Architektura

Architektura starożytnego Egiptu

Sztuka Egiptu w ciągu 3000 lat prawie się nie zmieniła. Styl raz zastosowany w architekturze, malarstwie i rzeźbie przetrwał dzięki sztywno przestrzeganemu kanonowi. Sztuka Egipty ma przede wszystkim charakter sepulkralny – świątyń pogrzebowych, związana jest z obrządkiem pogrzebowym i kultem zmarłych. Grobowce i świątynie pogrzebowe mające zapewnić nieśmiertelność wznoszono głównie dla klasy panującej. Najwspanialsze z nich tworzono z myślą o faraonach. Biedniejsi Egipcjanie chowali swoich zmarłych w piaskach pustyni. Bogatsi drążyli groby w skałach w pobliżu Teb.
Stare Państwo – stolica Memfis
Jego początek to zjednoczenie państw Górnego i Dolnego Egiptu. Grobowce pierwszych królów miały kształt mastab, czyli budowli wznoszonych na planie prostokąta zakończonych płaskim dachem. Część podziemna składała się z komór, w których składano ciało zmarłego. Największy władca tego okresu, Dżoker wystawił dla siebie okręg grobowy w Sakkarze, którego najważniejszą częścią była piramida schodkowa. Powstała ona z ustawionych jeden na drugim segmentów w kształcie mastab, malejących ku górze. Do najsławniejszych i największych piramid tego okresu należą ostrosłupowe piramidy w Gizie Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa ( w III w. p.n.e. na liście siedmiu cudów świata). W pobliżu znajduje się inny wspaniały zabytek tego okresu - Sfinks – lew o ludzkiej głowie. Budowano także świątynie grobowe, w których odprawiano obrzędy religijne mające na celu przedłużenie życia duchowego i zapewnienie zmarłym nieśmiertelności.
Średnie Państwo – stolica Teby
Powtarzano wzory Starego Państwa, ale obiekty nie przyjmowały gigantycznych rozmiarów. W miejsce piramid powstały grobowce kute w skale.
Nowe Państwo – stolica Teby
Faraonowie, których rządy przypadają na początek tego okresu, wznosili świątynie grobowe, by modlić się tam za życia oraz korzystać z nich po śmierci. Zaczęto wznosić monumentalne królewskie świątynie Amona, w których odbywały się publiczne obrzędy kultowe. W Egipcie kamień był łatwo dostępny, dlatego rozpowszechnił się system konstrukcji belkowo-słupkowej. Charakterystyczną cechę budowanych tym systemem świątyń były sale hipostylowe z gęsto ustawionymi kolumnami. Teby (Luksor) dzieliły się na dwa ośrodki położone na obu brzegach Nilu. Na wschodnim wznoszono kompleksy świątynne, a na zachodnim rozciągała się kraina umarłych. Wykształcił się kanon świątyni egipskiej, na który składała się: przystań do której dobijała barka, aleja sfinksów, obelisk, pylony, dziedziniec kolumnowy, sala modłów (hipostylowa) oraz cela bóstwa.
Do świątyń prowadzą monumentalne aleje procesyjne z szeregami posągów sfinksów ustawionych po obu jej stronach. Wejście na dziedziniec obramowane jest z dwóch stron potężnymi pylonami. Dalej mogli wejść tylko kapłani i dostojnicy. Zatem to pylony stały się wizytówką świątyń. Pokrywano je bogatymi reliefami opowiadającymi o czynach faraonów zwyciężających wroga i oddających cześć bogom. Przed pylonami ustawiano potężne posągi faraonów. Za pylonami rozpościerał się obszerny czworokątny dziedziniec, otoczony portykami. Było to miejsce odprawiania publicznych ceremonii (lud obserwował je z placu przed pylonami). W głębi budowano zazwyczaj salę hypostylową, za nią salę ofiarną z ołtarzem i salę pojawień. W drzwiach sali pojawień ukazywał się posąg bóstwa w tzw. barce kultowej (była to przenośna łódź ozdobiona na rufie i dziobie wizerunkami bóstwa, czyli np. głową barana - Amon, głową sokoła - Re). Za salą pojawień znajdowało się sanktuarium, w którym przechowywano posąg bóstwa. Do zespołu świątyń należała też sadzawka z krokodylami.

Największy i najbardziej reprezentatywny zespół świątyń znajduje się w Karnaku. Związany jest z kultem Amona-Re, a jego centrum to olbrzymia sala hipostylowa ze 134 kolumnami (23m)W Tebach zachodnich położona jest nekrofilia królów i możnowładców egipskich tzw. Dolina Królów. Odkryto tu ok. 500 grobów, z których najsłynniejszy należał do faraona Tutenchamona. Jako jedyny przetrwał do naszych czasów z pełnym wyposażeniem (1922 odkryto złotą biżuterię, rzeźby, meble, ceramikę, szaty, złota maska).
Powstały także świątynie skalne. Najwspanialsze należały do królowej Hetszepsut w Deir-el-Bahari. Przed wchodzącym głęboko w skałę sanktuarium znajdowały się trzy tarasowe dziedzińce z kolumnami. Podążało się do nich po specjalnych rampach, wyznaczających trasę procesji doliny do wejścia wykutego w skale.
Materiałami budowlanymi do wznoszenia domów mieszkalnych była glina, trzcina i drewno, dlatego nie przetrwały do naszych czasów.



