będzie do swych obowiązków, każdy swój tryb życia wiodąc cierpliwie znosić będzie, przyjmować wszelkie niepowodzenia, niepokoje, zniechęcenia i troski, skoro nabierze przekonania, że Bóg każdemu to brzemię nałożył." J. Kalwin
IV. Ogłoszenie się króla Anglii Henryka VIII głową kościoła anglikańskiego
V. Niepokoje wyznaniowe w Czechach - tzw. bracia czescy (w Polsce - bracia polscy)
VI. Reakcja Kościoła katolickiego: - stworzenie Towarzystwa Jezusowego (jezuitów) do walki z reformacją - powołanie Trybunału Inkwizycyjnego w 1542 r. - sobór w Trydencie 1545-1563 - uchwalenie wielkiej reformy Kościoła - ustanowienie indeksu ksiąg zakazanych
VII. Państwa europejskie utraciły poczucie stabilizacji światopoglądowej Istota problemu sprowadzała się do pytania: jak wierzyć?, pytania istotnego dla ówczesnych ludzi, bo rozstrzygającego o ich pośmiertnych losach (zbawieniu lub potępieniu). Niepokój w tej mierze wyrażano wielokrotnie, np. Mikołaj Rej, wspominając w "Żywocie..." o różnych wyznaniach, z których każde "inaczej" wierzy, dodawał bezradną (mimo swego zdeklarowanego kalwinizmu) uwagę: "a tak nie wiedzieć, czego się dzierżeć". Doktryna Lutra konkurowała z doktryną Kalwina, a najbardziej jątrzące wydawały się propozycje antytrynitarzy (anti "przeciw"; trinitas "trójca"), atakujących dogmat Trójcy Świętej. Luteranizm propagował teorię ufnej wiary w zbawienie, jedynej szansy pozyskania nieba przez człowieka - posiadacza tak skażonej natury, że niezdolnego do samodzielnego zdobycia zbawienia przez jakiekolwiek, nic nie znaczące działania i dobre uczynki. Kalwinizm znów, najsilniej chyba ze wszystkich wyznań, obarczał jednostkę poczuciem niepewności i zagrożenia; teoria tzw. predestynacji (przeznaczenia) głosiła bowiem, że Bóg z góry przeznacza człowieka do zbawienia lub potępienia, niezależnie od jakichkolwiek jego osobistych starań.
Reformacja a sztuka
Obyczajowa surowość reformacji i postulowana cnota pracy, szczególnie w jej kalwińskim wydaniu, zaważyły na obliczu kultury, którą chciano skutecznie pozbawić uroków śmiechu i zabawy. Dosłownie zaś przestrzeganie starotestamentowego zakazu czynienia wizerunków Boga i wszelkich istot żyjących pozbawiło sztukę reformacyjną malarstwa sakralnego (walki przeciw świętym wizerunkom znane już były dawniejszym sektom) i prowokowało liczne polemiki z katolikami "o obraziech i bałwaniech". Ponieważ jednak sztuka nie lubi próżni, to niedobór z jednej strony (malarstwa) równoważono czym innym, to jest muzyką, która w krajach protestanckich doszła do znakomitego rozkwitu, a jego ostatecznym ukoronowaniem stały się genialne dzieła Jana Sebastiana Bacha ("Suita na strunie G").
Reformacja w Polsce
W XVI w tak szybko przybywało pism polemiczno - wyznaniowych, że w Polsce jeszcze w 1520 r. wyszły dwa zakazy (edykty) królewskie, zabraniające przywożenia ich do Rzeczypospolitej, zwłaszcza dzieł Lutra. Jak się jednak okazuje z dalszych postępów reformacji (od śmierci Zygmunta Starego), rozporządzenia takie niewiele pomogły. Prąd ten - w odróżnieniu od innych krajów europejskich - wydał w Polsce piękną, choć nie do końca zrealizowaną, ideę tolerancji religijnej. Rzeczpospolita stała się schronieniem prześladowanych antytrynitarzy włoskich i braci czeskich. Rozdział zaś na katolików, luteranów (głównie mieszczaństwo) i kalwinów (głównie szlachta), acz dość wyraźnie zaznaczony, nie przekreślał podstawowych zasad współżycia. W 1570 r. doszło do tzw. zgody sandomierskiej między poszczególnymi odłamami reformacji, jednak z wyłączeniem arian.
Bracia polscy (arianie, antytrynitarze)
Najbardziej radykalne i postępowe polskie skrzydło reformacji. Zapisali w dziejach naszego kraju chlubną kartę. Ojczyzna odpłaciła im czarną niewdzięcznością i krzywdą wygnania (na mocy uchwały sejmowej z 1658 r. nakazującej zmianę wyznania bądź uchodźstwo z kraju). Bracia polscy ukonstytuowali się w latach 1562-1565 jako tzw. Zbór Mniejszy, wyłoniony rozłamem z kościoła kalwińskiego. Nazwę arian nadali im ich przeciwnicy, którzy braciom polskim zarzucali kontynuację dawnej herezji Ariusza (III/IV w.), a więc bluźniercze naruszenie dogmatu Trójcy św. przez traktowanie Jezusa jako człowieka podniesionego do boskości dopiero po zmartwychwstaniu (chrystianie, antytrynitarze). Owo pierwotne człowieczeństwo Chrystusa zobowiązywało (wg arian) do szczególnego przestrzegania etyki międzyludzkiej, ewangelicznej cnoty ubóstwa, braterstwa, wyrzeczenia się dóbr na rzecz biednych, do sprawiedliwości i pokoju. Ostrą nienawiść do braci polskich pogłębiała podjęta przez nich krytyka dawnej tradycji kościelnej, zarzuconej na rzecz nawrotu do Biblii - "szczyrego słowa bożego", źródła nieskażonej nauki i wiary, z którego dosłownie wyprowadzono pewne praktyki religijne (chrzest - dorośli ludzie zanurzani w wodzie). Hasła społeczne braci polskich (Marcina Czechowicza, Jana Niemojewskiego, Piotra z Goniądza, Jana Pawła z Brzezin) ostatecznie rozjątrzyły powszechność szlachecką, która nie mogła się pogodzić z potępieniem poddaństwa, z postulatem wyrzeczeń majątkowych, zakazem obejmowania urzędów, ze sprzeciwem wobec kary śmierci, z odmową służby wojskowej i ideą pełnej tolerancji wyznaniowej. Osiągnięcia arian: - rozwój szkolnictwa (Pińczów, Lubartów, Lublin, Raków); - twórczość literacka i piśmiennicza (przekłady Biblii, katechizmy, nabożne wiersze i pieśni, dzieła teologiczno-polemiczne) oraz naukowa (arianin Piotr Statorius-Stojeński stworzył pierwszą gramatykę polską; Jan Mączyński - znakomity słownik łacińsko-polski).
