Krajoznawstwo

1.Podstawowe pojęcia stosowane w krajoznawstwie, ewolucja pojęcia krajoznawstwa, klasyfikacje walorów krajoznawczych.
Krajoznawstwo to całość wiedzy o kraju ojczystym lub regionie geograficznym, historycznym, etnograficznym, przyrodniczym; obejmuje ruch społeczny dążący, poprzez różne formy turystyki (zwłaszcza wycieczki), do poznawania kraju ojczystego, gromadzenia wszelkich o nim wiadomości i popularyzowania ich, a jednocześnie działający na rzecz utrwalania i pomnażania zasobów przyrody i kultury; jest treścią programu poznawczo-wychowawczego turystyki.
3 płaszczyzny rozpatrywania krajoznawstwa;
a) w sensie funkcjonalnym – całokształt czynności badawczych prowadzących do kształtowania i rozwijania nauki w sensie treściowym;
b) w sensie instytucjonalnym – dyscyplina wykładana w szkołach wyższych ,uprawiana w instytutach naukowych jako odrębna działalność;
c)z punktu widzenia historyczno-socjologicznego – jako dziedzina wiedzy obejmująca całokształt działalności poznawczej uprawianej przez uczonych wytwory tej działalności (systemy wiedzy)jej narzędzia i środki oraz instytucje społeczne powołane do prowadzenia badań
d)dydaktycznym-jako nauczanie
Ewolucja pojęcia krajoznawstwa
1902 Słownik warszawski-„zbiór wiadomości o danym kraju”
12-13 lipca 1929 roku –2 poglądy:„krajoznawstwo jest gałęzią geografii geografią stosowaną kraju ojczystego”, ”jest jedynie zbiorem wiadomości o kraju wypracowanym przez różne nauki”
1930-Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powszechna-„zbiór wszelkich wiadomości o pewnym większym lub mniejszym obszarze. Przy czym tu o o wiadomości z najrozmaitszych dziedzin (archeologia, historia, geografia, biologia, etnografia,statystyka,ekonomia itp,.)
1965-Wielka Encyklopedia Powszechna ”krajoznawstwo ruch społeczny dążący do zbierania i popularyzowania wszelkich wiadomości (geograficznych historycznych etnograficznych itp.)o krau lub regionie ,m.in. przez urządzanie wycieczek. Krajoznawstwo zbliża się do turystyki o wybitnie poznawczo-dydaktycznym charakterze; szeroko pojęte krajoznawstwo wkracza jednak wyraźnie poza jej ramy obejmując np. regionalne obserwacje, czy nawet badania naukowe
1980-III Kongres Krajoznawczy w Płocku: „Krajoznawstwo jest ruchem społecznym jednoczącym młodych i dorosłych, rozwija się w oparciu o różnorodne formy turystyki czynnie uprawiane przez krajoznawców dąży do gromadzenia i upowszechniania wiedzy o kraju ojczystym oraz utrwalania i pomnażania jego zasobów przyrody i kultury.”

WALORY KRAJOZNAWCZE – zespół wszystkich elementów danego terenu (kraju) o charakterze przyrodniczym lub antropogenicznym stanowiących punkt zainteresowania jakiejś dziedziny podlegających badaniom naukowym i mających wpływ na atrakcyjność tereny, na którym się znajdują.
Walory Krajoznawcze podział:

I. Ze względu na pochodzenie:
1.przyrodnicze – to obiekty cechujące się silnym genetycznym związkiem ze środowiskiem przyrodniczym. Dzielimy na trzy grupy
a) Ukształtowane bez jakiejkolwiek ingerencji człowieka (osobliwości fauny i flory,skałki i grupy skalne, wąwozy, doliny, przełomy rzeczne, wodospady, źródła i wywierzyska, jaskinie i groty) b)Walory przyrodnicze utworzone przez człowieka (parki zabytkowe ,muzea, zbiory przyrodnicze, ogrody botaniczne, ogrody zoologiczne) c)Obiekty w których ingerencja człowieka była znikoma
2.Antropogeniczne – Obiekt wytworzony przez działalność człowieka a).Muzea i rezerwaty archeologiczne b).Muzea etnograficzne, skanseny, c).Zabytki architektury i budownictwa d).Muzea biograficzne

II. Ze względu na funkcję:
1.Walory wypoczynkowe-tereny ciekawe krajobrazowo o niskim stopniu urbanizacji, dobrym klimacie, zapewniające łatwy kontakt z wodą i lasami
2.Walory krajoznawcze –składają się na nie osobliwości przyrody, walory dóbr kultury i walory tradycji kultury ludowej ,współczesne osiągnięcia cywilizacyjne i walory kulturalne w zakresie kultury materialnej duchowej i społecznej.
3.walory specjalistyczne tj. cechy lub zespól cech środowiska przyrodniczego pozwalających na uprawianie wyspecjalizowanych form turystyki.

Systematyka walorów krajoznawczych:
1.Dobra kultury
a)zabytki architektury budownictwa i urbanistyki
b)zabytki techniki
c)zabytki archeologii
d)tradycyjna kultura ludowa
e)dzieła sztuk plastycznych
f)inne materialne dokumenty przeszłości

2.Pamiątki historyczne
a)upamiętnione i godne uwagi wydarzenia i miejsca historyczne,które zapisały się w dziejach narodu związane z działalnością wybitnych i zasłużonych osób
b)miejsca pamięci narodowej
c)miejsca i obiekty związane z podaniami historycznymi i legendami

3.Osiągniecia współczesne
a)wybitne osiągnięcia techniczne gospodarcze i naukowe
b)ośrodki wielkomiejskie jako centra współczesnej cywilizacji
c)interesujące przejawy życia kulturalnego

4.Przyrodnicze i krajobrazowe
a)charakterystyczne zespoły krajobrazowe
b)parki i ogrody
c)osobliwości przyrody ożywionej i nieożywionej /

2.Rozwój myśli krajoznawczej w Polsce i w Wielkopolsce

1.Okres działalności Komisji Edukacji Narodowej(1773)(Staszic, Niemcewicz)
• Turystyczne i krajoznawcze metody edukacji
• Zapoczątkowanie gromadzenia zbiorów muzealnych kultury narodowej
• Poznawanie przyrody i historii kraju, odkrywanie i badanie mało znanych ziem Polskich

2.Krajoznawstwo okresu romantyzmu (II połowa XIX w.)(Pol,Zan,Mickiewicz)
• Przeciwdziałania procesom wynarowienia jako forma walki narodowo-wyzwoleńczej
• Krajoznawstwo wycieczkowe
• Nurt poetycko-opisowy

3.Krajoznawstwo patriotyczno-służebne (II połowa Xix i początek XX)(Orłowicz,Balcer)
• Badania naukowe
• Dokumentowanie polskiej działalności turystycznej
• Organizowanie sieci muzeów krajoznawczych
• Krajoznawstwo turystyczne

4.Okres międzywojenny (Żeromski, Czapiński)
• Regionalizm krajoznawczy Uniwersytety regionalne
• Krajoznawstwo naukowe i paranaukowe
• Działalność w środowisku robotniczym
• I Kongres Krajoznawstwa

5.Okres po II wojnie światowej (Węgrzynowicz,Braun)
• Umasowienie
• Uwspółcześnienie
• II,III,IV Kongres Krajoznawczy
• Dokumentowanie zasobów

6.Krajoznawstwo na początku XXI w.
• Antropocentryzm
• Światoznawstwo
• Integralność wiedzy
• Związek z turystyką

3.Kierunki i formy działalności krajoznawczej, współczesne funkcje krajoznawstwa.
Formy biorąc pod uwagę kryterium podziału osób zaangażowanych w krajoznawstwie:
• Bierne(popularyzacyjne)formy krajoznawstwa –zalicza się do nich formy przekazywania treści krajoznawczych w czasie imprez turystycznych, odczytów, prelekcji spotkań.
• Twórcza praca krajoznawcza –polega na czynnym zaangażowaniu w wykonywanie różnorodnych prac (zbieractwo, kompilacyjne opisy tras wycieczek, działalność na polu ochrony zabytków i przyrody).Prowadzenie badań naukowych i paranaukowych.

Główne kierunki krajoznawstwa
• Krajoznawstwo turystyczne
• Popularyzacja krajoznawstwa i wiedzy krajoznawczej
• Regionalizm krajoznawczy ( jest ideologią historycznie ukształtowanych zbiorowości terytorialnych o żywej świadomości więzi regionalnej i poczucia odrębności względem sąsiednich zbiorowości. Jest ruchem społecznym, który w oparciu o zespół cech typowych dla danego obszaru obejmuje swa działalnością sprawy kultury współżycia społecznego i gospodarczej aktywizacji środowiska jako wspólnoty regionalnej.)
• Krajoznawstwo naukowe i paranaukowe
Funkcje krajoznawstwa
• Rola edukacyjna
• Upowszechnianie kultury
• Techniczna

4.Czynniki warunkujące uprawianie krajoznawstwa
• Obecność walorów na danym terenie
• Obecność szlaków turystycznych i infrastruktury turystycznej

5.Żródla wiedzy krajoznawczej, ich rodzaje oraz charakterystyka
• Przewodniki i informatory turystyczne
• Informatory turystyczne
• Słowniki i leksykony
• Czasopisma turystyczne
• Mapy turystyczne
• Materiały informacyjno-reklamowe
• Informacja turystyczna
• Fotografia, film
• Programy komputerowe,internet

6.Klasyfikacja typologiczna krajobrazów naturalnych Polski wg J. Kondrackiego oraz ich charakterystyka
Tabela 1.1. Klasyfikacja typów krajobrazu naturalnego Polski (wg: Kondracki 2000)
Klasa: Klasa: Klasa:
Krajobrazy nizinne Krajobrazy wyżynne Krajobrazy górskie
Rodzaj: Rodzaj: Rodzaj:
krajobraz nadmorski Krajobraz lessowy Krajobraz regla dolnego
krajobraz dolin i równin akumulacji wodnej Krajobraz skał węglanowych Krajobraz regla górnego
krajobraz młodoglacjalny Krajobraz skał krzemianowych Krajobraz subalpejski
krajobraz staroglacjalny Krajobraz alpejski

Krajobrazy nizinny
a)nadmorski
b)dolin i roślin akumulacji wodnej
c)młodoglacjalny- to krajobraz, którego rzeźba powstała na obszarze objętym ostatnim zlodowaceniem. Objęło ono w Polsce pas pojezierzy. Obszary młodoglacjalne mają bardzo zróżnicowaną rzeźbę i wyróżniają się nagromadzeniem polodowcowych form terenu - wysokich wałów moren czołowych, pagórków moreny dennej, kemów, ozów, głębokich rynien wyżłobionych przez wody lodowcowe i zagłębień wytopiskowych zajętych przez jeziora lub torfowiska.
d)staroglacjalny- charakteryzuje się występowaniem szczątkowych form polodowcowych. Lasy reprezentowane są tu przez bory i grądy, ale ponieważ są to tereny intensywnie wykorzystywane rolniczo, lasy zajmują tu niewielkie powierzchnie.
Krajobrazy wyżynne
a)lessowy- Są to obszary o bardzo urodzajnych, brunatnych lub czarnoziemnych glebach. Naturalne zbiorowiska roślinne reprezentowane są przez grądy, świetliste dąbrowy i murawy kserotermiczne. Jednak ze względu na warunki sprzyjające rolnictwu tereny te są w więk-szości zajęte pod uprawy.
b)skał węglanowych- występują skały węglanowe. Znajdują się tu podobne typy naturalnej roślinności, co w poprzednim krajobrazie. Z rodzajów gleb można tu spotkać głównie rędziny. Tereny te są również w dużym stopniu wykorzystywane przez rolnictwo.
c)skał krzemianowych wykazuje duże zróżnicowanie w za-leżności od rodzaju skały w podłożu, a mogą to być różne rodzaje skał krystalicznych i metamorficznych, kwarcyty, piaskowce, łupki itp. Przeważnie spotyka się tu gleby brunatne kwaśne lub pseudobielicowe, a rosną tu grądy i bory mieszane.
Krajobrazy górskie
a)regla dolnego- piętro lasów jodłowo – bukowych
b)regla górnego-bór świerkowy
c)subalpejski- mozaika gęstych zarośli kosodrzewiny i gołoborzy - tzw. gorganu
d)alpejski- sit skucina kostrzewa niska kostrzewa karpacka i mietlica alpejska