Architektura starożytnej Grecji

Historie historyczne rozwoju kultury starożytnej dzieli się na trzy podstawowe okresy: archaiczny – powstają pierwsze murowane świątynie, style w architekturze, klasyczny – „złoty okres kultury greckiej”, hellenistyczny – rozprzestrzenianie się architektury na wschód wskutek podbojów Aleksandra Wielkiego.
Świątynia grecka jest podstawowym typem architektury monumentalnej w Grecji. Była domem bóstwa. Obiektem kultowym i reprezentacyjnym miasta, dlatego Grecy podwyższali ją umieszczając budowlę na trzystopniowym fundamencie. Cokół w formie stopni wokół budynku nosi nazwę stereobatu. Najwyższy stopień – stylobat przechodził w płaszczyznę posadzki. Świątynia budowana była na rzucie prostokąta a najważniejszym elementem ścian były kolumny.
Kolumny to pionowe podpory o przekroju kulistym, wsparte na stylobacie, zwykle ustawione w rzędy. Składają się z trzech podstawowych elementów: kapitelu (głowicy), trzonu i bazy (podstawy). Na kolumnie wspiera się belkowanie złożone z architrawu (belka spoczywająca na kolumnie), fryzu oraz gzymsu. Z krótszej strony budynku gzymsowi poziomemu towarzyszą mu dwa skośne (kryjące krawędzie dwuspadowego dachu). Utworzone przez nie trójkątne pole to tympanon. Cechy poszczególnych porządków mają inne proporcje, różnią je także motywy dekoracyjne.
Porządek dorycki jest najprostszy, najskromniejszy i najstarszy. Charakteryzuje go prostota i surowość. Kolumna nie posiada bazy i stoi bezpośrednio na stylobacie. Trzon kolumny zwęża się w 1/3 wysokości , posiada wybrzuszenie (entazis), na całej długości kolumna była żłobkowana (kanelowana). Głowica składa się z okrągłej poduszki(echinusa) i kwadratowej płytki (abakusa). Belkowanie składa się z gładkiego architrawu, fryzu podzielonego na tryglify (prostokątne płyty z trzema poziomymi żłobkami) i umieszczonych między nimi metop (pola najczęściej wypełnione rzeźbą). Świątynie Zeusa w Olimpii, Hery w Olimpii, Ateny na Akropolu, Posejdona na Sunion, Apolla w Delfach.
Porządek joński różniła od doryckiego większa lekkość, dekoracyjność i elegancja. Kolumny są smuklejsze, wyższe i posiadają bazę. Żłobki kolumny są gęściejsze i oddzielone listewkami. W pionie żłobki kończą się zaokrągleniem u góry i od dołu. Głowica uformowana jest w kształcie baranich rogów (spirali), noszących nazwę ślimacznic lub wolut. Część środkowa woluty ugina się lekko. Pomiędzy wolutami znajduje się pierścień echinusa, złożony z wolich oczek i podwiązanych opaska perełek. Głowicę przykrywa zanikająca płytka abakusa. Architraw jest ukształtowany z trzech , schodkowo cofających się ku dołowi, podłużnych pasków. Fryz jest ciągły, co pozwala na wypełnienie go dekoracją biegnącą nieprzerwanie wokół całej budowli. Świątynie Nike na Akropolu, Artemidy w Efezie.
Porządek koryncki jest jeszcze bardziej rzeźbiarski i dekoracyjny niż joński. Wykształcił się w okresie hellenistycznym. Proporcje kolumn są zbliżone do jońskich. Różnica występuje w głowicy, która ukształtowana jest w formie kielicha z wychodzącymi z niego dwoma rzędami liści akantu. Część gzymsowa jest zbliżona do formy jońskiej. Belkowanie bywa malowane w pasy dekoracyjne pokryte rysunkami przedstawiającymi meandry (ornament ciągły utworzony z jednej linii załamującej się wielokrotnie pod kątem prostym) lub palmety (dekoracyjny motyw w kształcie stylizowanego liścia palmy, ułożonego symetrycznie). Gzyms wieńczą kamienne sterczyny zwane akroteriami. Świątynie: Zeusa Olimpijskiego w Atenach, Artemidy w Messenie, pomnik Lizykratesa w Atenach.
Świątynie greckie poza dekoracja rzeźbiarska posiadały także barwne zdobienia malarskie. Polichromia miała za zadanie ożywić białą bryłę budowli. Kolor czerwony służył do uwydatnienia elementów poziomych, ciemnoniebieski-pionowych, stosowano także kolory zielony, żółty, oraz złocenia. Polichromowano także figury bóstw i rzeźby wypełniające tympanon, znajdujące się w metopach, czy ustawiane w świątyniach.
Najsłynniejszą świątynia dorycką jest Partenon projektu Iktinosa i Kallikratesa. Zbudowano ja ku czci bogini Ateny. Składała się z celli, posągu Ateny i skarbca. Do Partenonu mogli wchodzić jedynie kapłani. Wierni musieli pozostać na zewnątrz.
Przykładem świątyni w stylu jońskim jest Erchetyjon w pobliżu Partenonu. Ma dwa poziomy oraz portyk. Poświęcona jest bogowi morza-Posejdonowi i bogini wojny-Atenie. Portyk ma o kształcie ganku z dziewczęcymi postaciami zamiast kolumn. Kariatydy niosą na głowach architraw z belkowaniem.
W okresie hellenistycznym nastąpił rozwój budownictwa publicznego, bazyliki, hale zebrań i sądów, targowiska, teatry, budynki zgromadzeń, gimnazjony.
Teatr grecki to budowla amfiteatralna na planie koła, usytuowana na otwartej przestrzeni. Przeznaczony był do wystawiania dramatów i komedii oraz uroczystości związanych z kultem ku czci Dionizosa. Widownia ukształtowana byłą schodkowo. Do najlepiej zachowanych należą teatry w Atenach, Delfach, Egesta i Epidaurze.
Wysoka pozycja sportu wpłynęła na budownictwo przeznaczone do tego celu. Były to przede wszystkim gimnazjony – zespoły budowli o charakterze sportowym. Mieściły boiska, sale do ćwiczeń gimnastycznych i igrzysk. Główną częścią gimnazjonu była palestra-główny stadion. Do gimnazjonu należał park z boiskami, bieżniami, natryskami- ozdobiony posagami sławnych sportowców, atletów i ołtarzami bogów. Pozostałości obiektów sportowych można oglądać w Olimpii, Delfach, Delos, Epidaros.

Architektura starożytnego Rzymu

Zanim założono Rzym na Półwyspie Apenińskim, najlepiej rozwiniętą cywilizacją byli Etruskowie. Etruskowie byli twórcami sklepień.
Dzieje państwa rzymskiego dzieli się na okres królewski (etruski), okres republiki (śmierć Juliusza Cezara), okres cesarski.
Architektura rzymska zaspokajała potrzeby szerokiego ogółu obywateli. Budownictwo świeckie miało przewagę nad architekturą sakralną. Rzymianie wykazywali talenty militarne i administracyjne oraz zdolności konstrukcyjne w dziedzinie nauk inżynieryjnych i budowlanych oraz przejęli osiągnięcia Etrusków i Greków. Rzymianie zastosowali nowe rozwiązania w zakresie materiałów budowlanych i rozwiązań konstrukcyjnych.
Beton – powstał z pyłu wulkanicznego, wapna, piasku i wody. Początkowo była to półpłynna masa, która potem twardniała. Cechowała go trwałość i wodoodporność.
Łuk wykonywano z cegły lub kamienia. Służył do przykrycia otworu, wzmocnienia ścian, stosowany był także w sklepieniach.
Sklepienia – wykorzystując łuk udoskonalono sklepienia. Konstruowali sklepienia kolebkowe – ma kształt połowy walca przeciętego na osi poziomej, krzyżowe – przecięcie dwóch sklepień kolebkowych jednakowej wysokości i rozpiętości oraz kopułę półkolistą, klasztorne-dwie kolebki założone na kwadrat, oparte na 4 ścianach.
Porządki- zapożyczone od Greków, toskański – trzon gładki bez kanelowania, oraz kompozytowy. Rzymianie stosowali zasadę ich piętrzenia, od cięższych do lżejszych.
Pilastry – filary wtopione w ściany.
Postument – służył do wysmuklenia budowli, na nim stawiano słupy, kolumny, pomniki.
Zastosowanie betonu umożliwiało wznoszenie wielkich gmachów publicznych nakrytych kopułami.
Panteon wzniósł Marek Agrypa. Świątynia składa się portyku wspartego na kolumnach korynckich, przedsionka i okrągłej celi z kopułą. Półkolista kasetonowa kopuła ma u góry okrągłe okno. Kształt celi symbolizuje świat. Ściany Panteonu podzielono na dwa poziomy: dolny posiada siedem wnęk w których stało siedem posągów bogów (Jowisza, Apolla, Diany, Wenus, Merkurego, Marsa i Saturna), górny ozdobiony jest ślepymi oknami i ramami. Pierwotnie kopuła była pokryta płytami ze złoconego brązu, ale zostało to przetopione przez papieża Urbana w VIII w. Pochowany jest tu Rafael Santi.
Najstarszy w Rzymie rynek to Forum Romanum. Przy forum lokowano wspaniałe gmachy państwowe i świątynie. (cesarskie , Trajana).
Przykładem budownictwa pałacowego jest pałac Augusta na Palatynie, który został zbudowany na dwóch wciętych w zbocze tarasach, zajmuje powierzchnię 4 ha. Czy pałac Dokleciana w Splicie, którego plan przypomina układ obozu wojskowego, ma kształt zbliżony do kwadratu, przeciętego dwiema ulicami. Najważniejszymi obiektami są apartamenty prywatne z salą audiencjonalna, mauzoleum świątynia Jowisza. Całość otaczają mury z 16 wieżami.
Kolejnym przykładem są łaźnie antyczne – czyli termy. Budowano je na olbrzymich powierzchniach. Oprócz łaźni i pralni mieściły się w nich sale gimnastyczne, pokoje muzyczne, biblioteki, restauracje, oraz ogrody. Były zdobione rzeźbami i mozaikami wykonanymi z marmurów i brązów. Mogło się w nich kąpać po kilka tysięcy ludzi. W ich konstrukcji zastosowano sklepienia krzyżowe i kopuły, które przykryto szkłem i złocisto-niebieskimi stiukami. (Doklecjana, Karakalli).
Teatr cieszył się mniejszym powodzeniem niż w Grecji. Z istniejących można wymienić teatr w Pompejach i Orange-najlepiej zachowany teatr z czasów rzymskich.
Bardziej popularne były cyrki, największy z nich Cirrus Maximus. Mógł pomieścić 250 tys. widzów. Miały kształt wydłużony, zaokrąglony z jednego końca. Odbywały się tu Igrzyska. Widownia składała się z trzech części, które odpowiadały trzem kondygnacjom fasady.
Przykładem amfiteatru jest rzymskie Koloseum (amfiteatr Flawiuszy), zbudowane przez Wespazjana. Mieści ok. 50 tys widzów , ma kształt elipsy. Zewnętrzne ściany podzielone są na cztery kondygnacje: trzy poziomy mają arkady z półkolumnami w porządku doryckim, jońskim i korynckim. Czwarty poziom to mór ozdobiony korynckimi pilastrami z niewielkimi otworami okiennymi. Pomieszczenia wewnętrzne znajdują się na czterech poziomach, tworzy je zespół ścian, filarów, sklepień beczkowych i krzyżowych. Mieszczą się tam szatnie, bufety, pomieszczenia dla dzikich zwierząt i gladiatorów, natryski. Widownia zaopatrzona jest w 80 womitoridów czyli wejść (można ja było opróżnić w 6 minut).
Oprócz świątyń, budynków użyteczności publicznej rzymianie wykonywali również budowle inżynieryjne czyli drogi, mosty i akwedukty (wodociągi).
Powstawały także obiekty architektoniczne o specjalnym charakterze. Są to łuki triumfalne oraz kolumny. Łuki triumfalne budowla w kształcie monumentalnej, wolnostojącej bramy stawiana dla upamiętnienia ważnej osoby lub uczczenia ważnego wydarzenia, zwykle zwycięstwa militarnego. Triumfalne łuki wykonywane były z kamienia ciosowego w kształcie arkadowym jako konstrukcje jedno-, dwu- lub trójprzęsłowe. Filary zdobiono półkolumnami lub wtopionymi częściowo w filar kolumnami, stawianymi na piedestałach podkreślających wysokość budowli, w ozdobnym, często w korynckim stylu. Wolne pola wypełniano reliefami, napisami mówiącymi o przyczynach powstania tego łuku. Na szczycie umieszczano kwadrygę z posągiem osoby, na cześć której wzniesiono ten łuk. Do dzisiaj przetrwały łuki Tytusa, Septymiusza Sewera, Konstantyna, Tyberiusza (Orange), Trajana.
Kolumny wolno stojące stawiano ku uczczeniu wybitnych i zasłużonych wodzów. Najbardziej znane to kolumna Trajana i Marka Aureliusza. Płaskorzeźba z kolumny Trajana upamiętnia historię wyprawy przeciw Dakom. Jest to pas długości 200 m owinięty wokół kolumny. Przedstawia 404 sceny.