Muzyka renesansowa
Renesans w muzyce to okres przypadający na lata ok. 1430-1600. Termin renesansu w odniesieniu do muzyki zastosowano w końcu XIX w. we Francji oraz na początku XX w. w Niemczech (H.Riemann), jednak w wyznaczeniu dat ramowych tego kierunku istnieją odrębne zdania wśród muzykologów - niektórzy z nich (E. Wellesz, A. Schering, H. Besseler) nie wyodrębniają wcale okresu renesansu w muzyce.
Kompozytorzy epoki renesansu tworzyli w średniowiecznym systemie modalnym, jednak powstanie techniki fauxbordon oraz stosowanie chromatyki dały początek wykształconemu w następnej epoce systemowi dur-moll. Równorzędnie z rozwojem akordyki coraz bardziej kunsztowny charakter miały opracowania polifoniczne oparte na zasadach kontrapunktu.
Rozkwitała muzyka religijna z jej podstawowymi gatunkami: mszą i motetem, komponowanymi na chór acapella (w 2. połowie XVI w. zasadnicza była obsada 5-głosowa, choć liczba głosów mogła być większa). Do wybitnych twórców należeli: O. Di Lasso, J.Okceghem, J.Obrecht,G.P.da Palestrina.
Spośród najznakomitszych kompozytorów muzyki świeckiej (chansons, madrygały, frottole, villanele) wyróżnili się: C.Jannequin, L.Marenzio, C.de Rore,A.Willaert. W muzyce instrumentalnej powstały nowe formy: ricercar i canzona.
Renesansową muzykę polską reprezentowali: Wacław z Szamotuł, M.Leopolita, T.Szadek, C.Bazylik, M.Gomółka, muzykę lutniową tworzyli:W.Bekwark, W. Długoraj, J.Polak, D.Cato.
Literatura renesansu
Literatura renesansowa tak samo jak i sztuka, jest przesiąknięta duchem humanizmu i pragnieniem odnowieniamyśli antycznej.W renesasie autorzy dziel korzystają ze znanych już w antyku i średniowieczu gatunkow.Są to m.in. :pieśni,tragedie,sielanki,bajki.Jednakże powstają także nowe gatunki nie znane wcześniej np. nowela, powieść, sonet, esej,fraszka figlik, dramat, pieśń, tren, traktat, kazanie, homilia ,sielanka, nowela.Wielkim krokiem naprzód dla literatury było wynalezienie druku przez Jana Gutenberga.Pozwolio to na szybkie rozprzestrzenianie się dzieł literackich,oraz na szerokie rozprzestrzenianie się nowych religii powstałych na gruncie reformacji, takich jak luteranizm,kalwinizm.W literzturze renesansu ukształtowa się obraz czowieka idealnego dla tamtej epoki.Jest to osoba wszechstronie wykształcona zna trzy języki :łacinę,grekę oraz hebrajski.Jego twórczość obejmuje dzieła literackie i muzyczne.Jego wyksztacenie przepełnione jest naukami przyrodniczmi.Jest duszą towarzystwa-umie zabawić zarówno siebie jak i innych.Jest osobą wysportowaną-umie pływać,jeździ konno, często chodzi na polowania.Jego ciało musi być piękne i doskonale.Kalectwo i brzydota były często pogardzane przez ludność.Przykładem może być Michał Anioł Buonarroti.
Cele literatury renesansu
Analizując literaturę renesansu można zauważyć iż nie ma ona konkretnego celu. Pisarze renesansowi piszą to co jest dla nich interesujące, i czym mogą zainteresować się ich odbiorcy.Piszrze podzielili się na kilka grup ukazujący literature odrodzenia w innym świetle.
Pierwszą grupą byli pisarze mający za cel ukazanie człowieka oraz jego świat przeżyć wewnętrznych i uczuć.Należeli do nich m.in. Francesco Petrarca autor Sonet do Laury,
Secretum, Pieśni Petrarki, Il canzoniere.Podobną tematykę przyjmował Pierre de Rosnard.Był to twórca takich dzieł jak: Les hymnes, Les amours, Sonnets pour Hlène, La Franciade.
Drugą grupę stanowili pisarze którzy ukazywali człowieka jako istotę pełną możliwości. Należał do nich m. in. Francois Rabelais jako twórca dzieł takich jak: Gargantua i Pantagruel.Kolejną grupe stanowili pisarze którzy w sposób bezpośredni lub pośredni, chcieli zmusić człowieka do refleksji nad samym sobą. Należą do nich tacy pisarze jak Michel de Montaigne(Próby, Journal de voyage,Pisma), Erazm z Rotterdamu(Enchiridion militis christiani , Colloquia familiaria , De libero arbitrio , Pochwała głupoty), Miguel de Cervantes(Galatea, Intermedia,Don Kichot).