7.Turystyczna typologia miejscowości wg B.Mikulskiego
Miejscowości turystyczne
W węższym sensie W szerszym sensie
Miejscowości
wypoczynkowe Miejscowości z atrakcjami turystycznymi Centra komunikacyjne Centra kształceniowe Centra administracyjne Centra gospodarcze
Kurorty Centra rozrywki Żeglugowe Placówki naukowe i oświatowe Stolice i główne miasta Centra przemysłu lub handlu
kolejowe Miejscowości szczególnych imprez, placówek politycznych Miejscowości szczególnych imprez, placówek gospodarczych
Miejscowości wypoczynkowe lub urlopowe Miejscowości ze szczególnymi placówkami (imprezami świeckimi) samochodowe Miejscowości kongresowe
lotnicze
Miejscowości wypoczynku podmiejskiego z wypoczynkiem dziennym i weekendowym

8.Walory krajoznawcze obiektów będących na liście Światowego Dziedzictwa Naturalnego i kulturowego ludzkości-UNESCO
Polska
• 1978 - Stare Miasto w Krakowie (K)
• 1978 - Zabytkowa kopalnia soli w Wieliczce (K)
• 1979 - Obóz koncentracyjny Auschwitz-Birkenau (K)
• 1979 - Białowieski Park Narodowy - (wspólnie z Białorusią) (P)
• 1980 - Stare Miasto w Warszawie (K)
• 1992 - Stare Miasto w Zamościu - przykład renesansowej zabudowy miejskiej (K)
• 1997 - Średniowieczny zespół miejski Torunia (K)
• 1997 - Zamek Krzyżacki w Malborku (K)
• 1999 - Kalwaria Zebrzydowska: manierystyczny zespół architektoniczny i krajobrazowy oraz park pielgrzymkowy z XVII w. (K)
• 2001 - Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy (K)
• 2003 - Drewniane kościoły południowej Małopolski i Podkarpacia - Binarowa, Blizne, Dębno Podhalańskie, Haczów, Lipnica Murowana, Sękowa (K)
• 2004 - Park Mużakowski nad rzeką Nysą (wspólnie z Niemcami) (K)
• 2006 - Hala Ludowa we Wrocławiu (K)

9.Inwentaryzacja krajoznawcza Polski
Inwentaryzacja krajoznawcza jest to spisywanie obiektów i walorów krajoznawczych z natury. Inwentaryzację krajoznawczą charakteryzują trzy cechy:
• przedmiot,
• wnikliwość,
• zakres
3.2. PRZEDMIOT INWENTARYZACJI KRAJOZNAWCZEJ
Przedmiotem inwentaryzacji krajoznawczej są obiekty i walory krajoznawcze.
Obiektami krajoznawczymi są przedmioty nieruchome interesujące ze względów na swoje wartości historyczne, religijne, naukowe, artystyczne, kulturalne, techniczne i gospodarcze (np. pomniki przyrody, zabytki sztuki, tablice pamiątkowe, wybrane obiekty współczesne).
Dwa lub więcej obiektów krajoznawczych, tworzących zwartą całość pod względem krajoznawczym, stanowią zespół krajoznawczy (np. zespół klasztorny: kościół, klasztor i cmentarz ze starodrzewem; zespół pałacowy: pałac, park przypałacowy, altana, pomnik; ulica o jednolitej zabudowie).
Walorami krajoznawczymi są cechy środowiska me będące obiektami, lecz przedstawiające określoną wartość krajoznawczą (np. piękno krajobrazu, punkt widokowy, bogactwo flory, obfitość zwierząt - związana z daną miejscowością oraz tradycyjne imprezy, festiwale, zwyczaje regionalne).
3.3. WNIKLIWOŚĆ INWENTARYZACJI KRAJOZNAWCZEJ
Wnikliwość inwentaryzacji krajoznawczej jest to sposób opisu inwentaryzowanego obiektu (waloru), w celu uchwycenia i utrwalenia jego cech charakterystycznych, istotnych dla krajoznawstwa.
Kolejność elementów opisu powinna być następująca:
• rodzaj, typ, nazwa,
• położenie (jeżeli adres nie określa go jednoznacznie),
• rozwój (historia),
• charakterystyka (wymiary, opis bryły),
• wnętrze,
• stan zachowania (jeżeli stan jest dobry - nie podawać),
• związane z obiektem (walorem) wydarzenia dziejowe, ludzie, legendy, zwyczaje, imprezy, folklor, odbicie w sztuce lub literaturze,
• udostępnienie i zagospodarowanie turystyczne (jeżeli wymaga ujęcia).
10.Atrakcyjność walorów krajoznawczych głównych szlaków turystycznych Polski
SZLAK KOPERNIKOWSKI
Olsztyn - Dobre Miasto - Lidzbark Warm. - Orneta - Pieniężno - Braniewo - Frombork - Tolkmicko - Elbląg - Pasłęk - Małdyty - Morąg – Olsztyn
Olsztyn- zamek kapituły warmińskiej, kościół Św.Jakuba(Katedra), Wysoka Brama, barokowy ratusz, Stary Ratusz, Pałac Biskupi i Wikarówka,
Dobre Miasto- Kościół pw. Najświętszego Zbawiciela i Wszystkich Świętych - Bazylika Mniejsza . Kościół pw. Św. Mikołaja, Kościół ewangelicki, Baszta obronna zwana "Basztą Bocianią",
Lidzbark Warm- Kościół ewangelicki- Cerkiew, Kościół parafialny, Oranżeria, Wysoka Brama i zabudowania, mury – ruiny, Zamek,
Orneta- Centrum miasta stanowi czworoboczny rynek. Na środku stoi gotycki ratusz miejski. Wokół rynku w XVII i XIX wieku zbudowano kamienice z podcieniami. Z rynkiem graniczy kościół katolicki pod patronatem Św. Jana Chrzciciela i Ewangelisty. pichlerz zbożowy z XVIII wieku.
Pieniężno- Ratusz Miejski, Zamek Kapituły Warmińskiej, Most nad Wałszą, Wieża ciśnień,
Braniewo- Kościół p.w.św.Krzyża, Klasztor św. Katarzyny "Regina Coeli", Spichrz Mariacki, Hospicjum dla konwertytów wybudowane w 1719 roku, Wieża - fragment zamku biskupowego z XIII
Frombork- Bazylika Katedralna, planetarium, Wieża Kopernika, zespól poszpitalny św. Ducha z gotycką kaplicą św. Anny z końca XIV w.,
Tolkmicko- wały i fosy grodu Tolkemita, gotycka baszta XIV wiek, kościół św. Jakuba XIV wiek z licznymi późniejszymi przebudowami w kształcie trzynawowej bazyliki, barokowa kaplica cmentarna z 1738 roku, kapliczka przydrożna z XVII/XVIII wieku, budynek stacji kolejowej z XIX/XX wieku
Elbląg- Brama Targowa, Kościół św. Jerzego, katedra pw. św. Mikołaja, Zespół budynków klasztoru podominikańskiego.
Pasłęk- posiada współcześnie odbudowany zamek z początku XIV wieku, bardzo dobrze zachowane średniowieczne mury obronne z dwiema bramami, ratusz z XIV wieku, dwa kościoły z XIV i XVI wieku oraz inne ciekawe zabytki. Także w okolicy znajdują się liczne zabytki i atrakcje turystyczne, w tym m.in.: unikatowy w skali światowej Kanał Ostródzko-Elbląski z systemem pięciu pochylni, przy pomocy których statki pokonują różnicę poziomów bliska 100 metrów na wózkach poruszających się po szynach.
Małdyty- budynek administracji z XIX w. w Małdytach stanowiący niegdyś część zespołu pałacowo-parkowego
Morąg- mury obronne, gotyckie z XIV-XV wieku; skrzydło północno-wschodnie zamku krzyżackiego, gotyckiego z XIV wieku, gotyckie z XIV wieku, mury obronne i fosa z XIV wieku, ratusz gotycki z końca XIV wieku, kościół parafialny gotycki z 1303-1331 roku, - pałac magnackiej rodziny Dohnów z 1562-1571 roku.

Szlak Kanału Elblaskiego
Przebieg trasy: Elbląg - Jezioro Drużno (0,3 m n.p.m.) - Pochylnia Całuny Nowe - Pochylnia Jelenie - Pochylnia Oleśnica - Pochylnia Kąty - Pochylnia Buczyniec - Jezioro Piniewskie (99,5 m n.p.m.) - Jezioro Sambród - Małdyty - Jezioro Ruda Woda (Duckie) - Jezioro Ilińsk (Jelonek) - śluza Miłomłyn - śluza Zielona - Jezioro Drwęckie - Ostróda.

W okolicach Kanału warto odwiedzić m.in.:

* Wiatrak - Lepno Drulity - jest tam piękny, odremontowany pałac.
* Jelonki - ozdobą tej wsi są chaty podcieniowe; jest tu też obelisk poległych w I wojnie światowej.
* Lepno - tu stoi skorupa wiatraka holenderskiego.
* Barzyny - w pięknym parku znajduje się pałac z XVII w.