Architektura romańska

Styl romański ma korzenie w sztuce karolińskiej, przedromańskiej i bizantyjskiej. Rozpowszechnia się od IX w. na terenie Francji, Włoch, Niemiec i inne kraje Europy. Trwa do XIII w. Styl romański przejawiał się w niemal wyłącznie w sztuce sakralnej. Wynikało to z wiodącej roli Kościoła, a zwłaszcza z działalności rozwijających się zakonów (gł. Benedyktynów, cystersów). Sztuka romańska jest bezimienna. Ma sławić Boga a nie autora.
Materiałem budulcowym był kamień nieobrobiony w formach naturalnych, np. otoczaki, później ociosanych głazów oraz dokładnie obrobionych kostek ciosowych. Budowle miały grube mury, ponieważ spełniały także funkcję obronną. Wieże stawiano na skrzyżowaniu lub przy prezbiterium lub przy wejściu. Były wysokie na planie kwadratu, oświetlano je małymi okienkami.
Klasztory składały się z kościoła, zabudowań mieszkalnych i gospodarczych. Kościół budowano na planie krzyża łacińskiego. Dłuższe ramię krzyża tworzyły trzy nawy, przecięte nawą poprzeczną-transept. Przedłużeniem nawy głównej było prezbiterium w którym znajdowało się miejsce dla duchowieństwa, ołtarz i chór, zakończone absydą.
z prezbiterium mieszczącym chór, ołtarz i miejsce dla duchowieństwa, zakończono je półkolistym pomieszczeniem-absydą. Absydy w niektórych kościołach stanowią także zakończenie nawy poprzecznej. Nawa główna jest wyższa od bocznych. Początkowo stosowano stropy drewniane, a z czasem sklepienia kolebkowe i krzyżowe. Przykrycie całego wnętrza sklepieniem krzyżowym nosi nazwę systemu wiązanego. Jest to sklepienie oparte na rzucie kwadratu, gdzie każdemu kwadratowi sklepienia nawy środkowej odpowiadają po dwa kwadraty sklepień naw bocznych. Nawa boczna jest o połowę węższa od nawy środkowej. Filary międzynawowe można podzielić na główne-podtrzymujące sklepienia nawy środkowej i częściowo naw bocznych oraz pośrednie-podpierające sklepienia naw bocznych. Otwory okienne są niewielkie. Większe otwory dzielą są na dwie lub trzy części, są to biforia i triforia. Otwory dzielą kolumienki z głowicą i bazą. Okna wypełnione są szkłem. W X w. płaszczyzny okien otrzymują barwne, o niewielkich wymiarach szybki zwane „gomółkami”, łączone ze sobą za pomocą ołowiu. Główny portal wejściowy jest bogato dekorowany. Dekoracja portalowa jest ozdobiona płaskorzeźba. Półkolistą tarczę pola tympanonu wypełnia rzeźba o treści religijnej.


Architektura gotyku

Architektura gotycka rozwijała się w okresie późnego średniowiecza, tzn. ok. 2 poł. XII-XV w. Ojczyzną gotyku była Francja-prowincja Ile-de-France.
W gotyku nastąpił niespotykany dotąd rozwój miast. Powstawały w nich uniwersytety i szkoły katedralne. Największymi przedsięwzięciami budowlanymi były katedry. Symbolizowały potęgę władzy królewskiej, były miejscem koronacji i pochówku monarchów. Kościoły były budowane na planie krzyża łacińskiego o trzech lub pięciu nawach o konstrukcji bazylikowej i halowej. Prezbiteria były prostokątne zakończone absydą półkolistą lub wieloboczną z ułożonymi promieniście kapliczkami. Podstawowym budulcem była cegła.
W układach bazylikowych nawa główna była wyższa od bocznych. Elementami tej konstrukcji były żebra profilowane, filary, łuki oporowe i szkarpy. Podstawowym sklepieniem był ostrołuk. Ciężar sklepienia przeniesiony był wewnątrz budynku na filary arkadowe, a na zewnątrz na potężne filary, tzw. siły wież, za pośrednictwem łuków oporowych umieszczanych nad nawami bocznymi.
W konstrukcji halowej nawy boczne są tak samo wysokie jak nawa główna.
Najwybitniejszym osiągnięciem jest sklepienie żebrowe, które oprócz znaczenia konstrukcyjnego mają także znaczenie dekoracyjne. Są to sklepienia gwiaździste, kryształowe, siatkowe, palmowe, sieciowe. Trzony kolumn ustawione z bazą na cokole. Głowica jest bardzo dekoracyjna i przedstawia ornament roślinny-liście dębu, bluszczu, klonu.
Okna były ostrołukowe. Ich powierzchnie są duże, ponieważ rolę muru nośnego zastępują filary i wieże sił. W oknach pojawiają się witraże z kolorowego szkła, łączone ołowiem. Otwory okienne są dzielone, co tworzy dekorację-maswerk. Tworzy ono koronkową siatkę o różnych wzorach (koło, liście, wieloliście). Do oświetlenia nawy głównej służyły okna zwane rozetami lub Różycami. Umieszczane były w szczytowej ścianie nawy środkowej, zdobi je witraż.
Do kościoła prowadzą jeden lub trzy portale. Archiwolta jest w kształcie ostrołuku. Obramowanie portali stanowi kompozycja kolumienek, filarków i rzeźbionych postaci świętych. Portal był wypełniany rzeźbą. Tematykę czerpano ze Starego i Nowego Testamentu.
Domy mieszkalne początkowo wznoszono z drewna, później były murowane. Bryła i konstrukcja była różna w zależności od kraju.
W okresie wiele miast zostało otoczonych murami obronnymi, zazwyczaj poprzedzonymi fosą. Mury posiadały baszty i bramy. Nastąpił tez rozwój zamków obronnych. Podstawowymi elementami zamków były wieże, dom wielki, zwany domem pańskim, czasami kaplice, ciąg murów obwodowych i mór zewnętrzny. Teren wokół murów to przymurze wykorzystywane do urządzania ogrodów. Wokół zamku była fosa z mostem zwodzonym.
W gotyckich miastach budowano ratusze, siedziby bractw, przytułki dla chorych, pręgierze, szubienice-poza murami miasta, łaźnie, oraz cmentarze. Wznoszono domy handlowe zwane sukiennicami, spichlerze.
Zachowane budynki handlowe – Gandawa, Brugia, gmachy giełdy w Walencji i Palma de Mallorca, Sukiennice w Krakowie.
Przykłady ratuszy – Florencja, Sienna, Perugia, Wenecja – pałac Dożów, Akwizgran, Brema, Wrocław, Toruń, Gdańsk.
Miasta z murami obronnymi – Awinion, Mont-Saint-Michel, Lubeka, Kolonia, Toledo, Kraków, Toruń, Chełmno.
Przykłady gotyckich zamków – Awinion, Dijon, Coca, Praga, Toruń, Malbork, Chełmno.
Katedry gotyckie i kościoły – opactwo Saint-Denis, katedra Notre Dame, Amiens, Reims, Kolonii Strasburgu, św. Stefana w Wiedniu, Canterbury, Salisbury, Yorku, Mediolanie, Bolonii, Toledo, Sewilli, Santiago de Compostella, We Wrocławiu, Krakowie, Poznaniu, Gnieźnie.