Trzecią grupą są publicyści.Należą do nich głównie humaniści m.in. Thomas More.Jego bardzo znanym dziełem jest „Prawdziwie złota książeczka o najlepszym urządzeniu rzeczypospolitej i o nowej wyspie Utopii”. More nakreślił w niej wizję nowego, sprawiedliwego społeczeństwa, rządzonego demokratycznie, w którym nie ma własności prywatnej i osobistej, każdy obywatel zobowiązany jest do pracy i każdy wg potrzeb może z owoców tej pracy korzystać. W społeczeństwie tym nie ma obiegu pieniężnego, złoto i srebro używane są tylko do wymiany z innymi krajami. Innym znanym publicystą był Niccoló Machiavelli. Twórca takich dziel jak: O sztuce wojennej , Historia Florencji oraz Książę , gdzie przedstawił teorię skutecznego sprawowania władzy (makiawelizm).
Czwartą grupę stanowili pisarze ,dla których literatura jest źródłem zabawy, służy mniej lub bardziej wyrafinowanej rozrywce. Jednym z najlepszych pisarzy „rozrywkowych” tamtej epoki był włoch Boccacio twórca dzieła Decameron.
Osobną, piątą, grupę stanowi jeden z największych pisarzy-dramaturgów tamtej epoki, William Szekspir (1564-1616).Angielski dramaturg, poeta, aktor. Niewiele wiadomo o początkach jego życia i twórczości. Dokonana rekonstrukcja biografii jest niekompletna, często hipotetyczna. Urodził się w miasteczku Stratford-on-Avon. Jego ojciec był rękawicznikiem sprawującym urzędy miejskie, matka wywodziła się ze szlacheckiej rodziny katolickiej. Prawdopodobnie od ok. 1581 Shakespeare gościł w domach A. Houghtona w Lea Hall i T. Hesketha w Ruffordzie, mecenasów zespołów teatralnych. Przyjmuje się, iż tam po raz pierwszy zetknął się z teatrem. Ok. 1588 przybył do Londynu, gdzie pozostał do 1610. Początkowo był aktorem i autorem scenicznych przeróbek. Pierwsze poematy, dedykowane hr. Southamptonowi, Wenus i Adonis (1593) oraz Lukrecja (1594), przyniosły mu uznanie w kręgach dworskich.
W 1594 związał się z trupą teatralną Sług Lorda Szambelana, która od 1599 wszystkie sztuki wystawiała we własnym teatrze The Globe, później w Blackfriars Theatre. Po śmierci Elżbiety I w 1603 trupa, nad którą mecenat objął Jakub I, przyjęła nazwę Sług Królewskich. W 1596 Shakespeare uzyskał tytuł szlachecki. Do naszych czasów nie przetrwał ani jeden rękopis Shakespeare'a. Za życia twórcy ukazało się tylko 7 sztuk w niedokładnym wydaniu pirackim (tzw. Bad Quartos) oraz 14 w części pokrywających się z nimi utworów autoryzowanych (tzw. Good Quartos), które były najprawdopodobniej reakcją na podrobione wersje pirackie.
Członkowie trupy Sług Lorda Szambelana opracowali na kanwie manuskryptów i częściowo na podstawie Good Quartos 36 sztuk Shakespeare'a wydanych w 1623 (tzw. Pierwsze Folio). Edycja ta ustaliła kanon utworów Shakespeare'a, stała się podstawą wszystkich późniejszych wydań. Ostatecznie przyjmuje się, iż Shakespeare jest autorem 37 sztuk (o nie do końca ustalonej chronologii), które dzieli się na: kroniki historyczne, związane z dziejami Anglii (Henryk VI, Ryszard III, obie 1590–93; Ryszard II, 1595; Henryk IV, 1596–98; Henryk V, 1599), tragedie (Romeo i Julia , 1595; Hamlet, 1601; Ottelo, 1604; Król Lear, 1606; Makbet, 1606; Antoniusz i Kleopatra, 1607) i komedie (Stracone zachody miłości, 1594; Poskromienie złośnicy, 1594; Sen nocy letniej, 1595; Jak wam się podoba, 1599–1600; Wesołe kumoszki z Windsoru, 1602; Wieczór Trzech Króli, 1602; Burza, 1611).
Shakespeare jest także autorem cyklu 154 sonetów (1609) uznawanych za perełki angielskiej liryki. Twórczość Shakespeare'a, który nawiązywał do Seneki Młodszego, Plauta , Plutarcha , do średniowiecznych kronik, początkowo wśród współczesnych mu była wysoko ceniona, jednak z czasem zaczęto wysuwać przeciw twórcy oskarżenia o prostactwo i łamanie klasycznych reguł. Od romantyzmu do dzisiaj uznaje się Shakespeare'a za najwybitniejszego dramaturga literatury światowej, którego twórczość znacząco wpłynęła na kształtowanie się nowożytnego teatru europejskiego. Życie i dzieło Shakespeare'a stały się inspiracją dla J. Maddena, który w 1998 nakręcił film Zakochany Szekspir.