Szlak piastowski
edna z najciekawszych i najliczniej odwiedzanych tras turystycznych w Polsce. Przebiega przez województwo wielkopolskie i województwo kujawsko-pomorskie. Prowadzi z Poznania poprzez Ostrów Lednicki, Gniezno, Trzemeszno, Mogilno, Strzelno, Kruszwicę do Inowrocławia, następnie zawraca do Biskupina i – ponownie przez Gniezno – prowadzi do Giecza.
Na szlaku usytuowane są trzy obiekty wpisane na listę światowego dziedzictwa kulturowego UNESCO, są to: ruiny budowli na wyspie Ostrów Lednicki, Katedra w Gnieżnie / Matka Polskich Katedr/ i osada obronna ludów kultury łużyckiej / typu bagiennego/ sprzed 2744 lat, w Biskupinie.
Te wymienione obiekty oraz zabytki z okresu romanizmu, takie jak: XII wieczne spiżowe Drzwi Gnieźnieńskie- z 18 scenami z życia św. Wojciecha, Bazylika w Trzemesznie, kościół poklasztorny, z podziemnymi kryptami w Mogilnie, słynne strzeleńskie kolumny, z rzeźbą figuralną, zachowana w doskonałym stanie Bazylika w Kruszwicy, kościół NMP, na Białej Górze w Inowrocławiu, oraz najstarszy w Polsce, wiejski kościół kamienny w Kościelcu Kuj. nadają tej ziemi niepowtarzalny wymiar historyczny.
Bogactwem tej krainy, po za wymiarem historycznym jest przeogromne bogactwo krajobrazu i niespotykanych gdzie indziej atrakcji przyrodniczych.
Szlak Piastowski przebiega przez 2 pojezierza: poznańskie i gnieźnieńskie, z ponad tysiącem jezior, głównie rynnowych- polodowcowych. Największe jezioro Pojezierza Gnieźnieńskiego, to jezioro Gopło w Kruszwicy / w średniowieczu nazywane Morzem Polaków/. Duża ilość akwenów wodnych umożliwia uprawianie sportów wodnych, rekreacji i wypoczynku. Zagospodarowane brzegi jezior pozwalają na wypoczynek po całodziennym obcowaniu z historią i bezcennymi zabytkami. Godne polecenia to miejscowości wypoczynkowe, takie jak: Powidz, Skorzęcin, Przyjezierze, Kruszwica i szereg innych. Położone na trasie szlaku Parki Krajobrazowe, z unikatowym bogactwem flory i fauny, stwarzają dodatkową zachęte do odwiedzenia tych stron. Parki Krajobrazowe to: Puszcza Zielonka, Park Krajobrazowy Promno, Lednicki Park Krajobrazowy, Powidzki Park Krajobrazowy i Nadgoplański Park Krajobrazowy.
Zwiedzać Szlak Piastowski można na różne sposoby i w różnym wieku. Dla młodzieży szkół podstawowych celową wydaje się wizyta w " skansenie miniatur", pod Pobiedziskami, gdzie wstępnie zapoznają się z atrakcjami szlaku: budownictwem sakralnym, świeckim i innymi ciekawostkami tego jedynego w swoim rodzaju szlaku. To co niewątpliwie zainteresuje miłośników historii, architektury, archeologii, etnografii, ale i czystego powietrza i niczym nie zmąconej ciszy są również dodatkowe atrakcje, stworzone przez naturę i człowieka.
Do tych atrakcji należą zapewne: pojawiające się co roku na jednym z pól w Wylatowie piktogramy / do dzisiaj nie wyjaśnione źródło ich powstania/, znajdujący się w tej miejscowości jedyny w Wielkopolsce drewniany kościół trójnawowy / spotyka się powszechnie w okolicach Tomaszowa Lub/ , budowany z oporami punkt widokowy w Dusznie, z którego już dzisiaj można podziwiać panoramę Gniezna, Mogilna, Inowrocławia, Kruszwicy i kopuły Bazyliki w Licheniu, najdłuższa w Polsce kolej linowa transportująca rudę wapnia , na trasie Pakość- Strzelno . Udając się w okolice Wągrowca, przemierzając Szlak Cysterski obejrzyjmy jedyne w Polsce zjawisko skrzyżowania rzek / Wełny i Nielby/, do niedawna określa
DROGA KASZUBSKA
Garcz - Chmielno – Zawory – Złota Góra – Brodnica Dolna – Ostrzyce – Wieżyca
Garcz –
Chmielno – kościół parafialny z cmentarzem przykościelnym, cmentarz parafialny
Zawory –
Złota Góra –jest znanym punktem widokowym znajdującym się na trasie tzw. Drogi Kaszubskiej. Ze Złotej Góry rozciąga się piękny widok na jeziora Wielkie Brodno i Ostrzyckie oraz Wzgórza Szymbarskie z najwyższym szczytem na Niżu Środkowoeuropejskim – Wieżycą 328,6 m n.p.m. W 1968r. na Złotej Górze odsłonięto pomnik poświęcony bojownikom ruchu oporu z okresu II wojny światowej. Każdego roku na przełomie czerwca i lipca Złota Góra jest miejscem, na którym organizowana jest największa impreza plenerowa na Kaszubach – Truskawkobranie. Truskawkobranie jest świętem truskawki licznie uprawianej w powiecie kartuskim.
Brodnica Dolna – wzniesienie Złota Góra,
Ostrzyce –rezerwat "Ostrzycki las", kościół filialny pod wezwaniem Matki Boskiej Fatimskiej, Ogólnopolski Zlot Samochodów Terenowych "Kaszuby Nocą",
Wieżyca- Wieża widokowa
Szosa o znaczeniu lokalnym i turystycznym przebiegająca przez centralną część Kaszubskiego Parku Krajobrazowego (ponad 20 km). Rozpoczyna się we wsi Garcz (szosa Kartuzy - Sierakowice), a kończy przy skrzyżowaniu z drogą Kościerzyna - Żukowo. Zbudowano ją w latach 1965-1967 z inicjatywy Bernarda Szczęsnego, jako drogę krajobrazową. Umożliwia ona dojazd do najpiękniejszych i najciekawszych zakątków ziemi kaszubskiej.

Szlak krutyni
Spływ rozpoczynamy w Sorkwitach w stanicy wodnej nad J.Lampackim. Będąc tu warto obejrzeć kościół ewangielicki zbudowany ok.1470 r. oraz neogotycki pałac rodziny Von Mirbach zbudowany w latach 1850-56. Pierwszy etap biegnie poprzez J.Lampackie, J.Lampasz i płytki odcinek Krutyni zwanej Sobiepanką do Stanicy wodnej położonej nad jez.Białym w Bieńkach . Kolejne odcinki Krutyni pozwolą nam rozkoszować się otaczającą nas przyrodą i dadzą możliwość skosztowania życia rozbitków, gdyż przewidziany jest nocleg na bezludnej wyspie. W czasie naszej wędrówki odwiedzimy rezerwat Królewska Sosna z Dębem Karola Małłka liczącym coś około 500 lat i z mazurską sosną, najstarszą seniorką wśród drzew tego gatunku na pojezierzu - niestety już obumarłą. Na uwagę zasługuje rezerwat Zakręt - z dystroficznymi jeziorkami i pływającymi wyspami. Odcinek J.Krutyńskie - Ukta - uważany jest za najpiękniejszy na szlaku, o czym mogą świadczyć liczne wycieczki zagranicznych turystów przepływających odcinek rzeki od J.Krutyńskiego do Krutyni płaskodennymi łodziami popychanymi przez miejscowych flisaków, których z pewnością będziemy mijać. W drodze do Ukty zwiedzimy Klasztor Filiponów w Wojnowie, gdzie obejrzeć można zgromadzone tam ikony, krzyże i zdjęcia starowierców. W miejscowości Ukta kolejne atrakcje - możliwość wycieczek pieszych lub rowerowych do Parku Dzikich Zwierząt w Kadzidłowie (ponad 30 gatunków zwierząt między innymi: łosie, żubry, bobry, rysie, wilki), czy do leśniczówki Pranie gdzie tworzył znany poeta Ildefons Gałczyński.
Po wycieczkach odpocząć możemy w saunie znajdującej się nad brzegiem rzeki, lub w nowo odremontowanej tawernie o nazwie GMBDU. Kolejny etap Krutynia przebiega przez rezerwat im M. Wańkowicza. Ten znany pisarz przepłynął go w 1934 roku. Wynikiem tej wyprawy była głośna książka "Na tropach Smętka". Jeszcze jedynie kilka dni wspaniałej puszczańskiej trasy i musimy zakończyć nasz spływ. Na koniec pokonamy śluzę Guzianka i pożegnamy się w Rucianem - Nida. Każdy, kto przebył ten szlak, przyzna że słowa najpiękniejszy i najbardziej interesujący szlak nizinny Europy, znajdują swoje potwierdzenie w czasie całego spływu.
Szlak Czarnej Hańczy (88 km): Stary Folwark - między Wyspą Mysią, a Półwyspem Klasztornym - kanał łączący Zatokę Wschodnią z Zatoką Zadworze (pod asfaltem) - wypływ Hańczy z Wigier - jez. Postaw - Maćkowa Ruda - Wysoki Most - Studziany Las - Gulbin - Tartaczysko - Frącki - Chylinki - Adamowe Łączki - Okółek - Jałowy Róg - Rygol
Zupełnie inny charakter ma rzeka w swoim nizinnym odcinku, który rozpoczyna się od Jeziora Wigry. Każdy kajakarz powinien poznać tą piękną, biegnącą prawie w całości przez obszary rozległej Puszczy Augustowskiej trasę. Nasz spływ rozpoczynamy w miejscowości Stary Folwark. Będąc tu musimy koniecznie odwiedzić znajdujący się na przeciwległym brzegu - w miejscowości Wigry - pokamedulski zespół klasztorny z dominującym kościołem z XVII w. Zakon Kamedułów został osiedlony tutaj przez króla Jana Kazimierza w 1667 roku. Obecnie obiekt klasztorny w Wigrach jest zrekonstruowany i udostępniony turystom - trudno pominąć taką atrakcję. Czarna Hańcza od wypływu z jeziora Wigry jest rzeką szeroką, prawie bez przeszkód, wijącą się pośród wspaniałych lasów i posiadającą przez cały sezon odpowiednią do spływów ilość wody. Niestety w miejscowości Rygol musimy pożegnać Czarną Hańczę, która po kilku kilometrach przekracza granicę z Białorusią i leniwie płynie do Niemna.
Od tej pory płynąć będziemy Kanałem Augustowskim, wybitnym osiągnięciem hydrotechnicznym polskich inżynierów z XIX w. Budowę kanału rozpoczęto w 1824 roku, a jego projektantem i budowniczym był generał Ignacy Prądzyński. Po drodze do Augustowa pokonamy 7 śluz w tym jedną dwukomorową w Pniewie i będziemy mieli okazję obejrzeć z bliska wszystkie urządzenia hydrotechniczne. Nasz spływ zakończymy w Augustowie, największej miejscowości w czasie naszej wędrówki. Będąc tutaj warto zobaczyć zabytkowy budynek dawnej poczty z 1829 r. (ul. Legionów) oraz tzw. "dworek Prądzyńskiego"- biuro budynku administracji z okresu budowy Kanału Augustowskiego (ul. 29-go Listopada), oraz Dział Muzeum Ziemi Augustowskiej poświęconej budowie kanału.

Szlak Brdy
Nowa Brda - Gostycyn Nogawica 163 km’
Większość trasy znajduje się w otulinie Parku Narodowego "Bory Tucholskie" oraz na terenie Zaborskiego i Tucholskiego Parku Krajobrazowego. Piękno i różnorodność znajdujących się tu rezerwatów przyrody zachwyci każdego. Dorzecze jej składa się z ponad czterdziestu dopływów oraz licznych jezior. Początek swój bierze z jeziora Smołowego, a górny odcinek kończy swój bieg wpadając do jeziora Szczytno. Środkowy odcinek biegnie poprzez rynnowe jeziora Równiny Charzykowskiej, a dalej poprzez Bory Tucholskie. W końcowej fazie przepływa przez Bydgoszcz i wpada do Wisły powyżej Fordonu

Atrakcje
- Równina Charzykowska
- Bory Tucholskie
- Rezerwat - "Przytoń"
- Rezerwat - "Osiedle Kormoranów" (39km spływu)
- Zapora wodna w Mylofie
- Ścieżka dydaktyczna -"Jelenia Wyspa"
- Wielki Kanał Brdy
- Park dendrologiczny