Architektura renesansu

Sztuka renesansu rozpoczyna tzw. okres nowożytny. Kształtowała się głównie na terenie Włoch, a jej centrum stała się Florencja. Za datę rozpoczęcia nowego stylu uważa się rok 1420, kiedy to na zlecenie Rady miasta Florencji Filippo Brunelleschi rozpoczął budowę kopuły na katedrze Santa Maria del Fiore.
Rozwój włoskiego renesansu można podzielić na trzy okresy. Pierwszy – wczesny renesans przypada na lata 1420-1500; drugi – złoty renesans obejmuje lata 1500-1540; trzeci – późny renesans obejmuje lata 1540-1580. W architekturze renesansu powrócono do konstrukcyjnych elementów i form sztuki antyczne, głównie rzymskiej, ale też do greckiej. Formą architektoniczną stała się budowla centralna przykryta kopułą. Podstawową formą konstrukcyjną był łuk półkolisty. Formą powstałą na jego bazie była arkada – wsparta na kolumnach lub filarach. Rzędy arkad tworzyły galerie, które otaczały dziedzińce rezydencji czy domów mieszkalnych, tworzyły loggie lub podcienia kamienic. Łuk półkolisty wykorzystywano również w portalach wejściowych i oknach. W fasadzie pojawiają się kolumny, półkolumny, pilastry jako element podziału pionowego. W kolumnach i pilastrach powrócono do antycznych porządków. Jako przykrycia stosowano kopułę na bębnie, którą wieńczy latarnia, sklepienie kolebkowe z lunetami i zwierciadlane (ścięta kolebka), oraz stropy belkowe dzielone kasetonami. Potem zaczęły pojawiać się sufity (do stropowych belek przybijano deski i pokrywano je zaprawą). W wielu obiektach pojawia się attyka. Może występować jako pełna – w formie ślepego muru, ażurowa z wyciętym motywem zdobniczym oraz grzebieniowa, która osłaniała dachy, stanowiąc rodzaj zapory przeciwpożarowej. Technikami zdobniczymi elewacji było boniowanie – podział poziomy i pionowy, który podkreśla poszczególne kamienie. Powierzchnie kamieni mogą być gładkie, półdiamentowe, diamentowe lub rustykalne, czyli obrobione na kształt dzikiego kamienia.
Do dekoracji służyły także ornamenty, które zapełniają płaszczyzny ścian i sklepień. Na elewacjach wykonywano dekorację techniką sgraffito (na ułożonym warstwami dwubarwnym tynku, wycina się wzór rylcem).
Typowe dla tej epoki było budownictwo świeckie, człowiek zabiega o wygodę budując pałace, zamki, dwory czy kamienice. Pałace miejskie zatracają cechy obronne na rzecz obronnej i reprezentacyjnej. Obiekty mieszkalne były powiązane z ogrodami. W ogrodach pojawiają się rzeźby, baseny i fontanny, strzyżone i formowane żywopłoty, drzewa.
Włochy
Filippo Brunelleschi – jego najwybitniejsze dzieła powstały we Florencji. Do gotyckiej katedry Santa Maria del Fiore dobudował dwupowłokową kopułę. Inne projekty to: kościół San Lorenzo, kaplica Piazzich przy kościele Santa Croce, Dom Podrzutków, Pałac Pitti w którym po raz pierwszy zastosowano bogatą rustykę.
Leon Battista Alberti – Pałac Rucellai gdzie pilastry dzielą piętra, płaskie boniowanie, spiętrzenie porządków, buduję rozpoczęty już kościół Santa Maria Novella we Florencji, oraz buduje kościoły San Andrea i San Sebastiano w Mantui.
Michelozzo di Bartolomeo – jest architektem wielu kaplic, m.in. Medyceuszy przy kościele Santa Croce, willi Cereggi, jego największe dzieło to Pałac Medicich-Riccardich, siedziba rodu.
Donato Bramante – kościół Santa Maria delle Grazie, Pałac Cancelleria, projekt pałacu papieskiego (trzy skrzydła czteropiętrowych loggii filarowych), projekt bazyliki św. Piotra.
Michał Anioł – kaplica Medici przykościelne San Lorenzo we Florencji, Biblioteka św. Wawrzyńca, plac na Kapitolu (Pałac Konserwatorów, Pałac Senatorów, Muzeum Kapitolińskie), kopuła bazyliki św. Piotra na Watykanie.
Giacomo Barozzi da Vignola – uczeń Michała Anioła – zamek Caprarola koło Rzymu.
Andrea di Pietro Palladio – Pałac Chierigati (Vicenza), Pałac Valamrana (Vicenza), Villa Rotunda k. Vicenzy, Casa del Capitano w Vicenzy, kościół San Georgio Maggiore i Il Redentore w Wenecji, Teatro Olimpio.
We Francji charakterystycznymi elementami w architekturze były strome dachy i bardzo wysokie kominy oraz kręte schody umieszczane na zewnątrz lub wewnątrz budowli. Zamki nad Loarą: Blois, Chambord, Amboise, Chenonceau, Villandry, Fontainebleau, Luwr, Pałac Luksemburski, kościół ST. Gervaise w Paryżu.
Na terenie Niemiec obiektami renesansowymi są: zamek w Dreźnie, zamek w Heidelbergu, dobudowane skrzydła ratusza w Kolonii, zamek w Stuttgarcie i Monachium.
Hiszpania – Pałac królewski w Grenadzie, Escorial siedziba królewska, Pałac Monterrey w Salamance, fasada uniwersytetu w Salamance, ratusz w Sewilli, katedry w Grenadzie, Maladze i Salamance.
Renesans w Polsce rozwijał się w XVI w za pośrednictwem artystów włoskich sprowadzonych na królewski dwór w Krakowie. Do najważniejszych zamków należą: Wawel w Krakowie, Niepołomice, Pieskowa Skała, Baranów, Książ Wielki, Krasiczyn, Ujazd, Tęczów, Wiśnicz, Szydłowcu. Dwory – Szamotuły, Gołuchów, Łopatki, Pabianice. Kamienice – Orsettich w Jarosławiu, Bonerowska w Krakowie, Dziekańska w Krakowie, w Zamościu, Lublinie, Kazimierzu nad Wisłą. Ratusze w Poznaniu, Chełmnie, Szydłowcu Tarnowie. Kaplice nagrobne – Zygmuntowska na Wawelu, Zebrzydowskiego, Padniewskiego na Wawelu, Myszkowskich w kościele Dominikanów w Krakowie, św. Anny w Staszewie.
Symbolem renesansowej architektury i urbanistyki jest Zamość.
Kościoły – N.M. Panny w Płocku, św. Tomasza w Zamościu, św. Jana Chrzciciela i Bartłomieja w Kazimierzu.