Renesans w Polsce

Renesans w Polsce rozwija się najpełniej w latach 1543 - 1584. Data pierwsza związana jest z wydaniem "Krótkiej rozprawy" M. Reja, "O karze za mężobójstwo" A.F. Modrzewskiego i "O obrotach ciał niebieskich" M. Kopernika. Rok końcowy polskiego odrodzenia określa data śmierci Jana Kochanowskiego, najwybitniejszego humanisty i poety tej epoki. Renesans zwany jest także "złotym wiekiem", aluzja do "Przemian" Owidiusza, rzymskiego poety, który podzielił w swym dziele etapy rozwoju świata na wieki złoty, srebrny, miedziany i żelazny. Ów pierwszy etap charakteryzował się tym samym, co biblijny raj na ziemi. Polska stawała się potęgą terytorialną i polityczną Europy, a szlachta zyskiwała sobie wiele praw stawiających tę warstwę społeczną na wyżynach hierarchii politycznej kraju. Szlachta to wcześniejsze rycerstwo zyskujące sobie nadania ziemskie od monarchy. Z powodu wzrostu rangi tej grupy społecznej i licznych przywilejów nadawanych im przez króla renesans określa się też mianem "złotego wieku" wolności szlacheckiej.
Literatura w Polsce
Źródłem literatury odrodzenia w Polsce, była głównie twórczość pisarzy wywodzących się z niższego stanu, którzy zdobyli swoje wykształcenie dzięki wytężonej pracy i zbiegom okoliczności. Pierwszym z nich był Klemens Janicki wybitny poeta polsko-łaciński. Studiował w poznańskiej Akademii Lubrańskiego. Był wiernym naśladowcą takich pisarzy jak Wergiliusz i Owidiusz. Jego protektorami byli kolejno: A. Krzycki i wojewoda P.Kmita, który wysłał go na studia do Padwy.W roku 1540 otrzymał w Rzymie laur poetycki, czyli udekorowanie odznaczeniem za doskonałość. Najwięcej utworów napisał w ostatnich latach życia, gnębiony ciężką chorobą.
W roku 1542 opublikował tom z najważniejszymi swymi utworami: Tristia, Variae elegiae, Epigrammata. W jego utworach jest wiele elementów autobiograficznych i opisów pejzaży polskich oraz włoskich. Poeta liryczny, nie stronił od tematyki historycznej.
Po jego śmierci wydano życiorysy królów polskich w formie epigramatów, Vitae regum Polonorum (Antwerpia, 1563). Także życiorysy arcybiskupów gnieźnieńskich Vitae archiepiscoporum Gneznensium (1574). Twórczość Janickiego była bardzo popularna i naśladowana przez innych pisarzy, np. S.F.Klonowica.
Prawdziwy rozkwit literatury odrodzeniowej, Polska przeżywa dopiero za czasów twórczości Mikołaja Reja.Był to jeden z największych pisarzy polskich epoki renesansu, nazywany przez niektórych "ojcem piśmiennictwa polskiego".
Nauki pobierał w Skalbmierzu i Lwowie (1514-1518), 1518 został studentem Akademii Krakowskiej, ale po roku rzucił studia i powrócił do rodzinnego Żurawna. 1525 na dworze Tęczyńskich, gdzie jako samouk uzupełniał swoje wykształcenie.
Był dobrym gospodarzem, m.in. założył miasteczka Rejowiec i Oksza (nazwa herbu Rejów), stając się człowiekiem zamożnym. Brał udział w życiu politycznym, wielokrotnie był posłem na sejm, ciesząc się dużym autorytetem. Głośny działacz obozu reformacji religijnej, często uczestniczył w synodach kalwińskich, zakładał w swoich dobrach zbory i szkoły, za co był ostro zwalczany przez Kościół katolicki.
Wspierał energicznie reformację także w swoich pismach, np. w popularnym zbiorze kazań Postylla Pańska (1557) i komentarzu do biblijnej księgi Apokalipsis (1565). Dokonywał licznych przeróbek dzieł autorów zagranicznych i starożytnych (Cyceron, Seneka), nadając im dydaktyczną wymowę. Sięgał także po wzorce średniowieczne, które unowocześniał, np. misteryjny Żywot Józefa (1545) i moralitetowy Kupiec (1549).
Wiele uwagi poświęcał przemianom społecznym w Polsce, m.in. w Krótkiej rozprawie... (1543), Zwierciadle (1568). W Wizerunku własnym człowieka poczciwego (1558), przeróbce dzieła włoskiego humanisty M. Palingeniusa, ukazał obraz świata ziemiańskiego, a także chłopskiego z punktu widzenia humanisty cieszącego się życiem i traktującego je z humorystycznym dystansem.
Twórczość Reja odzwierciedla obyczajowość czasów zygmuntowskich. Pisarz posługiwał się wieloma gatunkami literackimi: dialogiem obyczajowym i politycznym, dramatem, misterium, moralitetem, fraszką, epigramem, faceją, traktatem, prozą, dialogiem i in. Dzieła wszystkie (od 1953), Pisma wierszem w serii Biblioteki Narodowej (1954), Wybór pism (1979).
Prawdziwym objawieniem, literatury renesansowej jest twórczości największego pisarza odrodzenia, Jana Kochanowskiego.
Jan Kochanowski był największym poetą polskiego odrodzenia, nazywany „ojcem poezji polskiej”. Stał się sprawcą największego przełomu literackiego w historii polskiego piśmiennictwa, a jego dzieła na długie wieki stały się niewyczerpanym źródłem inspiracji dla następców. W twórczości poety wyróżniamy kolejne etapy: okres studiów zagranicznych, lata kariery dworskiej oraz tzw. "okres czarnoleski".
W pierwszym okresie, zagranicznym, pisywał, głównie elegie łacińskie do nie znanej nam Lidii. Za najstarszy utwór łaciński uważamy epitafium poświęcone Erazmowi Kretkowskiemu w bazylice św. Antoniego w Padwie. Niebawem (od 1561r.) zaczęły się jawić dzieła polskie. W 1562r. wraz z poematem Zuzanna, oczywiście o temacie biblijnym, ukazał się w druku hymn "Czego chcesz od nas Panie...". Według wersji poświadczonej na początku XVII wieku, powstać on miał za granicą i miał być przesłany Rejowi, który odczytawszy utwór na sejmiku, złożył hołd poecie.