SZLAK ARCHITEKTURY DREWNIANEJ
1.Zakopane
Chata Sabały – jeden z najstarszych typów budynku mieszkalnego na Podhalu. Chałupa drewniana na planie prostokąta o układzie sień-izba-komora.
przy ul.Kościeliskiej zespół góralskich domów (wejście do budynku poprzedzone jest gankiem)
Kaplica Jaszczurówka - w stylu zakopiańskim wg projektu S. Witkiewicza; liczne elementy zdobnictwa podhalańskiego. W oknach w prezbiterium umieszczone zostały witraże wykonane według projektu Witkacego.
2. wieś Chochołów – gdzie znajduje się skansen budownictwa regionalnego, słynie z doskonale zachowanej zabudowy drewnianej. Znajdziemy tu 120 zagród chochołowskich, wybudowanych w stylu zakopiańskim z drewnianych płazów.
Zobaczymy też Muzeum Powstania Chochołowskiego
3. Ludźmierz - najstarsza wieś na Podhalu i położona nad Czarnym Dunajcem. Zwiedzimy tutaj neogotycki, murowany kościół. Znajduje się w nim cudowna, gotycka figura Matki Bożej Ludźmierskiej (z Dzieciątkiem).
4. Nowy Targ - zobaczymy tutaj Kościół św. Anny. Jest to drewniana budowla, wzniesiona na podciętym od północy stromą skarpą wzgórzu, na terenie cmentarza.
5. Dębno - Kościół parafialny Św. Michała Anioła; konstrukcji zrębowej Obiekt wpisany na listę UNESCO. Posiada wieżę z pochyłymi ścianami, silnie zwężającymi się ku górze, Wnętrze kościoła zawiera unikatowe dzieła malarstwa, rzeźby gotyckiej i rzemiosła artystycznego. Ołtarz główny - cenny zabytek malarstwa tablicowego.
6. Kluszkowce - Osada Turystyczna Czorsztyn w Kluszkowcach powstała w latach 90. XX w. Pomysł wybudowania zrodził się w związku z budową zapory wodnej na Dunajcu

Szlak Zamków Krzyżackich (Malbork, Kwidzyn, Gniew, Bytów, Słupsk)
Kwidzyn
Zamek w Kwidzynie ukończony został w 1350 roku Układ przestrzenny był dostosowany do specjalnych funkcji zamku-klasztoru mieszkających w tym miejscu kanoników.
Gniew
Zamek krzyżacki w Gniewie z 1282, zbudowany został na wysokiej skarpie na lewym brzegu Wisły.
Malbork - zespól zamku krzyżackiego
Zamek w Malborku jest największą gotycką twierdzą w Europie, z ponad 20 ha obwarowań, wyrasta na prawym brzegu Nogatu. Gotycki kompleks zamkowy składa się z Zamku Wysokiego (z lat 1276-1280 oraz 1331-1344), Zamku Średniego z wielkim Refektarzem (1318-1324 ) i pałacem Wielkich Mistrzów (1383-1399) oraz Zamku Niskiego (z XIV.).
Bytów
Jedną z Największych warowni strzegących od zachodu granic państwa krzyżackiego był gotycki zamek w Bytowie. Wzniesiony został II połowie XIV wieku, w okresie największej potęgi zakonu, pod kierunkiem Mikołaja Fellensteina.
Słupsk
Pierwszy zamek w Słupsku rozpoczął wznosić w 1392 roku Warcisław VII. Zajmował on teren w obrębie murów miejskich, między kościołem św. Jacka Bramą Młyńską.
Małopolski szlak papieski
Małopolski Szlak Papieski wiedzie śladami Jana Pawła II z Krakowa i Kalwarii Zebrzydowskiej do Starego Sącza, a jego ścieżki prowadzą m.in. przez Beskidy, Gorce i Tatry.
Szlak Papieski nie jest specjalnie wytyczoną, osobną trasą lecz został poprowadzony wzdłuż istniejących już górskich szlaków PTTK, jedynie dodatkowo postawiono gdzieniegdzie tablice informacyjne i drogowskazy.
Jego główna część z Kalwarii Zebrzydowskiej do Starego Sącza ma około 230 km długości. Przypomina, gdzie Karol Wojtyła wędrował w młodości oraz wskazuje miejsca, które odwiedzał jako papież.
Oprócz głównej trasy, turyści podążający śladami Ojca Świętego mogą wybrać się na wędrówkę ścieżkami w Beskidach, Gorcach albo w Tatrach.
Na Małopolskim Szlaku Papieskim turyści napotkają liczne tablice, pomniki i obeliski w miejscach, gdzie Jan Paweł II jeszcze jako ksiądz, a potem biskup i kardynał mieszkał lub, które odwiedzał podczas górskich wędrówek. Najważniejsze z tych miejsc to: wzniesienie Leskowiec w Beskidzie Małym, szczyt Turbacza w Gorcach, sanktuarium w Ludźmierzu na Podhalu oraz Dolina Chochołowska w Tatrach

Szlak Skalnych Grzybów
Szlak Skalnych Grzybów znajduje się w północno-wschodniej partii stoliwa, między Batorowem i Karłowem. Wiedzie wśród zadziwiających form skalnych, węższych u nasady (partie skalne mniej odporne, łatwiej ulegające erozji), a znacznie rozszerzających się w górnej części (twarde piaskowce ciosowe) rozrzuconych na długości ok. 2 km i na wysokości ok. 680-700 m n.p.m. Skałki mają tu kształty grzybów, maczug, baszt i bram, a nawet całych murów skalnych. Szereg form skalnych posiada własne nazwy, są to np.: "Borowik", "Skalne Wrota", "Zrośnięte Grzyby", "Pingwinki", "Piętrowe Grzyby".

Szlak Orlich Gniazd
Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. ruiny dawnych zamków nazywanych Orlimi Gniazdami ze względu na swe usytuowanie na płaszczyznach wysokich skał dochodzących do 20-30 m wysokości. Na wyżynie jest 25 Orlich Gniazd, a cały szlak ma długość ok. 163 km Wawel- Ojców -Pieskowa Skała-Rabsztyn-Bydlin-Smoleń –Pilica-Ogrodzieniec-Morsko-Bobolice-Mirów -Olsztyn (koło Częstochowy)-Jasna Góra Wawel-Zamek Królewski na Wawelu renesansowa rezydencja królewska na Wzgórzu Wawelskim w Krakowie. Ojców-Zamek w Ojcowie, był zamkiem warownym wzniesionym przez Kazimierza Wielkiego w II połowie XIV wieku. Pieskowa Skała W I połowie XIV wieku Kazimierz III Wielki wybudował tu zamek, , składający się z dwóch części: górnej i dolnej. Górna, niezachowaną, wzniesiona była na niedostępnej skale zwanej "Dorotką". Rabsztyn zamek powstał w XIV wieku. Zajmował on tylko najwyższą część wzniesienia na skale, tu mieściła się wysoka cylindryczna wieża, a po krawędzi skały biegł mur obwodowy. Bydlin W 1388 na wzgórzu za wsią został wzniesiony obronny zamek przez rycerza Niemierzę herbu Strzała ówczesnego dziedzica wsi i okolicznych terenów Smoleń -jeszcze przed połową XIV wieku, Jan z Pilicy lub jego syn Otton wzniósł na szczycie skały murowany zamek Pilica. Pilica-zamek w Pilicy ma dziś kształt klasycystycznego pałacu otoczonego potężnymi fortyfikacjami baastionowymi.
Ogrodzieniec Usytuowany na Górze Janowskiego - najwyższym wzniesieniu Jury (504 m. n.p.m.) - Morsko Na skalistym wzgórzu znajdują się ruiny zamku rycerskiego nazywanego Bąkowcem, wzniesionego prawdopodobnie pod koniec XIV wieku. Bobolice Zamek w Bobolicach został zbudowany przez Kazimierza Wielkiego w połowie XIV w., prawdopodobnie na miejscu wcześniejszej drewnianej budowli. Mirów Na wzgórzu znajdują się ruiny zamku obronnego z XIV w. z resztkami niedostępnej baszty. Dwukilometrowy mur skalny łączy je z zamkiem w Bobolicach. Przez Mirów przejeżdżał Jan III Sobieski w drodze na Wiedeń. Olsztyn (koło Częstochowy) ruiny XIV-wiecznego zamku (miejsce kilkakrotnego pokazu pirotechniki i laserów

Główny Szlak Beskidzki imienia Kazimierza Sosnowskiego
Najdłuższy szlak w polskich górach, liczy ok. 500 km długości, przebiega przez Beskid Śląski, Beskid Żywiecki, Gorce, Beskid Sądecki, Beskid Niski oraz Bieszczady. Biegnąc najwyższymi partiami polskich Beskidów, umożliwia dotarcie na: Stożek, Baranią Górę, Babią Górę, Policę, Turbacz, Lubań, Przehybę, Radziejową, Jaworzynę Krynicką, Rotundę, Chryszczatą, Smerek, Tarnicę i Halicz, a także do miejscowości, takich jak: Ustroń, Rabka, Krościenko nad Dunajcem, Rytro, Krynica-Zdrój, Komańcza, Cisna, Ustrzyki Górne

Szlak wygasłych wulkanów- Na Pogórzu Kaczawskim znajdują się wygasłe wulkany: Ostrzyca (najwyższy szczyt Pogórza Kaczawskiego), Wilkołak (koło Złotoryi), Organy Wielisławskie, Czartowskie Skały i Trupień.

Główny Szlak Sudecki im. Mieczysława Orłowicza
Szlak na przestrzeni od Świeradowa do Paczkowa osiąga długość około 350 km.
Ze stacji kolejowej w Świeradowie Zdroju biegnie wysokim Grzbietem Izerskim do Szklarskiej Poręby, dalej głównym grzbietem Karkonoszy do Karpacza, następnie pogórzem Karkonoskim schodzi do Kotliny Jeleniogórskiej w Mysłakowicach i przez Mrowiec wchodzi na grzbiet Rudaw Janowickich i Skalnik. Stąd przez Szarocin, Lubawkę, Góry Krucze prowadzi do kotliny Krzeszowkiej, a następnie Pasmem Lesistej i Górami Suchymi do schroniska Andrzejówka, dalej przez Jedlinę Zdrój, Góry Sowie do srebrnej Przełęczy, następnie Wzgórzami Włodzickimi wiedzie do Obniżenia Ścinawki i w Góry Stołowe. Z Karłowa przez Kudowę Zdrój do Zieleńca w Górach Orlickich, a dalej przez Długopole Zdrój, dnem Rowu Nysy do Międzygórza, skąd wyprowadza na Śnieżnik Kłodzki. Dalej schodzi do Lądka Zdroju i przez Góry Złote i Złoty Stok doprowadza do Paczkowa.

Szlak Zamków Piastowskich
Zaczyna się przy zamku Grodno w Zagórzu Śląskim, prowadzi przez największy zamek śląski Książ, zamek w Bolkowie, zamek Bolczów, Jelenią Górę, Wleń i kończy się na zamku Grodziec. Na trasie znajduje się 15 ruin zamków i grodów piastowskich.
Zamek Grodno w Zagórzu Śląskim- Myślęcin- Złoty Las- Modliszów - Pogorzała - Witosz - Lubiechów - Zamek Książ - Zamek Cisy - Chwaliszów - Pietrzyków - Twardota - Kłaczyna - Zamek Świny -Zzamek Bolków - Pastewnik - Płonina - Turzec - Janowice Wielkie - Zamek Bolczów - Wojanów - Dabrownica - Strupice - Jelenia Góra - Siedlęcin - zapora Jeziora Pilchowickiego - Maciejowiec - Radomice - Klecza - Zamek Wleń - Ostrzyca Proboszczowicka - Twardocice - Czaple - Grodziec- Zamek Grodziec.