Architektura baroku

Rozwój stylu barokowego trwał od końca XVI do połowy XVIII wieku. Pierwszy okres baroku charakteryzował się monumentalnością i dynamizmem formy. W drugim okresie forma architektoniczna odznaczała się rzeźbiarskim traktowaniem budynku. Fasady i wnętrza cechuje bogactwo elementów dekoracyjnych.
Wzorem architektonicznym dla świątyń stał się kościół Il Gesu w Rzymie. Ma plan krzyża łacińskiego, posiada jedną szeroką nawę, sklepioną kolebkowo z lunetami i przeciętą transeptem. Na skrzyżowaniu ramion wznosi się kopuła na bębnie. Zamiast naw bocznych rozciąga się rząd kaplic połączonych ze sobą przejściami i otwartych do nawy głównej. Fasada jest dwukondygnacyjna, kondygnacja górna jest węższa i połączona spływami wolutowymi z kondygnacją dolną. Całość zwieńczona jest trójkątnym frontem. W elewacji pojawiają się podziały pilastrowe, gzymsy i nisze. Architektura polega na reprezentacji, wyraża się w bogactwie dekoracji form ornamentalnych, w stosowaniu efektów malarskich. Innymi cechami było też łączenie różnych dziedzin sztuki. Poszukiwano przede wszystkim oryginalności, odrzucając prostotę. Do wymyślnych planów dodawano dynamiczne formy ścian (wygięte, falujące, wklęsło-wypukłe), czy falujące elementy konstrukcyjne (bazy, kolumny, belkowania). W fasadzie często pojawiają się wieże zakończone hełmami. Do wnętrza kościoła prowadzą schody zakończone balustradą. Płaszczyzna muru posiada belkowanie, podzielone gzymsem. Architraw przekształcił się we wstęgę. Układ pionowy został podzielony poprzez podwójny rytm kolumn, półkolumn, pilastrów. Okna mają kształt prosowata, kwadratu, owalu zwieńczane w różnorodny sposób (kartuszami, zwojami, rzeźbami, naczółkami). Równie ozdobne są portale, zwłaszcza główny, ujęte w pilastry, kolumny, zakończone tympanonem w kształcie trójkąta lub półkola. Pole tympanonów i ich obramowanie zapełniają bogate elementy ornamentacyjno-dekoracyjne w postaci rzeźbionych aniołów, głów, popiersi, herm, muszel, zwieńczeń i kartuszy.
Lorenzo Bernini – zakończył budowę bazyliki św. Piotra, zaprojektował plac przed kościołem. Składa się on z dwóch części – o kształcie trapezu, którego dłuższą podstawę stanowi fasada bazyliki, oraz eliptycznej, która jest ujęta czterorzędową kolumnadą w stylu toskańskim i zwieńczona postaciami świętych. Na owalnym placu umieścił obelisk egipski z relikwiami Krzyża św. w kuli oraz dwie fontanny. Dziełem Berniniego jest fontanna przy schodach hiszpańskich.
Borromini – kościół San Carlo Alle Quattro Fontane – plan zbliżony do elipsy, najszerszy jest w środkowej części a węższy przy wejściu i ołtarzu. Świątynię przykrywa owalna kopuła. Kościół San Ivo alla Sapienza.
Baldassare Longhen – kościół Santa Maria Della Salute w Wenecji.
We Francji – paryski kościół Sorbony, Tum Inwalidów.
We Wiedniu kościół św. Karola Boremeusza, Salzburg – nawa kościoła św. Trójcy, Praga – nawa główna kościoła św. Mikołaja na Małej Stranie.
Kraków- kościół śś. Piotra i Pawła, kościół i klasztor Kamedułów na Bielanach, fasada kościoła Bernardynów, kościół św. Anny, kościół Misjonarzy, fasada kościoła Pijarów, kościół Bonifratrów.
Barokowa rozbudowa katedry na Wawelu, w Gnieźnie oraz Jasnej Góry.
Warszawa – kościół Sakramentek, kościół Kamedułów na Bielanach, św. Marcina.
Czerna k. Krzeszowic – klasztor karmelitów bosych.
Klimontów – kolegiata św. Józefa. / Święta Lipka, Lubiąż – zespół dawnego konwentu Cystersów.
W budownictwie świeckim pojawiają się liczne pałace i rezydencje o dużych oknach, balkonach z tarasami i schodami. Zakładano ogrody, w których występują fontanny, strumyki z mostkami, kaskady, sadzawki, altanki, groty oraz wielopoziomowe tarasy schodowe. Geometrycznie formowano krzewy, szpalery drzew, kwietniki. Wjazd na teren rezydencji akcentuje brama ustawiona na wprost pałacu. Charakterystyczne dla mieszkań w baroku SA westybule, reprezentacyjne schody.
Francja – Vaux-le-Vicomte, Wersal, Paryż – przebudowany Luwr, Hotel Lambert.
Niemcy – zamek królewski w Berlinie, pałac w Poczdamie, pałac Fryderyka II Sanssouci, Palais de Saxe w Dreźnie,.
Austria – pałace wiedeńskie Schnbrunn i Belweder.
Czechy – pałace praskie Czerninów, Kinskich i Troja.
Rosja – Pałac Zimowy w Leningradzie.
Anglia – pałac rządowy Sommerset Mouse i kościół Św. Pawła w Londynie.
Polska – Zamek Lubomirskich w Łańcucie, rezydencja Jana III w Wilanowie, pałac Radziejowskich w Nieborowie, Pałac Potockich w Radzyniu Lubelskim, zamek Radziwiłłów w Nieświeżu, pałac Krasińskich w Warszawie.
Rokokowe w całości są pałace Sanssouci i pałacyk Amelienburg k. Monachium. Wnętrza rokokowe urządzano w barokowych pałacach np. w Wersalu, Hotelu de Soubise w Paryżu, Łańcucie, Nymphenburgu.
Rokoko
Tworzy się w pierwszej połowie XVIII w we Francji, za rządów Ludwika XV. Najistotniejszymi cechami były: mniejsza skala budowli, delikatność, wyrafinowanie, fantazyjność form, jasna kolorystyka wnętrz. Pojawiają się drobne elementy ozdobne o jasnych kolorach, kratki, muszelki, linie faliste, esownice, girlandy, obramowania zdobione listkami lub kwiatkami. Pojawia się moda na porcelanę. Wnętrza są małe i intymne. Pola podziału ścian pokrywają malowidła lub tkaniny. Kolory złote srebrne, jasnoróżowe, lila i kości słoniowej. Wnętrza uzupełniają lekkie mebelki o dekoracyjnych profilach, oraz szereg drobiazgów.