W okresie dworskim Kochanowski uprawiał epikę ("Zuzanna", "Szachy"), pisał wiersze okolicznościowe, a także fraszki i pieśni. W tym czasie powstał też dokonany przez poetę przekład biblijnych psalmów ("Psałterz Dawidów") oraz tragedia renesansowa "Odprawa posłów greckich". Należy jeszcze wspomnieć o szczególnym utworze. Jest to pieśń zatytułowana "Muza", którą należałoby uznać za manifest poetycki Kochanowskiego oraz dzieło rozpoczynające dojrzały etap jego twórczości.
Fraszki tworzył poeta już do końca swego życia, nawiązując do tradycji rzymskiej. Kochanowski wprowadził nazwę fraszka od włoskiego słowa, które znaczy gałązka, dla określenia krótkiego utworu poetyckiego. Przedmiotem obserwacji poety staje się cały świat. W trzech księgach fraszek maluje portret człowieka renesansu, z charakterystycznym dla jego światopoglądu umiłowaniem ładu i umiaru, skłonnością do korzystania z urody życia. Fraszki są różnorodne. Niektóre są tak poważne, że je niejednokrotnie do pieśni zaliczano ("Na dom w Czarnolesie", "Na lipę"), a obok tego są świetne scenki opowiedziane w miniaturowych strukturach ("O doktorze Hiszpanie"). O różnorodności, o tym, że we fraszki wkłada poeta "wszytki (…) tajemnice swoje", powiedział w programowej fraszce pod tytułem "Do fraszek".
Pieśni to forma wypowiedzi lirycznej, w której Kochanowski przedstawia ideał człowieka. Wśród pieśni wyróżnić można utwory o charakterze refleksyjnym, patriotycznym, miłosnym, religijnym, a także pieśni o naturze czy biesiadne. Źródłami i inspiracjami pieśni były głównie studia nad literaturą antyczną, a szczególnie nad twórczością Horacego; zainteresowanie literaturą włoską i liryką polską, a także refleksje jakie płynęły z pracy nad przekładem "Psałterza".
W okresie dworskim Kochanowski, jak przystało na dworskiego poetę pisze też oczywiście panegiryki, czyli utwory pochwalne, wysławiające wręcz z przesadą jakąś osobę lub wydarzenie.
Trudno jest ustalić dokładną datę porzucenia przez pisarza służby dworskiej, wydaje się, iż postanowienie osiedlenia się w rodowym majątku nie zapadło nagle. Około roku 1569/1570 związki Kochanowskiego z dworem rozluźniły się znacznie. Początek lat siedemdziesiątych to okres, kiedy w korespondencji pisarza znaleźć można zapiski mówiące o pozostawieniu wsi, ale również dowody na to, iż podejmował się jeszcze misji wynikających za sprawowania stanowiska.
Zamieszkanie na wsi nie zmieniło Kochanowskiego. Nie stał się typowym ziemianinem. Wręcz przeciwnie. Nadal kontynuował twórczość artystyczną, nie zaniedbywał życia towarzyskiego, podtrzymywał dawne przyjaźnie, zawierając nowe.
W okresie zwanym czarnoleskim powstają nowe Pieśni i Fraszki, a także Treny, napisane po śmierci ukochanej córki. Równocześnie jest okres wzmożonej działalności wydawniczej- Kochanowski porządkuje i poprawia wiele wcześniej napisanych utworów, przygotowując je do druku.
Treny. 19 utworów napisanych po przedwczesnej śmierci córki wyraża całą gamę uczuć, wywołanych tą tragedią. Cykl tych liryków ukazuje rozmaite fazy cierpienia ojcowskiego i wspomnienia o zmarłej. Początkowe utwory cyklu wprowadzają w jego atmosferę. Zanim ukaże się postać ukochanej Urszulki, poeta odtworzy różne fazy rozpaczy: od smutku po lament nad życiem tak nagle przerwanym. Najbardziej znane treny (VII i VIII) przywołują wygląd córeczki i jej zachowanie. Ukojenie przynosi dopiero tren ostatni. "Treny" to korona liryki osobistej Kochanowskiego. Mimo tragicznego motywu, jaki spowodował powstanie tego cyklu, zwycięża w nim filozoficzny optymizm.
Dzieło dramatyczne stworzył Kochanowski tylko jedno "Odprawę posłów greckich". Temat zaczerpnął z "Iliady" . Odprawa posłów to odprawa upominających się o Helenę. Nie została ona jednak oddana ,co stało się przyczyną wojny trojańskiej.
Drobne utwory grupował poeta w tomy: łacińskie ody odpowiadają polskim "Pieśniom", łacińskie fraszki polskim; elegie łacińskie nieco dalsze echo miały w "Trenach". Kochanowski był najbardziej twórczym wersyfikatorem w całej poezji naszej. Wprowadził: strofę saficką (czterowersowa: trzy jedenastozgłoskowce i jeden pięciozgłoskowiec); sonet; wiersz biały; Nieskazitelne były rymy poety czarnoleskiego. Składnię łacińską opanowaną miał świetnie; w polskiej stał się mistrzem nieprześcignionym. W dobie, w której polszczyzna dopiero przecierała sobie ścieżki istniejące już wspaniale w łacinie, wniósł do naszej literatury bardzo wiele. Rzadko zdarzało się, by nie opanował jakiejś dziedziny literatury.