Europejski Szlak Cysterski
I. Region Wielkopolska
1. Wągrowiec -- klasztor cystersów przeniesiony z Łękna w 1396 r., kościół z wyposażeniem barokowym, częściowa rekonstrukcja po zniszczeniu w 1945 r.
2. Ląd -- opactwo cystersów założone około 1175 r., obecny kościół barokowy oraz klasztor.
3. Obra -- opactwo cystersów zało- żone 1231 r., kościół barokowy 1722- 1757 r. klasztor współczesny.
4. Paradyż (Gościkowo) -- opactwo cystersów fund. 1230 r., kościół gotycki, przebudowany na barokowy, klasztor.
5. Przemęt -- opactwo cystersów założone w 1413 r., kościół barokowy 1651-1690 r., pozostałości klasztoru z 1758 r.
6. Bledzew -- opactwo cystersów fund. 1312 r., pozostałe części wyposażenia znajdujące się w kościele parafialnym obok Rynku.

II. Region Śląski
7. Lubiąż -- opactwo cystersów 1163 r., kościół w odbudowie. Budynki klasztorne -- pałac opatów. Wielkie założenie architektoniczne.
8. Henryków -- opactwo cystersów 1225 r., kościół gotycki, wyposażenie barokowe. Budynki klasztorne.
9. Kamieniec Ząbkowicki -- opactwo cystersów założone w 1249 r., kościół barokowy i pozostałości klasztoru.
10. Krzeszów -- opactwo cystersów fund. 1292 r., kościół barokowy 1728-1735 r., kościół św. Józefa i budynek klasztorny.
11. Jemielnica -- opactwo cystersów fund. 1280 r., kościół gotycki rozbudowany na barokowy, budynek klasztorny.
12. Rudy -- opactwo cystersów fund. 1252 r., kościół romański przebudowany na barokowy. Klasztor. Pałac opata. Park krajobrazowy.
III. Region Małopolska
13. Szczyrzyc -- zespół opactwa cystersów fund. 1245 r., kościół z 1620 r. przebudowany w XIX w. -- barokowy. Klasztor. Spichlerz. 14. Wąchock -- opactwo cystersów fund. 1179 r., obecny kościół z XIII w. z wystrojem barokowym. Klasztor, pałac opacki, brama. 15. Koprzywnica -- opactwo cystersów fund. 1185 r., obecnie kościół z XIII w. przebudowany w XVI-XVIII w. Klasztor. Dwór opacki.
16. Sulejów -- Podklasztorze -- opactwo cystersów fund. 1176 r. kościół z XIII w. wystrój barokowy. Klasztor, obwarowania, zabudowania gospodarcze. 18. Mogiła -- Nowa Huta -- opactwo cystersów fund. 1225 r., obecnie kościół z XIII w., przebudowany w XVIII w. na barokowy. Klasztor, pałac opacki.
IV. Region Pomorze
19. Bierzwnik -- opactwo cystersów fund. 1282 r., obecnie kościół z XIV w. rozbudowany, klasztor, spichlerz.
20. Bukowo Morskie -- siedziba cystersów z XIII w., kościół podklasztorny z 1. poł. XIV w.
21. Kołbacz -- opactwo cystersów fund. 1173 r., kościół z XIII w., przebudowany w XVIII w. Klasztor, stodoła gotycka z XIII w.
22. Koronowo -- kościół cystersów z XIV w., wystrój barokowy.
23. Pelplin -- opactwo cystersów fund. 1274 r., gotycki kościół wystrój barokowy. Obecnie katedra. Klasztor.
24. Oliwa -- opactwo cystersów fund. 1188 r., kościół gotycki przebudowany. Klasztor, pałac opatów. Obecnie katedra.


Trasa Kórnicka- W Poznaniu trasa zaczyna się przy skrzyżowaniu ulic Droga Dębińska i Królowej Jadwigi. Następnie ciągnie się ulicą Bolesława Krzywoustego i drogą nr 42 w kierunku Kórnika, małego miasta usytułowanego na południowy-wschód od Poznania. Dalej trasa prowadzi zmotoryzowanych turystów poprzez miejscowości Blin, Konarskie, Radzewice, Rogalin, Puszczyków. Na szlaku znajduje się Wielkopolski Park Narodowy, Muzeum Przyrodnicze w Jeziorach, Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniowie.
Wreszcie Trasa Kórnicka prowadzi już z powrotem do Poznania.

SZLAK POLSKIEGO RENESANSU
Tarnobrzeg - Baranów Sandomierski (Zamek Renesansowy). Sandomierz (Renesansowy Zespół Urbanistyczny Miasta, Brama Opatowska, Bazylika Katedralna, kościół św. Pawła i Jakuba. Opatów - Annopol - Kazimierz Dolny (Zespół Architektoniczny Rynku). Puławy - dawna siedziba Czartoryskich. Nałęczów (Uzdrowisko Miasto- Ogród). Lublin (Stare Miasto, Katedra, Zamek, muzea, Brama Krakowska). Zamość - "Padwa Północy" (Renesansowy Zespół Urbanistyczny Rynku Wielkiego - zabytek klasy "O").

Szlak Wielkich Jezior Mazurskich
Węgorzewo - Pozezdrze - Kuty - Kruklanki - Giżycko - Ryn - Mrągowo - Mikołajki - Ruciane Nida-Pranie
Węgorzewo -. Wśród zabytków zamek krzyżacki i późnogotycki kościół parafialny z pocz. XVII w.
Ogonki - wieś położona na przesmyku między jeziorami Stręgiel i Świecajty. Około 3 km za wsią, w lesie po wschodniej stronie szosy, bunkry kwatery H. Himmlera z czasów II wojny
Pozezdrze - wieś gminna.
Kuty - wieś nad jez. Czarna Kuta. Zabytkowy kościół gotycki z XVI w. odbudowany w latach 70. Po drodze do Kruklanek jez. Gołdopiwo (8,km2), a nad nim ośrodki wypoczynkowe
Kruklanki - wieś gminna nad rzeką Sapiną i jez. Gołdopiwo, zabytkowy kościół z XVI w.
Giżycko -. Najciekawszym zabytkiem jest Twierdza Boyen z poł. XIX w. Są także: zamek krzyżacki (przebudowany), most obrotowy na Kan. Łuczańskim (obok zamku) , kościół ewangelicki z XIX w., krzyż na miejscu śmierci ( w 1009 r.) misjonarza św. Brunona.
Ryn -. Nad miastem góruje zamek krzyżacki, przez wiele lat siedziba komturstwa. Obecnie ważny port żeglarski, w okolicy liczne ośrodki wypoczynkowe.
Mrągowo -. W ratuszu z XIX w. muzeum. Na wschodnim brzegu jez. Czos amfiteatr, tu odbywają się Picnick Country i Festiwal Kultury Kresowej.
Mikołajki - są portem jachtowym i pasażerskim, węzłem dróg wodnych. Nad miastem góruje wieża kościoła ewangelickiego z XIX w.,
Ruciane – Nida - Miejscowość letniskowa w Puszczy Piskiej, nad jeziorami. Liczne pensjonaty i hotele w mieście i okolicy. Port jachtowy i pasażerski.
Pranie - leśniczówka na wysokim brzegu jez. Nidzkiego. Muzeum biograficzne K. I. Gałczyńskiego.
11.Dobór treści krajoznawczych
Dobór treści krajoznawczych na imprezach turystycznych
Musi on wynikać z poziomu intelektualnego grupy lub osób dla których jest organizowana impreza. Przekazywana wiedza musi korespondować z posiadaną wiedzą przez poszczególnych uczestników wycieczki. Zadanie to jest łatwiejsze do zrealizowania w przypadku akwizycji środowiskowej. Gorzej gdy akwizycja jest otwarta.
Bezwzględnie należy pamiętać o właściwym doborze treści krajozn. Harmonogram wycieczki powinien być ułożony tak aby treści nie było za dużo i za mało. W każdym przypadku będziemy mieli do czynienia z dysfunkcją tur. Występujące programy uniwersalne tzw. katalogowe bazują na dużym doświadczeniu i umiejętności pilota. Szczególnie w przypadku imprez szkolnych, studenckich tour-operator powinien bezwzględnie zapoznać się z aktami prawnymi, które dot. procesu dydaktyczno-wychowawczego. W przypadku nieznajomości przepisów należy konsultować program i harmonogram wycieczki z nauczycielem będącym kierownikiem grupy.
Dobór treści krajozn. poza imprezami study-tour muszą uwzględniać takie elementy jak: wiek uczestników, wykształcenie, zainteresowania, szczególnie w imprezach wycieczkowych lub obozach specjalistycznych, czas trwania, pora roku. Ważnym czynnikiem jest dostępność obiektów kraj. Charakter imprezy narzuca realizacje treści kraj., które będą zróżnicowane w zależności od formy uprawianej tur. np. na interdyscyplinarnych będą realizowane ogólne cele krajoznawcze wynikające z realizacji programów różnych przedmiotów w przypadku młodzieży szkolnej. W przypadku akwizycji wolnej dobór treści kraj. powinien uwzględnić najważniejsze wydarzenie w historii np. kraju z podkreśleniem najważniejszych obiektów zabytkowych oraz z oceną i przedstawieniem sytuacji aktualnej oraz perspektyw odnoszących się do danego miejsca, regionu lub kraju.
Innego rodzaju zadania postawimy dla uczestników rajdu czy zlotu zw. np. z ogólną obserwacją charakterystycznych obiektów krajozn., z kolei na imprezach osiadłych np. typu biwaki można przypisać zadania doskonalenia bardziej wnikliwych ocen zjawiska lub obiektu.
W imprezach specjalistycznych i ekstremalnych np. tur głębokowodna, balonowa, speleologia, ocena elementów kraj. będzie nastawiona na wynajdywanie i utrwalanie tych elementów środowiskowych, które w określonym rodzaju tur. są najważniejsze. Pamiętać należy, że jakakolwiek forma uprawianej tur. nie może być pozbawiona elementów dot. krajoznawstwa.
Występująca forma patologii w tur. na niewielką skalę to fakt tzw. „połykania km” m.in. z chęci zdobycia w określonym czasie określonej ilości punktów na odznaki tur kwalifikowanej. Ta forma tur. jest zaprzeczeniem kraj. i chociaż jest zjawiskiem marginalnym wymaga napiętnowania.
Upowszechnianie teatru, muzyki, filmu, fotografiki, rzeźby. Aktualnie w programach katalogowych różnych organizatorów są elementy kraj. odnoszące się do którejś z ww. form upowszechniających kulturę. Pamiętać należy o tym aby podobnie jak w temacie poprzednim dobór odpowiedniej formy kulturalno-rozrywkowej był dopasowany do możliwości odbioru przez określoną grupę tur.
Ośrodki recepcyjne coraz częściej celem zachęcenia turystów do przyjazdu lub tez z chęci przedłużenia sezonu tur. organizują różnego rodzaju okolicznościowe imprezy regionalne, których celem jest przyciągnięcie turystów. Mankamentem jest komercjalizacja tych form co na rynku polskim uwidacznia się coraz bardziej. Ten charakter imprezy jest negatywną stroną podejmowanych działań w zakresie zaangażowania szeroko pojętej kultury w sferę kraj. i tur.