Architektura klasycyzmu

Architektura klasycystyczna przypada w Europie na lata 1750-1830 i otwiera okres nowoczesny. W pierwszej połowie XVIII w. odkryto dwa starożytne miasta – Herkulanum i Pompeje – odkryto po raz drugi antyk. Naukowcom podczas poznawania obiektów starożytnych towarzyszyli malarze i rysownicy, którzy swoje prace wydawali w formie albumów. Stały się one wzornikami dla europejskich architektów. Styl klasycystyczny nie był jednolity i rozwijał się powoli. Można w nim wyróżnić fazy i nurty.
Faza I zwana stylem Ludwika XVI – architektura okresu przejściowego, uspokojenie formy rokoko we wnętrzach z klasyczną formą fasad i bryły. Odrzucenie linii krętych, wielkości i bogactwa szczegółów.
Kierunek zwany akademickim polegał na stosowaniu wzorów zapoczątkowanych i rozwiniętych w XVI w. Przez Andrea Palladio. Cechuje go czystość klasycznych układów i monumentalność.
Kierunek hellenistyczny nawiązuje do form antycznych greckich, odrzuca wzory klasyki rzymskiej.
Kierunek empire zwany cesarskim lub stylem Napoleona I. Trwał do ok. 1815 r. Była to sztuka monumentalna, na wielką skalę, przestrzegano wzorów antycznych, rzymskich, greckich i egipskich. We wnętrzach stosowano dekoracje: emblematy wojenne, wieńce z literą ”N”, sfinksy, kariatydy, wazy. Powstały też bogato zdobione meble tzw. empirowe. W Niemczech ukształtowuje się styl Biedermeier – jest skromniejszy i tańszy.
Kierunek zwany neoklasycyzmem nie uznawał odstępstw od wzorów rzymskich i greckich.
Plany wznoszonych budowli były różnorodne, ale łączyła je symetryczność np. rzut kwadratu czy koła. Stosowano wszystkie porządki, jednak po 1815 była przewaga porządków surowych – doryckiego i toskańskiego. Budowle świeckie mają rzut prostokąta, otoczone są kolumnadami, front zamyka trójkątny przyczółek. Fasady gmachów publicznych architekci wznosili w wielkim porządku, otaczali kolumnami, portykami, belkowaniem, przyczółkami. We wnętrzach przeważały jasne kolory. Kompozycje ścian miały żłobkowane pilastry, kolumny, mocno akcentowany był fryz i gzyms zakończony pasami wolich oczek, astragalu, palmet czy motywu liści akantu. Wśród detali były również girlandy, emblematy wojenne (kokardy, czapki frygryjskie, sztandary, tarcze, hełmy), wieńce laurowe i dębowe, złamane kolumny, wazy urny.
Nowe zastosowanie w budownictwie ma żeliwo i stal. Najpierw wprowadzone je do budownictwa przemysłowego. Jako przykrycia występują sklepienia lustrzane i beczkowe. Szerokie zastosowanie znajdują stropy belkowe, belkowo-kasetonowe oraz stropy płaskie z kasetonami. W Polsce kształtuje się typ niewielkiego podmiejskiego domu mieszkalnego zwanego dworkiem. Najczęściej na prostokątnym rzucie, z wysokim dachem. Część wejściowa tworzy ganek z portykiem i parzysta liczbą kolumn. Nad nim mieścił się balkon lub facjatka.
W obrazie miasta pojawiają się nowe ulice, aleje, bulwary, które łączą monumentalne budowle; ratusze, budynki parlamentu, ministerstw, sady; teatry, opery, sale koncertowe, biblioteki, muzea; szpitale, szkoły, kolegia uniwersyteckie, dworce kolejowe, dzielnice finansowe z bankami i giełdami, dzielnice handlowe z pasażami i halami handlowymi, powstawały wille i pałace fabrykantów, kamieniczki, bloki czynszowe i osiedla fabryczne; ogrody i publiczne parki.
Francja – główny ośrodek kształtowania się stylu klasycznego. Zwiastunem było powstanie pałacyku Petit Trianon (J. Gabriel) w parku wersalskim. Następnym obiektem jest kościół św. Genowefy tzw. Panteon (J. Sufflot) oparty na planie krzyża greckiego z pięcioma kopułami. W okresie panowania Napoleona powstają Kolumna Vendme wzorowana na kolumnie Trajana., Luki triumfalne powstałe ku chwale Armii – Carrousel, oraz Triumfalny na Placu de Gaulle’a (wzorowany na łuku Tutusa w Rzymie) dzieło Jean-Francois Chalgrin, także kościół św. Magdaleny, zwany Świątynią Sławy, dzieło Pierre Constantine d’Yvri a kończy go Barthelemy Fignom.
Italia – fasada Opery la Scala w Mediolanie, w Watykanie Sala Rotunda i Sala Croce w Greca.
Niemcy – Brama Brandenburska, Teatr Królewski, Muzeum w Berlinie, Propyleje w Monachium, Gliptoteka przeznaczona na przechowywanie rzeźb greckich i rzymskich (Karl Fischer i Leo von Klenze), Nowa Warownia w Berlinie – obecnie pomnik ofiar wojny i dyktatury, Galeria Narodowa w Berlinie.
Anglia – dzieła palladiańskie np. willa Chiswick w Burlingtons (R. Boyle), czy Queen’s Mouse Greenwich (I. Jones). Drugi nurt to artyści neoklasyczni (np. bracia R. i J. Adamsowie), którzy czerpali pomysły ze źródeł greckich i rzymskich – British Muzeum, National Muzeum, gmach giełdy, kościół św. Pankracego, Uniwersytet w Edynburgu.
Rosja – za czasów panowania Katarzyny II w Sankt Petersburgu Pałac Zimowy i Pałac Strogonowa, Sobór Kazański, gmach Akademii Górniczej, Pałac Admiralicji, Pałac Taurydzki. Za czasów panowania Aleksandra powstało założenie placowe z centralnie umieszczona kolumną cara i otoczone budynkami: Sztabu Generalnego z łukiem triumfalnym, budynkami Senatu i Synodu (C. Rossi), Teatr Aleksandryjski, teatr Ermitażu, gmach Banku Asygnacyjnego, Dom Paszkowa w Moskwie.
Polska – architektura klasyczna kształtuje się za czasów króla Stanisława Augusta. Pierwszy etap nosi nazwę stylu stanisławowskiego, następnie następuję niemal całkowite zahamowanie (na prowincji), następnie następuje okres zwany klasycyzmem Królestwa Kongresowego. Do najwybitniejszych obiektów okresu stanisławowskiego należy Zamek Królewski w Warszawie przebudowany przez Dominika Merliniego i Jana Chrystiana Kamsetzera, Pałac na Wodzie (Merlini), pałac w Królikarni oraz pałac w Jabłonnie. Kamsetzer wzniósł w Parku Łazienkowskim amfiteatr oraz warszawskie pałace Raczyńskich i Tyszkiewiczów oraz pałac w Iskiernikach. Dzieła Bogumiła Zuga to pałac w Natolinie, ogrody: Solec, Powązki, Mokotów, Arkadia k. Nieborowa, warszawska studnię – Grubą Kaśkę. Z okresu Królestwa Kongresowego są Pałac Koniecpolskich i kościół Aleksandra w Warszawie, świątynia Sybilli w Puławach, przebudowa zamku w Łańcucie (Piotr Aigner). Antoni Corazzi stworzył założenie Placu Bankowego w Warszawie z gmachami Skarbu, Przychodów i Komisji Rządowych, gmach Przyjaciół Nauk (Pałac Staszica), gmach Pałacu Mostowskich, projektuje Teatr Wielki. Belweder i Pawłowice stworzył Jakub Kubicki, Lubostroń i Dobrzyca – Stanisław Zawadzki. W pierwszej połowie XIX powstały ratusze Łowicza, Płocka, Błonia, Konina, Aleksandrowa.