Po 1580 roku w dorobku literackim Kochanowskiego nie pojawia się już żaden znaczący tytuł; wiersze powstałe w tym czasie maja charakter okolicznościowy. Poeta jednak coraz częściej myśli o podsumowaniu swojego dorobku i przygotowaniu go w całości do druku. Część utworów pozostawała bowiem w rękopisie, a niektóre prace nie zostały nigdy ukończone

Sztuka renesansowa w Polsce

Muzyka

Również w życiu muzycznym obserwujemy zarówno wybitny rozwój kompozycji, jak i wirtuozerstwa (a także lutnictwa) oraz zainteresowanie muzyką społeczeństwa. Dumą polskiej muzyki Renesansowej byli tacy kompozytorzy jak Wacław z Szamotuł, którego dzieła są szczytowym osiągnięciem polskiej muzyki. Innym godnym szacunku kompozytorem jest Mikołaj Gomułka, który pozostawił po sobie czterogłosowe opracowania 150 psalmów Dawida. Rozwijała się zarówno muzyka kościelna, jak świecka (instrumentalna i wokalna). Posiadanie kapel przez dwory magnackie i biskupie (nie mówiąc o królewskim) było zjawiskiem normalnym. Muzyka towarzyszyła także życiu mieszczan i chłopów. W wyposażeniach domów mieszczańskich spotykamy klawikordy, lutnie cymbały, cynki (rodzaj trąbki), kornety, trąby, harfy, puzony i drumle. Chłopi używali instrumentów ludowych (jak dudy czy wiole). Muzyka uświetniała ich uroczystości rodzinne i spotkania w karczmie.
Człowiek Renesansu włączył rozrywkę do programu swego życia, przestano uważać ją za rzecz wstydliwą czy grzech. To samo dotyczy erotyki. Taniec, gry (w karty czy kości) stały się udziałem wszystkich klas. Określenie „cartarum lusor” (gracz w karty) dawne jest również chłopom. Łowy stały się sportem o charakterze elitarnym, w mniejszym zaś stopniu działalnością gospodarczą, jak w średniowieczu. Zanikały zabawy rycerskie, turnieje czy wielkie łowy.

Architektura

Renesans polski został zapoczątkowany przez budowę nowego pałacu królewskiego na Wawelu w 1504 z inicjatywy króla Aleksandra Jagiellończyka, autorem projektu był przypuszczalnie murator Ebreard (Erhard). Główne cechy tej budowli: jednotraktowość, piano nobile na II piętrze, wysoki dach i gradację stylistyczną elementów kamieniarskich na poszczególnych kondygnacjach realizowano także w kolejnych etapach rozbudowy za Zygmunta I (od 1506 do 1510), kiedy to ukończono drugi pałac stanowiący obecnie północne skrzydło zamku. Szczupłym zespołem wykonawców kierował Franciszek Florentczyk zatrudniający Włochów i Węgrów, np. Jana z Koszyc. Kontynuatorem Florentczyka był B. Berrecci - autor słynnej kaplicy Zygmuntowskiej. Na zamku, który ukończono w 1536, pracowali też J. Cini i B.Z. de Gianotis. Nad renesansową architekturą sakralną górowała świecka, która rozwijała się głównie w 2 połowie XVI wieku, w następstwie laickiego nurtu płynącego z humanizmem. W architekturze renesansu najbardziej charakterystyczny stał się typ rezydencji z alkierzowymi wieżami na narożach.
Ratusze z 2 połowy XVI wieku łączyły gładką płaszczyznę muru z attyką i wieżą, a masywną bryłę z tradycyjną strzelistością. Należ± do nich m.in. ratusze w: Tarnowie, Sandomierzu, Chełmnie lecz najwspanialszym z nich jest ten w Poznaniu (architekt G.B Quadro). Założony u schyłku XVI wieku Zamość zyskał regularny renesansowy plan osiowy i fortyfikacje bastionowe typu włoskiego oraz jednolitą zabudowę według projektu Moranda, dostosowaną do potrzeb polskich.
Tego rodzaju "miasta idealne", o układzie symetrycznym, opartym na dwóch skrzyżowanych osiach, zakładano w różnych częściach kraju. Na wskroś rodzimą postać miały w Kazimierzu Dolnym spichlerze z rozczłonkowanymi szczytami i kamienice pokryte silnie spłaszczoną, manierystyczną, na pół ludową dekoracją, dźwigające ogromne i bogate attyki (początek XVII wieku). Wąskie lub szerokofrontowe, niekiedy podcieniowe kamieniczki, ozdobione płaskorzeźbami, rustyką i attykami, wznoszono w Warszawie, Lwowie, Lublinie, Zamościu, Jarosławie oraz Krakowie, który promieniował elementami tego stylu, co znalazło wyraz w architekturze różnych zamków (Niepołomice, Pieskowa Skała, Brzeg), posiadających dziedzińce arkadowe w różnym stopniu inspirowane rezydencją wawelską. W tym czasie powstały także renesansowe domy mieszczańskie, np. w Krakowie, Wrocławiu, Krośnie( kamienica Wójowska 1525 ), oraz gotycko-renesansowe zamki (Ogrodzieniec, Szydłowiec, Drzewica, Ćmielów, Siewierz) i dwory (Rzemień, Jeżów, Jakubowice). Już ten wczesny kierunek architektoniczny różnił się znacznie od włoskiego, przybierał właściwości odrębne, które zyskały jeszcze na sile w latach 1550-1600. W tym okresie dojrzał motyw attyki polskiej, genetycznie zależny od Włoch, lecz rozwiązany w sposób odmienny i nowy. Proces jej kształtowania się rozpoczął się na Śląsku już ok. 1528 roku (Wrocław). Zupełna krystalizacja attyki nastąpiła w Krakowie (attyka Sukiennic - G.M. Padovano). Motyw ten, powtarzany i transportowany w sposób samodzielny, uproszczony lub wzbogacony, rozstrzygał często o swoistym charakterze architektury polskiej. Architektura kościelna wyrażała się przeważnie w małych formach, zwłaszcza w niezliczonych kaplicach, głównie grobowych, które wznoszono w celu utrwalenia pamięci i sławy rodowej. Budowle te, o założeniu centralnym z kopułą i bogatą na ogół dekoracją rzeźbiarską, wraz z bryłą starszego, często gotyckiego kościoła, składały się na swoistą, polską w wyrazie całość.