Miasta najciekawsze pod względem krajoznawczym:
1. Gdańsk
Dawne opactwo cystersów w Oliwie (z parkiem),
Droga Królewska (zabytki przy ulicach Długiej i Długim Targu),
Gmach Poczty Polskiej - Muzeum Poczty i Telekomunikacji,
Kościół NMP,
Kościół św. Brygidy,
Kościół św. Katarzyny,
Kościół św. Mikołaja,
Miejski Ogród Zoologiczny,
Muzeum Archeologiczne,
Muzeum Narodowe,
Pomnik Poległych Stoczniowców,
Twierdza Wisłoujście,
Westerplatte,
Wycieczka statkiem po zatoce,
Zespół Trzech Spichrzy - Centralne Muzeum Morskie.
2. Kraków
Barbakan i Brama Floriańska,
Cmentarz Rakowicki,
Collegium Maius - Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego,
Kopiec Kościuszki,
Kopiec Piłsudskiego,
Kościół "Arka" w Nowej Hucie - Bieńczycach,
Kościół Mariacki,
Kościół śś. Piotra i Pawła,
Kościół św. Anny,
Kościół św. Katarzyny,
Planty,
"Rydlówka" - Muzeum Młodej Polski,
Stara Bożnica - Muzeum Judaistyczne,
Sukiennice - Galeria Sztuki Polskiej XIX w.,
Synagoga i cmentarz Remuh,
Teatr im. Juliusza Słowackiego,
Tyniec - opactwo Benedyktynów,
Wzgórze Wawelskie (katedra, Zamek - Muzeum, Smocza Jama),
Zbiory Czartoryskich,
Zespół klasztorny Kamedułów na Srebrnej Górze.
3. Lublin
Archikatedra śś. Janów Chrzciciela i Ewangelisty,
Cmentarz przy ul. Lipowej,
Dawny obóz koncentracyjny "Majdanek",
Katolicki Uniwersytet Lubelski,
Muzeum Wsi lubelskiej w Sławinku,
Ogród botaniczny Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej,
Plac Litewski,
Rynek Starego Miasta,
Wzgórze zamkowe (Muzeum Lubelskie i kaplica Św. Trójcy),
Zespól klasztorny Dominikanów.
4. Poznań
Archikatedra śś. Piotra i Pawła,
Cytadela,
Góra Przemysła,
Hala Arena,
Jezioro Maltańskie,
Kościół farny św. Stanisława,
Kościół Nawiedzenia NMP na Ratajach,
Kościół św. Jana Jerozolimskiego,
Muzeum Instrumentów Muzycznych,
Muzeum Narodowe,
Nowy Ogród Zoologiczny,
Palmiarnia,
Plac Adama Mickiewicza,
Ratusz - Muzeum Historii Miasta,
Wzgórze św. Wojciecha.
5. Przemyśl
Katedra bizantyjsko-ukraińska,
Archikatedra Wniebowzięcia NMP i św. Jana Chrzciciela,
Kopiec Tatarski,
Kościół św. Teresy,
Muzeum Archidiecezjalne,
Wzgórze Zamkowe,
Zespół cmentarzy z I i II Wojny Światowej.
6. Sandomierz
Dom Długosza - Muzeum Diecezjalne,
Katedra Narodzenia NMP,
Podziemna trasa turystyczna,
Ratusz,
Wąwóz Królowej Jadwigi,
Zamek - Muzeum Okręgowe,
Zespół klasztorny Dominikanów.
7. Szczecin
Archikatedra św. Jakuba Apostoła,
Brama Portowa,
Cmentarz Centralny,
Jezioro Szmaragdowe,
Kościół św. Jana Ewangelisty,
Plac Orła Białego,
Ratusz Staromiejski, Muzeum Miasta Szczecina,
Wały Chrobrego - Muzeum Morskie,
Zamek Książąt Pomorskich,
Zwiedzenie portu statkiem.
8. Toruń
Fort VII,
Kamienica "Pod Gwiazdą",
Katedra śś. Janów Chrzciciela i Ewangelisty,
Kościół NMP,
Kościół św. Jakuba,
Mury obronne,
Muzeum Etnograficzne,
Pałac Eskenów,
Ratusz Staromiejski, Muzeum Okręgowe,
Ruiny zamku.
9. Warszawa
Cmentarz Ewangelicko-Augsburski,
Cmentarz Powązkowski,
Cmentarz Żydowski przy ul. Okopowej,
Katedra św. Jana Chrzciciela,
Łazienki Królewskie,
Metropolitarna cerkiew prawosławna św. Marii Magdaleny na Pradze,
Muzeum Historyczne m. st. Warszawy,
Muzeum Narodowe,
Muzeum Powstania Warszawskiego,
Muzeum w Wilanowie,
Muzeum Wojska Polskiego,
Ogród Botaniczny w Al. Ujazdowskich,
Ogród Saski z Grobem Nieznanego Żołnierza,
Ogród Zoologiczny,
Pałac Kultury i Nauki (widok z 30 piętra),
Port Lotniczy im. F. Chopina,
Rynek Nowego Miasta,
Rynek Starego Miasta,
Zabudowa ul. Krakowskie Przedmieście,
Zamek Królewski,
Zespół klasztorny Bernardynów na Czerniakowie.
10. Wrocław
Aula Leopoldina i kościół Imienia Jezusa,
Dworzec Świebodzki,
Hala Ludowa,
Mauzoleum Piastów Wrocławskich,
Most Grunwaldzki,
Muzeum Archidiecezjalne,
Muzeum Narodowe,
Muzeum Poczty i Telekomunikacji,
Muzeum Sztuki Medalierskiej,
Ogród botaniczny Uniwersytetu Wrocławskiego,
Ogród Zoologiczny,
Ostrów Piaskowy,
Ostrów Tumski,
Panorama Racławicka,
Ratusz. III. Parki Narodowe
1. Babiogórski Park Narodowy
Markowe Szczawiny (schronisko i Muzeum Turystyki Górskiej PTTK),
Diablak,
Sokolica,
Przełęcz Krowiarki,
Muzeum Babiogórskiego PN w Zawoi.
2. Białowieski Park Narodowy
Muzeum Przyrodniczo-Leśne,
Park Pałacowy,
Obszar Ochrony Ścisłej (dawny rezerwat ścisły),
Rezerwat Pokazowy Żubrów,
Szlak Dębów Królewskich.
3. Biebrzański Park Narodowy
Czerwone Bagno (szlak czerwony w rejonie leśniczówki Grzędy),
Goniądz n. Biebrzą: zabudowa rynku,
Twierdza Osowiec (Ośrodek Edukacyjny),
Bagno Ławki (szlak zielony Groblą Honczarowską),
Góra Strękowa n. Narwią k. Wizny, pole bitwy 1939 r.
4. Bieszczadzki Park Narodowy
Przełęcz Wyżniańska,
Połonina Wetlińska,
Ośrodek Kultury Turystyki Górskiej PTTK w Ustrzykach Górnych,
Tarnica,
Bieszczadzkie Muzeum Przyrodnicze w Ustrzykach Dolnych.
5. Drawieński Park Narodowy
Dolina Drawy k. Głuska,
Płociczna, tzw. Stara Węgornia k. Ostrowca,
Jezioro Ostrowiec,
Rezerwat "Radęcin" k. Moczel,
Rezerwat "Głodne Jeziorka".
6. Gorczański Park Narodowy
Czoło Turbacza,
Dolina Kamienicy w rejonie przełęczy Borek,
Kudłoń,
Rezerwat im. Władysława Orkana.
7. Kampinoski Park Narodowy
Granica (rezerwat "Granica", Ośrodek Dydaktyczno-Muzealny, cmentarz wojenny),
Palmiry, cmentarz i Muzeum Walk i Męczeństwa,
Rezerwat "Rybitew",
Rezerwat "Sieraków',
Rezerwat "Zaborów Leśny".
8. Karkonoski Park Narodowy
Wodospad Szklarki,
Kotły Wielkiego i Małego Stawu,
Równia pod Śnieżką,
Muzeum Karkonoskiego PN,
Góra Chojnik, ścieżka przyrodnicza i ruiny zamku.
9. Magurski Park Narodowy
Rezerwat "Kornuty",
"Diabli Kamień" k. Folusza,
Przełom Wisłoki na pd. od Myscowej,
Krempna, cmentarz wojenny z 1916 r.,
Kotań, cerkiew i lapidarium.
10. Narwiański Park Narodowy
Kurowo, zespół dworski, muzeum Parku i ścieżka przyrodnicza,
Punkty widokowe na dolinę Narwi w Bokinach lub Waniewie,
Suraż, układ urbanistyczny miasta i Góra Królowej Bony.
11. Ojcowski Park Narodowy
Brama Krakowska,
Grota Łokietka,
Muzeum Przyrodnicze im. Władysława Szafera w Ojcowie,
Dolina Prądnika,
Pieskowa Skała, zamek - muzeum.
12. Park Narodowy "Bory Tucholskie"
Dąb "Bartuś",
Checz kaszubska nad jeziorem Mielnia k. osady Strużka,
Miejsce widokowe nad Jeziorem Karsińskim k. osady Owink.
13. Park Narodowy Gór Stołowych
Błędne Skały,
Szczeliniec Wielki,
Skalne Grzyby,
Urwisko Batorowskie.
14. Park Narodowy "Ujście Warty"
Chyrzyno - Ośrodek Edukacyjny,
Ścieżka przyrodnicza "Ptasim Szlakiem".
15. Pieniński Park Narodowy
Trzy Korony,
Sokolica,
Wąwóz Szopczański,
Spływ przełomem Dunajca.
16. Poleski Park Narodowy
Wytyczno, cmentarz i pomnik Żołnierzy Korpusu Ochrony Pogranicza z 1939 r.,
Ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna "Jezioro Długie",
Ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna "Dąb Dominik",
Ośrodek dydaktyczno-muzealny w Załuczu Starym.
17. Roztoczański Park Narodowy
Ścieżka przyrodnicza na "Bukową Górę",
Rezerwat "Jarugi",
Wojda, miejsce bitwy partyzanckiej w 1942 r.,
Zwierzyniec, kościół "Na Wodzie" i ośrodek edukacyjno-muzealny.
18. Słowiński Park Narodowy
Muzeum Przyrodniczo-Leśne w Smołdzinie,
Wzgórze Rowokół,
Rezerwat "Mierzeja",
Jezioro Gardno,
Muzeum Wsi Słowińskiej w Klukach.
19. Świętokrzyski Park Narodowy
Święta Katarzyna: zespół klasztorny,
Łysica,
Święty Krzyż: dawne opactwo Benedyktynów i Muzeum Przyrodniczo-Leśne,
Rezerwat modrzewia polskiego na Górze Chełmowej.
20. Tatrzański Park Narodowy
Dolina Kościeliska - Hala Ornak i Jaskinia Mroźna,
Morskie Oko,
Hala Gąsienicowa,
Kasprowy Wierch,
Dolina Strążyska,
Muzeum TPN w Zakopanem.
21. Wielkopolski Park Narodowy
Jezioro Góreckie,
Jezioro Kociołek,
Muzeum WPN,
Rezerwat "Pojniki",
Studnia Napoleona.
22. Wigierski Park Narodowy
Jezioro Wigry kolo wsi Bryzgiel lub kolo wsi Cimochowizna,
Muzeum Parku w Krzywem,
Płociczno, Wigierska Kolejka Wąskotorowa,
Rzeka Czarna Hańcza k. Wysokiego Mostu,
Zespół klasztorny Kamedułów w Wigrach.
23. Woliński Park Narodowy
Muzeum WPN w Międzyzdrojach,
Kawcza Góra,
Jezioro Turkusowe w Wapnicy,
Grodzisko nad jeziorem Czajczym,
Rezerwat Pokazowy Żubrów.
Główne obiekty krajoznawcze
1. Województwo dolnośląskie