Architektura historyzmu

Historyzm - nurt w XIX-wiecznej architekturze światowej polegający na naśladownictwie stylistyki minionych epok. W historii architektury historyzmu można rozróżnić dwie fazy rozwojowe: historyzm romantyczny (1820-1860), historyzm elektyczny.
Historyzm romantyczny stopniowo wyparł klasycyzm. Preferowanymi stylami były neogotyk i neorenesans, jednak wiązano ze sobą elementy nie występujące w poszczególnych stylach, tak, że twórczość nie oznaczała wiernego naśladowania poszczególnych stylów, lecz subiektywną interpretację. Pojawiały się też motywy pozaeuropejskie (np. bizantyjskie lub mauretańskie).
Elektyzm historyczny – jego istota był wybór określonego stylu i przestrzeganie jego historycznej czystości. Najczęściej powracano do renesansu i baroku, ale również romanizmu. Francja – historyzm francuski reprezentuje wiele obiektów budowanych w Paryżu. Viollet-le-Duc odnowił najważniejsze budowle gotyckie, np. katedry w Amiens, Chartres, Reims, Paryżu, Sens, paryska Saint-Chapelle, zamek w Pierrefond. Inni architekci projektowali budowla zarówno neogotyckie, neorenesansowe jak i łączące elementy renesansowe z barokowymi np. gmach Opery Paryskiej, kościół Sacre-Coeur w Paryżu będący symbolem architektury elektycznego romantyzmu. Dworce paryskie, północny – Gare-du-Nord oraz wschodni – Gare de L’Est, oba neorenesansowe.
Anglia – historycznym stylem na terenie Anglii był gotyk. Wzorując się na stylu Tudorów wznoszono gmachy publiczne, budowle sakralne i domy prywatne. Najsłynniejszymi budowlami neogotyckimi są: rezydencja Strawberry Hill w Twickenham pod Londynem dla pisarza Walpole’a, gmach Parlamentu w Londynie, Cambridge – gmachy w kompleksie uniwersyteckim, kościół All Saint w Londynie, kaplica w Exter College w Oxfordzie. Zakładano ogrody krajobrazowe, najbardziej znane to: Stow(Ne), Blenheim, Wilton, Londyn– Kew Gardens, Regent’s Park, St. James Park, czy Pawilon Królewski w Brighton (szereg połączonych ze sobą altan ogrodowych).
Niemcy – budują w stylu neogotyckim i neoromańskim. Największym dziełem jest odbudowa katedry w Kolonii, rezydencja Kamieniec Ząbkowicki, zamek Hohenschwangau czy w Hechingen. Architektura sakralna to Werderkirche w Berlinie. Gmach Reichstagu (neorenesans, Berlin), pałac Leuchtenburg (neorenesans, Monachium), kościół św. Ludwika (neoromanizm, Monachium). Za Ludwiak Bawarskiego wybudowano zamek Linderhof, który nawiązuje do cech barokowych i rokoko. W zamku Neuschwanstein połączono elementy architektury romańskiej i bizantyjskiej. Pałac Herrenchiemsee to miniaturowa kopia Wersalu.
Polska – panuje moda na neogotyk i neorenesans. W stylu gotyckim powstały: gmach Uniwersytetu Jagiellońskiego-Collegium Novum (Kraków), kościół w Krzeszowicach (K.F. Schinkel), wiejskie rezydencje w Opinogórze czy Kórniku (K.F. Schinkel). Formy renesansowe można odnaleźć w wielu budynkach publicznych w Krakowie – gmach Akademii Umiejętności, Miejskiej Kasy Oszczędności, Towarzystwa Ubezpieczeń oraz w Warszawie – Dworzec Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, gmach Towarzystwa Kredytowego Ziemiańskiego. Historyzm romantyczny to Teatr Miejski w Krakowie.