W 2 połowie XVI wieku powstały m.in. kaplice: A. Noskowskiego w Pułtusku, Lasockich w Brzezinach, Podniewskiego i Zebrzydowskiego na Wawelu, NMP we Wrocławiu; zaś w 1 połowie XVII wieku powstały m.in. kaplice: Myszkowskich przy krakowskim kościele Dominikanów, Tęczyńskich w Staszowie, Padniewskich w Pilicy i inne. W architekturze sakralnej upowszechniano typ kopułowej kaplicy grobowej. W 2. połowie XVI w. zaczęto wprowadzać koncepcje manierystyczne (manieryzm), pełne architektonicznej dekoracyjności, np. budowle Santa Gucciego - pałac Mirów w Książu Wielkim, kaplica Firlejów w Bejscach. W Gdańsku, Toruniu i Elblągu dominowały wówczas wpływy niderlandzkie (Sztuka niderlandzka) i łączenie wątku ceglanego z dekoracyjnymi detalami kamiennymi. Główni przedstawiciele tego nurtu to w Gdańsku A. van Opbergen (Arsenał, Ratusz starego miasta), A. van den Blocke i W. van den Blocke (fasada Dworu Artusa i Złota Brama).
W 1 połowie XVII wieku ukształtowały się regionalne odmiany późnorenesansowej architektury sakralnej, o manierystycznych elementów architektonicznych i dekoracyjnych (gotycka bryła, półkoliście zamknięte prezbiterium, wysokie ozdobne szczyty, sklepienia kolebkowe z bogatą geometryczną dekoracją stuikową).

Rzeźba

W rzeźbie renesansowej ważne miejsce zajmuje wprowadzony przez Włochów typ nagrobka przyściennego, który zastąpił baldachimową strukturę sarkofagów gotyckich. Jest to wnęka oparta na schemacie łuku triumfalnego, a w niej przedstawienie jakby uśpionej postaci zmarłego, np. w nagrobku Zygmunta I (B. Berrecci). Układ ten, rozwinięty w Polsce szczególnie w okresie manieryzmu, stał się osobliwą cechą nagrobka polskiego, odróżniającą go od rzeźby obcej. Ten typ nagrobka miał również odmianę piętrową. Najwybitniejszymi twórcami w kamieniu byli: B.Z. de Gianotis, G.M. Padovano, H. Canavesi, Jan Michałowicz, Santi Gucci. Wpływy krakowskiej rzeźby docierały na Śląsk, gdzie doszło do połączenia dwóch krakowskich motywów : gotyckiego baldachimu i renesansowej, uśpionej postaci zmarłego (nagrobek Baltazara z Promnic w Nysie) Oprócz figur leżących tworzono nagrobki z posągami w pozie siedzącej (Kraków, Drobin pod Płockiem) i popiersiami (np. Montelupich w Krakowie), jedno- lub dwułuczne epitafia mieszczan, z popiersiami lub postaciami członków rodziny zmarłego klęczącymi po obydwu stronach krucyfiksu. Znaczną rolę w szerzeniu późno manierystycznej rzeźby odegrał Santi Gucci (Wawelski nagrobek Stefana Batorego, stalle z postacią Anny Jagiellonki w kaplicy Zygmuntowskiej, nagrobek Branickich w Niepołomicach). W zakresie rzeźby drewnianej wyjątkowy tematycznie jest zespół głów w kasetonach stropowych sali Poselskiej na Wawelu (S. Tauerbach z Wrocławia, ok. 1535).
Te osiągnięcia i perspektywy polskiego renesansu ukształtowały trwale narodową świadomość, co wielokrotnie stwierdzono w wiekach następnych.