A) ZABYTKI
Bogatynia, drewniane budownictwo łużyckie
Bolków, zamek Piastów świdnicko-jaworskich
Czocha, zamek
Grodziec k. Złotoryi, zamek
Henryków, zespół klasztorny Cystersów
Jawor, ewangelicki Kościół Pokoju
Jelenia Góra, kościół św. Krzyża
Karpacz, kościół Wang
Kliczków, pałac
Kłodzko, twierdza
Krzeszów, pocysterski zespół klasztorny
Książ, zespół zamkowo-parkowy
Legnica, zamek książąt legnickich
Legnickie Pole, pobenedyktyński zespół klasztorny
Lubiąż, pocysterski zespół klasztorny
Lubomierz, zabudowa rynku
Oleśnica, zamek
Srebrna Góra, twierdza
Strzegom, kościół śś. Piotra i Pawła
Świdnica, ewangelicki Kościół Pokoju
Świdnica, katedra śś. Stanisława i Wacława
Trzebnica, pocysterski zespół klasztorny
Wambierzyce, bazylika Nawiedzenia NMP i kalwaria
B) MUZEA
Duszniki Zdrój, Muzeum Papiernictwa
Jelenia Góra, Muzeum Okręgowe
Kłodzko, Muzeum Ziemi Kłodzkiej
Legnica, Dom Opatów Lubiąskich - Muzeum Miedzi
Wałbrzych, Muzeum Okręgowe
Zagórze Śląskie, zamek - Muzeum Regionalne PTTK
C) INNE OBIEKTY
Bogatynia, kopalnia węgla brunatnego
Góra Ślęża, rezerwat archeologiczny
Kletno, Jaskinia Niedźwiedzia
Krzyżowa k. Świdnicy, Międzynarodowy Ośrodek Spotkań Młodzieży
Kudowa Zdrój, Czermna - kaplica czaszek
Międzygórze, rezerwat "Wodospad Wilczki"
Polanica Zdrój, centrum uzdrowiska
Wojsławice k. Niemczy, ogród dendrologiczny
2. Województwo kujawsko-pomorskie
A) ZABYTKI
Bydgoszcz, spichrze nad Brdą
Chełmno, ratusz
Chełmża, kościół Św. Trójcy
Golub-Dobrzyń, zamek
Grudziądz, zespół spichrzów nad Wisłą
Inowrocław, kościół NMP tzw. "Ruina"
Koronowo, kościół Wniebowzięcia NMP
Kruszwica, Mysia Wieża
Lubostroń k. Barcina, zespół pałacowo-parkowy
Radzyń Chełmiński, ruiny zamku
Strzelno, kościoły Św. Trójcy i św. Prokopa
Świecie, ruiny zamku
Włocławek, katedra Wniebowzięcia NMP
B) MUZEA
Biskupin, rezerwat archeologiczny - Muzeum Archeologiczne
Bydgoszcz, Muzeum Okręgowe
Inowrocław, Muzeum im. J. Kasprowicza
Kłóbka k. Kowala, Park Etnograficzny
Wenecja k. Żnina, Muzeum Kolei Wąskotorowej
Włocławek, Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej
C) INNE OBIEKTY
Ciechocinek, tężnie
Fojutowo k. Tucholi, akwedukt
Wierzchlas k. Tucholi, rezerwat "Cisy Staropolskie im. L. Wyczółkowskiego"
3. Województwo lubelskie
A) ZABYTKI
Chełm, kościół Rozesłania św. Apostołów
Dęblin, Twierdza
Gołąb, kościół śś. Floriana i Katarzyny, domek loretański
Hrebenne k. Tomaszowa Lubelskiego, cerkiew grekokatolicka św. Mikołaja
Jabłeczna, prawosławny zespół klasztorny
Janowiec, ruiny zamku Piotra Firleja
Kazimierz Dolny, rynek, kościół św. Jana Chrzciciela i ruiny zamku
Kodeń k. Terespola, kościół św. Anny
Krasnobród-Podklasztor, zespół kościelno-klasztorny
Puławy, zespół pałacowo-parkowy
Tomaszów Lubelski, kościół Zwiastowania NMP
Uchanie k. Hrubieszowa, kościół Wniebowzięcia NMP
Zamość, zabudowa rynku
B) MUZEA
Kazimierz Dolny, Muzeum Sztuki Złotniczej
Kozłówka k. Lubartowa, zespół pałacowo-parkowy - Muzeum Zamoyskich
Nałęczów, Muzeum St. Żeromskiego
Romanów k. Białej Podlaskiej, Muzeum Józefa I. Kraszewskiego
Włodawa, zespól synagogalny - Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego
Wojciechów k. Nałęczowa, Wieża Ariańska - Muzeum Kowalstwa
Wola Okrzejska, Muzeum H. Sienkiewicza
Zamość, Rotunda - Martyrologiczny Punkt Upamiętnienia
C) INNE OBIEKTY
Chełm, podziemia kredowe
Hamernia k. Suśca, rezerwat "Czartowe Pole"
Hniszów k. Dorohuska, dąb "Bolko"
Janów Podlaski, stadnina koni
Kazimierz Dolny, wąwozy lessowe
Kock i Wola Gułowska, pola bitew wojny 1939 r.
Nalęczów, centrum uzdrowiska
Porytowe Wzgórze, miejsce bitwy partyzanckiej
Sobibór, teren byłego obozu zagłady
4. Województwo lubuskie
A) ZABYTKI
Bytom Odrzański, zabudowa rynku
Gościkowo, Paradyż - zespół pocysterski
Kostrzyn, ruiny Starego Miasta
Kożuchów, kościół NMP
Lubsko, kościół NMP i ratusz
Łagów, zamek Joannitów
Ośno Lubuskie, obwarowania miejskie
Rokitno, kościół NMP
Szprotawa, kościół NMP
Żagań, pałac i klasztor Augustianów
Żary, kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa
B) MUZEA
Dobiegniew, Muzeum Woldenberczyków
Gorzów Wielkopolski, Muzeum Lubuskie
Międzyrzecz, Dom Starostów - Muzeum Regionalne
Ochla k. Zielonej Góry, Park Budownictwa Ludowego
Zielona Góra: Muzeum Ziemi Lubuskiej
C) INNE OBIEKTY
Boryszyn k. Świebodzina, fortyfikacje Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego
Dychów k. Krosna Odrzańskiego, elektrownia wodna
Łęknica, Park Mużakowski
Świerkocin, Zoo Safari
5. Województwo łódzkie
A) ZABYTKI
Boguszyce k. Rawy Mazowieckiej, kościół św. Stanisława
Grębień k. Wielunia, kościół Św. Trójcy
Inowłódź, kościół św. Idziego
Łowicz, zabudowa Starego Rynku
Łódź, zespół budynków "Księży Młyn"
Łódź, willa ul. Wólczańska 31/33
Łódź, ulica Piotrkowska (od pl. Wolności do Al. Mickiewicza)
Piotrków Trybunalski, kościół św. Franciszka Ksawerego
Sieradz, kolegiata Wszystkich Świętych
Skierniewice, dworzec kolejowy
Sulejów-Podklasztorze, pocysterski zespół klasztorny
Tum k. Łęczycy, kolegiata NMP i św. Aleksego
Walewice k. Łowicza, zespół pałacowo-parkowy
Warta, zespół klasztorny Bernardynów
Wolbórz, zespół pałacowo-parkowy
B) MUZEA
Kutno, Muzeum Bitwy nad Bzurą 1939
Łowicz, gmach pomisjonarski - muzeum
Łódź, Centralne Muzeum Włókiennictwa
Łódź, Muzeum Historii Miasta Łodzi
Łódź, Muzeum Sztuki
Nieborów k. Łowicza, zespół pałacowo-parkowy - muzeum
Oporów k. Kutna, zamek - Muzeum Wnętrz
Ożarów k. Wielunia, dwór - Muzeum Wnętrz Dworskich
C) INNE OBIEKTY
Arkadia k. Łowicza, Park Romantyczny
Bełchatów, kopalnia węgla brunatnego
Bogusławice k. Wolborza, Państwowe Stado Ogierów
Działoszyn, rezerwat "Węże"
Łódź, Park im. Szarych Szeregów - pomnik Martyrologii Dzieci
Piątek k. Łęczycy, geometryczny środek Polski - pomnik
Rogów k. Koluszek, muzeum przyrodniczo-leśne, ogród dendrologiczny
Tomaszów Mazowiecki, rezerwat "Niebieskie Źródła"
6. Województwo małopolskie
A) ZABYTKI
Biecz, kolegiata Bożego Ciała
Binarowa k. Biecza, kościół św. Michała Archanioła
Chochołów k. Zakopanego, drewniana zabudowa wsi
Dębno k. Nowego Targu, kościół św. Michała Archanioła
Kalwaria Zebrzydowska, zespół klasztorny i kalwaria
Lanckorona, drewniana zabudowa i kościół św. Leonarda
Lipnica Murowana, drewniana zabudowa miasta
Miechów, dawny zespół klasztorny Bożogrobowców
Nowy Wiśnicz, zamek
Orawka k. Nowego Targu, kościół św. Jana Chrzciciela
Powroźnik k. Muszyny, dawna cerkiew św. Jakuba Mł.
Sękowa, kościół śś. Filipa i Jakuba
Stary Sącz, klasztor Klarysek
Sucha Beskidzka, zamek
Szczyrzyc k. Mszany Dolnej, zespół klasztorny Cystersów
Tarnów, zespół Starego Miasta
B) MUZEA
Bartne k. Gorlic, cerkiew śś. Kosmy i Damiana - Muzeum Sztuki Cerkiewnej
Chabówka, Skansen Taboru Kolejowego
Dębno k. Tarnowa, zamek - muzeum
Nowy Sącz, Falkowa - Sądecki Park Etnograficzny
Oświęcim-Brzezinka, dawne obozy zagłady - Muzeum Auschwitz-Birkenau
Tarnów, Muzeum Diecezjalne
Wadowice, Dom Jana Pawła II - muzeum
Wygiezłów k. Chrzanowa, Nadwiślański Park Etnograficzny
Zakopane, Muzeum Tatrzańskie
Zubrzyca Górna k. Jabłonki, Orawski Park Etnograficzny
C) INNE OBIEKTY
Bochnia, kopalnia soli
Ciężkowice k. Gorlic, rezerwat "Skamieniałe Miasto"
Dobczyce, Jezioro Dobczycke i ruiny zamku
Gorlice, cmentarz wojenny z 1915 r.
Jaskinia Wierzchowska Górna k. Białego Kościoła
Jaworki k. Szczawnicy, rezerwat "Wąwóz Homole"
Krynica Zdrój, centrum uzdrowiska
Niedzica, zamek - muzeum i zapora na Dunajcu
Racławice k. Miechowa, pole bitwy z 1794 r.
Szczawnica, centrum uzdrowiska
Wieliczka, kopalnia soli
Zakopane, stary cmentarz na Pęksów Brzyzku
Zalipie k. Dąbrowy Tarnowskiej, ośrodek kultury ludowej
7. Województwo mazowieckie
A) ZABYTKI
Brochów k. Sochaczewa, kościół obronny śś. Andrzeja i Jana Chrzciciela
Brok k. Ostrowi Mazowieckiej, kościół św. Andrzeja
Ciechanów, zamek
Czersk, ruiny zamku
Czerwińsk n. Wisłą, zespół klasztorny
Kobyłka, kościól Św. Trójcy
Nowy Dwór Mazowiecki, Twierdza Modlin
Płock, katedra Wniebowzięcia NMP
Przasnysz, zespół klasztorny Bernardynów
Pułtusk, zamek
Radom, zespół klasztorny Bernardynów
Radziejowice, zespół pałacowo-parkowy