Architektura XX wieku

Możliwość stosowania żelaza jako materiału konstrukcyjnego przy budowie cieplarni, wielkich hal ekspozycyjnych (takich jak Crystal Palace Josepha Paxtona w Londynie z 1851 r.) i innych konstrukcji inżynieryjnych (wieża Eiffla w Paryżu z 1889r.) spowodowała szybki rozwój architektury. Żelaza używano także na szeroką skalę przy budowie mostów, stacji kolejowych i fabryk. Wznoszono z niego konstrukcje szkieletowe, dzięki którym można było tworzyć coraz wyższe budynki. Po wynalezieniu windy, zaczęto tworzyć drapacze chmur.
Po pożarze Chicago w 1871r. otworzyła się możliwość przebudowy miasta w nowym stylu. Wykorzystując metalowe zbrojenia, stworzono konstrukcję nośna budynku. Zaczęto wznosić pierwsze drapacze chmur. Powstała architektoniczna szkoła, tzw. szkoła chicagowska, która opracowała metodę projektowania wieżowców. Jej elementami jest część parterowa z wejściem na wysokości chodnika, attyką na szczycie budynku i różną liczbą pięter między parterem a attyką. Najwybitniejszymi przedstawicielami szkoły chicagowskiej byli:
Henry Richardson – zwolennik stylu neoromańskiego w Stanach i pionier modernizmu. Dom handlowy „Marshall Field” w Chicago to siedmiopiętrowy budynek wsparty na żeliwnej konstrukcji szkieletowej.
Luis Sullivan – wyznający zasadę „forma wynika z funkcji”. Wainwright Building w Saint Louis był pierwszym drapaczem chmur Sullivana. Nie ma żadnych ścian wolnostojących, całość opiera się na konstrukcji szkieletowej.
Art Nouveau (Secesja) zwana w Anglii Modern Style, w Niemczech i Austrii – Jugenstil pojawia się na przełomie XIX i XX w. Podstawowymi cechami w architekturze były: asymetryczność w układzie bryły, swobodna kompozycja rozmieszczenia okien i drzwi, wykorzystanie i wyeksponowanie nowych elementów konstrukcyjnych (żelaza czy żelbetonu), które stanowiły dekoracyjną część fasady czy istotny element wnętrza, np. klatki schodowej. Najwybitniejsze dzieła znajdują się:
W Brukseli – licznie zachowane kamienice projektowane przez V. Horta, gdzie dominują faliste linie, duże okna, przeszklone portale oraz dekoracyjne wnętrza, w których dominują żelazne kolumny, które wiją się jak pędy roślin, dekoracyjne poręcze schodów i ornamentalne mozaiki podłogowe;
W Wiedniu są to: pawilon dzieł sztuki – Haus der Wiener Sezession, gdzie zastosowano moduł kwadratu, przykryty kopułą wykonaną z pozłacanego żelaza; ma ona kształt ażurowej półkuli z liści laurowych, nawiązującej do korony drzewa; budynki mieszkalne przy ulicy Linke Wienzeile, które charakteryzuje gładka powierzchnia fasady pokryta płytkami z majoliki z pięknym wzorem roślinnym;
W Barcelonie dzieła pozostawił Antonio Gaudi – cechuje je rzeźbiarsko potraktowana bryła, falista przestrzenność wnętrza, bujna fantazja ornamentu łączącego elementy dekoracyjne gotyku z elementami stylu mauretańskiego, barwność i różnorodność użytych materiałów (kamień, cegła klinkierowa, fajansowe płytki i kafle tworzące mozaiki o śródziemnomorskiej kolorystyce). Są to kościół Sagrada Familia, Casa Battlo (Dom pod Kośćmi, fasada pokryta mozaiką z kolorowej masy szklanej), Casa Mila o fasadzie wyglądającej jak skalista ściana i falujących liniach oraz otworach mających charakter grot; oraz park Gell.
Ekspresjonizm – zwany też formizmem. Mniejsze znaczenie miała konstrukcja czy materiał. Architektura miała wyrażać stany duchowe człowieka. Są to obiekty funkcjonalne, ale robiące wrażenie abstrakcyjnych rzeźb. Przykładami budowli są: Wieża Einsteina w Poczdamie, Hala Ludowa we Wrocławiu, Chilehaus w Hamburgu (kompleks biurowo-handlowy).
Styl międzynarodowy – styl ten stanowił główny nurt architektury modernistycznej. Styl ten pojawił się w Europie po I wojnie światowej i trwał do lat 60. Jego podstawowymi tendencjami były: funkcjonalizm, czyli zwrócenie uwagi na formę i funkcję budowli, jej użyteczność i ekonomiczność. Najważniejszymi założeniami było: racjonalne i ekonomiczne wykorzystanie powierzchni (budowa obiektów wysokich), stosowanie form surowych i racjonalnych, które odpowiadają funkcjom, wykorzystywanie seryjnej produkcyjnej prefabrykatów, zapewnienie człowiekowi odpowiedniej przestrzeni mieszkalnej niezbędnej do funkcjonowania. Styl miał swoje charakterystyczne znaki: prostopadłościenne budynki (proste linie i kąty), płaskie dachy, ciąg okien, białe ściany, brak dekoracyjności.
Frank Lloyd Wright – działał na terenie Stanów Zjednoczonych. Projektował zespoły budynków mieszkalnych, administracyjnych, użyteczności publicznej, zasłynął jako twórca domów jednorodzinnych, tzw. „domów preriowych”. Były to niskie, horyzontalne bryły o dużym rzucie i indywidualnym palnie uwzględniającym potrzeby mieszkańców, wkomponowane w otoczenie, np. Dom nad Wodospadem (Pensylwania). Realizował w nich koncepcję tzw. architektury organicznej, zakładającą zespolenie budowli z otaczającym krajobrazem, przy maksymalnym uwzględnieniu potrzeb człowieka. Do najciekawszych jego realizacji należy zaliczyć Muzeum Guggenheima w Nowym Yorku o spiralnym układzie kondygnacyjnym.
Le Corbusier – przedstawiciel stylu międzynarodowego we Francji. Był zwolennikiem architektury skrajnie funkcjonalnej, zgeometryzowanej i wykorzystującej osiągnięcia techniki. Projektował prywatne wille, ale także biurowce i projekty urbanistyczne. Ok. roku 1950 powstało jedno najważniejszych jego dzieł –dom mieszkalny w Marsylii dla 1600 mieszkańców zwany L’unite d’habitation. Mieścił jednostki mieszkalne z loggiami przeznaczonymi na ogródki, instytucje usługowo-handlowe, oraz urządzenia rekreacyjne na dachu. Zaprojektował kaplicę w Ronchamp. Należał do zespołu projektującego gmach Sekretariatu ONZ w Nowym Yorku. Willa Savoye w Poissy.
Ludwig Mies van der Rohe – działał w Niemczech, później wyemigrował do Stanów. Znany z budowli szkieletowych o silnym przeszkleniu. Są to wieżowce w Stuttgardzie, campus Instytutu Technicznego w Chicago, willa w Plano (Illinois), wieżowiec Prometeory Apartmenta w Chicago, Seagram Building w Nowym Yorku.
Art. Deco - występował w latach 20 i 30 XX w. Określany jako styl dekoracyjny, jego korzenie tkwią w secesji. Twórcy wykorzystali żelbet, stal, szkło. Wprowadzali gładkie, błyszczące powierzchnie, świetliste kolory. Czerpali inspiracje z różnych źródeł np. kultur orientalnych, sięgali do folkloru i tradycji, wprowadzali zygzakowate ornamenty, zgeometryzowane motywy roślinne i zoomorficzne. Budowlami reprezentującymi styl są: wieżowiec Chryslera w Nowym Yorku o smukłej sylwetce, zakończony wieżą w formie nakładających się półkul z iglicą. Collins Hotel (Miami) – różowa fasada budynku zdobiona formami zygzaków i kombinacji linii. Pawilon Polski na Międzynarodowej Wystawie Sztuki Dekoracyjnej w Paryżu (1925), w którym połączono formy góralskie oraz ciosanych krystalicznie kształtów w szklanej wieży.
Modernizm – był kontynuacja stylu międzynarodowego. Druga połowa XX wieku to narodziny budowli nowego typy, które wynikały z rozwoju technologicznego. Gmach Opery w Sydney to metamorfoza muszli, żagli lub skrzydeł ptaka w locie. Wielki Łuk w Paryżu to monolityczny, marmurowy sześcian mieszczący różnorodne biura i urzędy w dzielnicy Defense, budynek siedziby korporacji bankowej Hongkong-Szanghaj, dworce lotnicze i terminale (TWA na lotnisku Kennedy’ego), dyskoteki (Gran Velvet, Barcelona), obiekty sportowe (obiekty olimpijskie w Tokio).
Po roku 1960 powstaje wiele narodowych ośrodków architektonicznych, min.:
Ośrodek fiński, którego architekci tworzą budowle proste i skromne, stosując naturalne materiały.
Ośrodek brazylijski, którego architekturę cechuje monumentalizm. Symbolem tego ośrodka jest wybudowana na wyżynie Goias nowa stolica Brasilia. Architekci L. Costa i O. Niemeyer stworzyli najnowocześniejsze rozwiązania urbanistyczne i architektoniczne na świecie. Wzdłuż głównej alei wznoszą się różnorodne w formie budynki rządowe, administracyjne, banki, obiekty kulturalne i handlowe. Poza główna aleja zlokalizowane są dzielnice mieszkaniowe i tereny rekreacyjne. Imponującym dziełem jest Katedra przykryta szklaną kopułą z betonowymi zebrami. Swym kształtem przypomina koronę cierniową lub ręce skierowane w modlitwie do nieba.
Ośrodek Japoński łączy tradycyjne elementy z współczesnymi rozwiązaniami. Mają w sobie coś z japońskich świątyń, ale nowoczesne.
Socrealizm - architektura miała wyrażać siłę i potęgę państwa, a nie piękno czy elegancję. Architektura socrealistyczna była przewidziana jako styl państwowy ZSSR. Budynki cechuje monumentalne przeskalowanie, symetria, oraz stosowanie wielu rozmaitych elementów zdobniczych attyki, kolumnady, pilastry wysokie partery nadają bryle charakter monumentalności. Założenia urbanistyczne, to szerokie trakty i ogromne place mające w założeniu skupiać życie mieszkańców. Styl krytykowany głównie za brak funkcjonalności nieekonomiczne wykorzystanie materiałów i surowa formę. Przykładami są Uniwersytet im. Łomonosowa w Moskwie (Lew Rudniew, 1949), stacje moskiewskiego metra. W Polsce głównymi przykładami architektury socrealistycznej są w Warszawie Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa (MDM), Pałac Kultury i Nauki oraz rządowe budynki w rejonie ul. Kruczej, w Krakowie Nowa Huta plac Centralny i budynki zarządu kombinatu, we Wrocławiu budynki przy ul. Świdnickiej oraz placu Tadeusza Kościuszki (KDM - Kościuszkowska Dzielnica Mieszkaniowa).
Postmodernizm - architektura nie musi ulegać duchowi czasu i postępowi technicznemu, zaś przede wszystkim powinna zależeć od kontekstu, nastroju czy wreszcie osobistych upodobań architekta i inwestora. Kierunek ten przyjął się w Stanach i zrealizował np. w Pizza d’Italia w Nowym Orleanie czy budynku spółki telegraficznej At & T w Nowym Yorku.
High Tehnology (High-Tech) – kierunek ten jest zabawą. Np. w Centrum Pompidou w Paryżu plątanina kabli, rur czy ruchomych schodów została wyeksponowana na zewnątrz. Wyeksponowanie konstrukcji jest także widoczne w piramidzie na dziedzińcu Luwru, czy stadionie olimpijskim w Monachium.
Francja - August Perrot – „ojciec żelbetu”, do jego projektów należą: Teatr na Chaps Elysees w Paryżu, kościół Notce-Dame w Raincy i Montmagny koło Paryża, Bank Societe Marseillaise w Paryżu, Muzeum Robót Publicznych w Paryżu.
Włochy - Pier Ligi Nerki – hangary w Orvietto, Hala Wystawowa w Turynie, Stadion we Florencji, Główny Dworzec w Neapolu, Dom Zdrojowy w Chinciano, Palazzetto dello Sport w Rzymie, projekt gmachu UNESCO w Paryżu, Budynek Wystawy w Caracas.
Turyn – zakłady Fiata projektuje M. Trucco. Rzym – dworzec Stawione Termini – Eugenio Montuori. Mediolan – wieżowiec Torre Mirelli Contiego.
Niemcy – Walter Grupius – budynek szkoły architektury Bauhaus w Dessau, willa „Dom Groupiusa”, domy mieszkalne na zlecenie firmy Siemensa, dzielnica mieszkaniowa Dammerstock w Karlsruhe oraz osiedle Siemensstadt, bloki dla Uniwersytetu Harward, biurowiec Mc Cormic, projekt Central City w NY, ambasada USA w Atenach, Uniwersytet w Bagdadzie.
Richard Neutra wznosi budynek sanatorium Lovell Mouse w Los Angeles, dom w Palm Springe, willę Montecito w Kalifornii.
E. Saarinen wznosi Centrum Techniczne General Motors w Warrens, halę hokejową przy Uniwersytecie w Yale, Port Lotniczy w NY (zaczęty przez Macieja Nowickiego), ambasada amerykańska w Wielkiej Brytanii.
Maciej Nowicki – arena w Raleigh w Północnej Karolinie, brał udział w zespole projektującym gmach ONZ w NY.
Rosja – osiedle Czaromuszki pod Moskwą, projekt Pałacu Rad M. Barchinina i E. Nowikowej, Pałac Zjazdów, Pałac Pionierów.
Polska – Marian Palewicz – Pałac Prymasowski, Pałac Rady Ministrów, gmach Banku Rolnego w Warszawie.
Czesław Przybylski – gmach Teatru Polskiego, Dworzec Główny w Warszawie, gmach Ministerstwa Spraw Wojskowych, teatr w Kaliszu.
Tadeusz Tołwiński – Muzeum Narodowe, Gimnazjum im. S. Batorego w Warszawie.