Malarstwo

Malarstwo XVI w. znacznie wolniej aniżeli rzeźba i architektura przyjmowało formy renesansowe, co wynikało z bardzo silnej tradycji gotyckiej twórców cechowych, a także ich odbiorców. Ponadto w Polsce działało mniej włoskich malarzy aniżeli architektów i rzeźbiarzy. Malarstwo pierwszej połowy XVI w. tworzy w Polsce szczególnie złożony obraz. Krakowska szkoła miniatorska przeżywa w początkach wieku rozkwit. Miniatury słynnego Kodeksu Behema (zbiór krakowskich przywilejów cechowych zebranych przez pisarza miejskiego Baltazara Behema) z około 1505 r. stanowią zespół iluminacji, w których widoczne są przyzwyczajenia gotyckie w ujmowaniu postaci, w braku poprawnej perspektywy linearnej czy w partiach ornamentalnych, ale które zarazem uderzają nową, w pełni świecką treścią. W krakowskich warsztatach miniatorskich powstały także piękne miniatury Graduału Jana Olbrachta (1501-1506) i Pontyfikatu Erazma Ciołka (ok. 1525). Późniejszy etap rozwoju krakowskiej miniatury reprezentuje twórczość Stanisława Samostrzelnika. Ten wybitny twórca ozdobił iluminacjami wiele dokumentów (Przywilej opatowski, 1519), ksiąg liturgicznych (modlitewniki Zygmunta Starego, 1525 i Bony, 1527) oraz innych ksiąg (Żywoty arcybiskupów gnieźnieńskich, 1531-1535, Liber geneseos rodziny Szydłowieckich, 1532). Wpływ renesansu mającego swe źródło w Niderlandach, widoczny jest w poprzednio omówionych miniaturach krakowskich, w twórczości Samostrzelnika ustępuje silniejszemu oddziaływaniu renesansowej sztuki włoskiej, lecz nie wyzwala jej całkiem z gotyckich elementów. Cechą zgodną z dążeniem nowego stylu jest portretowość. Samostrzelnik jest twórcą nowego w Polsce gatunku malarstwa: samodzielnego wizerunku człowieka, wolnego od powiązań ze sceną religijną; taka jest zarówno część jego miniatur, jak i przypisywany mu obraz sztalugowy - portret biskupa Tomickiego z serii współczesnych portretów z klasztoru Dominikanów w Krakowie (lata trzydzieste XVI w.). W malarstwie sztalugowym i ściennym pewna rola w propagowaniu renesansu przypadła malarzom niemieckim działającym w Polsce. Najwybitniejszy z nich, Hans Sness z Kulmbachu, był w Krakowie około 1514 r. i wykonał obrazy religijne w konwencjach nowego stylu o widocznym wpływie włoskim. Hans Drer i Antoni z Wrocławia dekorowali m.in. fryzami ze scenami alegorycznymi i turniejami wnętrza zamku na Wawelu. Nieznany malarz maluje około 1515 r. obraz "Bitwa pod Orszą", inicjując w Polsce nową tematykę historyczną.
Przeważa jednak w pierwszej połowie XVI w. malarstwo silnie związane z tradycją średniowieczną, zachowujące formę tryptyków czy poliptyków, słabo jeszcze reagujące na działanie sztuki Odrodzenia. Portret stanowi też najbardziej interesującą dziedzinę malarstwa polskiego drugiej połowy XVI w. Powstają coraz liczniejsze wizerunki królewskie, magnackie i mieszczańskie, świadcząc o zupełnym wyodrębnieniu się tego gatunku malarstwa, tak charakterystycznego dla nowej epoki. Wrocławianin Marcin Kober maluje w 1583 r. całopostaciowy portret Stefana Batorego. W obrazie tym widzimy już ukształtowane cechy, jakie staną się w XVII w. typowe dla barokowego portretu, tzw. sarmackiego: ostry realizm w ujęciu twarzy, dekoracyjne traktowanie partii stroju, z podkreśleniem zarówno konturu, jak i płaszczyznowo złożonych barw, z ulubionym silnym akcentem czerwieni. W malarstwie ołtarzowym w całej Polsce zaczyna niknąć tradycja gotycka, na jej miejsce wchodzi wpływ manieryzmu niderlandzkiego, rozpowszechnionego zwłaszcza przez grafikę. W pełni rodzimy charakter mają dekoracje stropów i ścian drewnianych kościółków, gdzie zaznacza się ludowa stylizacja form; typowe przykłady z tego okresu mamy w Boguszczycach i w Grębieniu k. Wielunia - postaci grajków w tej ostatniej polichromii weszły trwale w skład ulubionych motywów sztuki polskiej. Przykładów polichromii renesansowej dostarczaj± również fryzy w komnatach i na krużgankach zamku na Wawelu (tworzyli je m.in. A. Drer i M. Lentz). Czołowym twórcą reprezentacyjnych portretów był M. Kober. W dziedzinie stolarstwa artystycznego ważnym dziełem są drzwi z ratusza krakowskiego, obecnie w Collegium Maius, autorstwa P. Kaliny (1593).

Grafika

Rozwijał się renesansowy drzeworyt ilustracyjny ( od początku XVI wieku ) i książkowa ornamentyka marginalna typu włoskiego. Sceny postaciowe inspirowała grafika niemiecka. Na ich treść składały się legendy świętych, tematy historyczne i symbole, portrety panujących i wydarzenia aktualne. Motywy sakralne sąsiadowały z laickimi, krystalizowała się ikonografia polska. Od 1550 roku zmieniła się grafika książkowa, a front i spisy odznaczały się bogatą kompozycją. Elementy manieryzmu pojawiały się w 1552 roku we wzorach złotniczych Erazma Kamyna. Przy końcu XVI wieku stosowano miedzioryt, ale nie tracił znaczenia drzeworyt ilustracyjny, nieraz póludowy w swym charakterze, występujący w ówczesnych wydawnictwach z zakresu botaniki, ekonomii, rolnictwa i hutnictwa. Rzemiosło polskie wykazuje wpływy Norymbergii - oprócz licznych importów w zakresie złotnictwa i ludwisarstwa w Krakowie działał norymberczyk H. Beham - twórca dzwonu Zygmunta (1520). Wyrobem krakowskich złotników jest Srebrny kur bractwa strzeleckiego ufundowany ok. 156
Czasy Odrodzenia, dzięki silnemu rozwojowi kultury polskiej oraz sukcesom państwa, były okresem dalszego, wydatnego rozwoju polskiego narodu. Nie miały na te procesy negatywnego wpływu podziały religijne, jakie przyniosła ogarniająca szlachtę reformacja. Jedynie w miastach zachodniej polski luteranizm przyczynił się do utrwalenia odrębności etnicznej tych mieszczan pochodzenia niemieckiego, którzy nie ulegli polonizacji.
Przełom wieku XVI i XVII to zmierzch renesansu. Jako datę końcową tej epoki podaje się rok 1620. Za ostatnie wybitne dzieło tego okresu uważa się wydany w 1614 zbiór " 192 Sielanki" Szymona Szymonowica.