Siedlce, Stary Rynek
B) MUZEA
Czarnolas k. Zwolenia, Muzeum Jana Kochanowskiego
Liw k. Węgrowa, zamek i dwór - muzeum Zbrojownia
Opinogóra, zameczek - Muzeum Romantyzmu
Orońsko k. Radomia, Centrum Rzeźby Polskiej
Płock, Muzeum Mazowieckie
Pruszków, Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego
Przysucha, Muzeum im. O. Kolberga
Radom, Muzeum Wsi Radomskiej
Sierpc-Bojanowo, Muzeum Wsi Mazowieckiej
Sochaczew, Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą
Szydłowiec, zamek - Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych
Warka-Winiary, dwór - Muzeum im. K. Pułaskiego
Żelazowa Wola, dom F. Chopina - muzeum i park
C) INNE OBIEKTY
Czarnia k. Myszyńca, rezerwat "Czarnia"
Kadzidło, ośrodek kurpiowskiej kultury ludowej
Konstancin-Jeziorna, tężnia i zabudowa uzdrowiska
Mała Wieś k. Grójca, rezerwat "Modrzewina"
Niepokalanów, zespół klasztorny Franciszkanów
Ossów k. Kobyłki, Mauzoleum i Cmentarz Poległych w 1920 r.
Proboszczewice k. Płocka, grodzisko "Kosmata Góra"
Stare Iganie, pole bitwy z 1831 r.
Studzianki Pancerne, pomnik - Mauzoleum Wojska Polskiego
Sulejówek, dom J. Piłsudskiego
Treblinka k. Małkini, dawny obóz zagłady Żydów
8. Województwo opolskie
A) ZABYTKI
Byczyna, mury miejskie
Głogówek, zespół miejski (zamek, ratusz, zespół klasztorny, kościół św. Bartłomieja)
Głuchołazy, kościół św. Wawrzyńca
Góra św. Anny, zespół klasztorny Franciszkanów i kalwaria
Małujowice k. Brzegu, kościół św. Jakuba
Moszna, zespół pałacowo-parkowy
Nysa, kościół św. Jakuba
Olesno, kościół św. Anny
Opole, kościół Św. Trójcy
Otmuchów, ratusz i zamek
Paczków, zespół starego miasta
B) MUZEA
Brzeg, zamek - muzeum
Góra św. Anny, Muzeum Czynu Powstańczego
Łambinowice, Muzeum Martyrologii Jeńców Wojennych
Opole, Muzeum Śląska Opolskiego
Opole-Bierkowice, Muzeum Wsi Opolskiej
C) INNE OBIEKTY
Góra Św. Anny, pomnik Czynu Powstańczego
Opole, amfiteatr
9. Województwo podkarpackie
A) ZABYTKI
Baranów Sandomierski, zamek
Blizne k. Brzozowa, kościół Wszystkich Świętych
Czerteż k. Sanoka, dawna cerkiew
Haczów k. Krosna, kościół Wniebowzięcia NMP
Jarosław, kamienica Orsettich i podziemna trasa turystyczna
Kalwaria Pacławska k. Przemyśla, zespół klasztorny Franciszkanów z kalwarią
Krasiczyn, zespół zamkowo-parkowy
Krosno, kościół Nawiedzenia NMP
Leżajsk, zespół klasztorny Bernardynów
Posada Rybotycka k. Birczy, cerkiew obronna św. Onufrego
Pruchnik k. Jarosławia, drewniana zabudowa
Sieniawa, zespół pałacowo-parkowy
B) MUZEA
Bóbrka k. Krosna, Skansen Przemysłu Naftowego
Kolbuszowa, Muzeum Kultury Ludowej
Komańcza, klasztor Nazaretanek - Izva Pamięci kardynała Stefana Wyszyńskiego
Krosno, Muzeum Podkarpackie
Łańcut, zespół pałacowo-parkowy, muzeum
Przeworsk, zespół pałacowo-parkowy, muzeum
Radruż k. Horyńca, zespół cerkiewny św. Paraskewy, muzeum
Rzeszów, Muzeum Okręgowe
Sanok, Muzeum Budownictwa Ludowego
Sanok, zamek - Muzeum Historyczne
Żarnowiec k. Krosna, dwór - Muzeum Marii Konopnickiej
C) INNE OBIEKTY
Czarnorzeki k. Krosna, rezerwat "Prząki" i ruiny zamku Kamieniec
Dukla, cmentarz wojenny
Iwonicz Zdrój, centrum uzdrowiska
Lesko, synagoga i cmentarz żydowski
Rymanów Zdrój, centrum uzdrowiska
Solina, zapora i jezioro
10. Województwo podlaskie
A) ZABYTKI
Białystok, kościół Chrystusa Króla i św. Rocha
Białystok, zespół pałacowo-parkowy
Drohiczyn, zespół klasztorny i katedra Św. Trójcy
Łomża, katedra śś Michała Archanioła i Jana Chrzciciela
Sejny, zespół klasztorny Dominikanów
Supraśl, zespół klasztorny Bazylianów
Tykocin, kościół Św. Trójcy
B) MUZEA
Białystok, Muzeum Podlaskie
Ciechanowiec, Muzeum Rolnictwa
Choroszcz, zespół pałacowy - Muzeum Wnętrz Pałacowych
Nowogród, Muzeum Kurpiowskie
Suwałki, Muzeum im. Marii Konopnickiej
Tykocin, synagoga - muzeum
C) INNE OBIEKTY
Augustów, Kanał Augustowski
Bachanowo k. Suwałk, rezerwat "Głazowisko Bachanowo nad Czarną Hańczą"
Błaskowizna k. Suwałk, jezioro Hańcza
Grabarka k. Siemiatycz, sanktuarium polskiego prawosławia
Gulbieniszki k. Suwałk, Cisowa Góra
Hajnówka, cerkiew Św. Trójcy
Kruszyniany k. Krynek, meczet i cmentarz muzułmański
Szurpiły k. Suwałk, Góra Zamkowa z grodziskiem i Jeziora Szurpilskie
Turtul, punkt widokowy
11. Województwo pomorskie
A) ZABYTKI
1. Gniew, zamek
2. Kartuzy, pokartuski zespół klasztorny
3. Pelplin, pocysterski zespół poklasztorny, katedra NMP
4. Żarnowiec k. Pucka, pocysterski zespół klasztorny
5. Żukowo k. Kartuz, zespół poklasztorny Norbertanek
B) MUZEA
1. Będomin k. Kościerzyny Muzeum Hymnu Narodowego
2. Bytów, zamek krzyżacki - Muzeum Zachodniej Kaszubszczyzny
3. Chojnice, Brama Człuchowska - Muzeum Regionalne
4. Gdynia, Muzeum Marynarki Wojennej
5. Gdynia, Muzeum Oceanograficzne i Akwarium Morskie
6. Hel, Muzeum Rybołóstwa
7. Kwidzyn, dawna katedra i zamek - muzeum
8. Malbork, zamek - Muzeum Zamkowe
9. Pelplin, Muzeum Diecezjalne
10. Słupsk, Muzeum Pomorza Środkowego
11. Tczew, Muzeum Wisły
12. Wdzydze Kiszewskie, Kaszubski Park Etnograficzny
C) INNE OBIEKTY
1. Babi Dół k. Kartuz, rezerwat "Jar rzeki Raduni"
2. Mechowo k. Pucka, Groty Mechowskie
3. Odry k. Czerska, rezerwat "Kręgi Kamienne"
4. Rozewie k. Władysławawa, latarnia morska i rezerwat "Przylądek Rozewie"
5. Sopot, molo
6. Stogi k. Malborka, cmentarz mennonicki
7. Wirty k. Starogardu Gdańskiego, ogród dendrologiczny
12. Województwo śląskie
A) ZABYTKI
1. Cieszyn, rotunda św. Mikołaja
2. Częstochowa, Jasna Góra
3. Katowice, osiedla robotnicze Giszowiec i Nikiszowiec
4. Mirów i Bobolice k. Żarek, ruiny zamków
5. Olsztyn k. Częstochowy, ruiny zamku
6. Pilica, kolegiata św. Jana Chrzciciela
7. Podzamcze k. Ogrodzieńca, ruiny zamku
8. Rudy, pocysterski zespół klasztorny
B) MUZEA
1. Będzin, zamek - Muzeum Zagłębia
2. Bielsko Biała, Muzeum Okręgowe - Zamek Sułkowskich
3. Bytom, Muzeum Górnośląskie
4. Mysłowice, Centralne Muzeum Pożarnictwa
5. Pszczyna, zespół palacowo-parkowy, Muzeum Pałacowe
6. Zabrze, Muzeum Górnictwa Węglowego i jeden ze skansenów górniczych
7. Żywiec, zamek - muzeum
C) INNE OBIEKTY
1. Chorzów, Park Kultury i Wypoczynku (planetarium, Górnośląski Park Etnograficzny, Stadion Śląski)
2. Gliwice, maszt radiostacji
3. Koniaków i Istebna k. Wisły, ośrodki beskidzkiej kultury ludowej
4. Katowice, pomnik Powstańców Śląskich
5. Piekary Śląskie, sanktuarium maryjne i kalwaria
6. Podlesice k. Kroczyc, rezerwat "Góra Zborów"
7. Tarnowskie Góry, Kopalnia Zabytkowa
8. Wisła Czarne, źródła Wisły pod Baranią Górą
13. Województwo świętokrzyskie
A) ZABYTKI
1. Chęciny k. Kielc, ruiny zamku
2. Jędrzejów, zespół klasztorny Cystersów
3. Kielce, katedra Wniebowzięcia NMP
4. Klimontów, kościół św. Józefa
5. Koprzywnica, pocysterski zespół klasztorny
6. Opatów, kolegiata św. Marcina
7. Szydłów, średniowieczny zespół miejski
8. Ujazd k. Opatowa, ruiny zamku
9. Wąchock, zespół klasztorny Cystersów
10. Wiślica, kolegiata Narodzenia NMP
B) MUZEA
1. Jędrzejów, Muzeum im. Przypkowskich
2. Kielce, pałac biskupów krakowskich - Muzeum Narodowe
3. Nowa Słupia, Muzeum Starożytnego Hutnictwa Świętokrzyskiego
4. Oblęgorek k. Kielc, Muzeum H. Sienkiewicza
5. Sielpia Wielka k. Końskich, Muzeum Staropolskiego Zagłębia Przemysłowego
6. Tokarnia k. Chęcin, Muzeum Wsi Kieleckiej
C) INNE OBIEKTY
1. Bałtów, Park Jurajski
2. Bartków k. Zagnańska, dąb "Bartek"
3. Busko Zdrój, centrum uzdrowiska
4. "Jaskinia Raj"
5. Kielce, rezerwat "Kadzielnia"
6. Krzemionki k. Ostrowca Św., rezerwat archeologiczny
7. Michniów k. Suchedniowa, Mauzoleum Martyrologii Wsi Polskiej
8. Wykus k. Wąchocka, rezerwat "Wykus" i symboliczny cmentarz partyzancki
14. Województwo warmińsko-mazurskie
A) ZABYTKI
1. Frombork, zespół wzgórza katedralnego
2. Giżycko, twierdza Boyen
3. Kętrzyn, kościół św. Jerzego
4. Morąg, kościół śś. Piotra i Pawła
5. Nidzica, zamek
6. Olsztyn, katedra św. Jakuba
7. Orneta, kościół śś. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty
8. Reszel, zamek
9. Święta Lipka, zespół klasztorny Jezuitów
B) MUZEA
1. Elbląg, Muzeum Okręgowe
2. Lidzbark Warmiński, zamek - muzeum
3. Olsztyn, zamek - Muzeum Warmii i Mazur
4. Olsztynek, Muzeum Budownictwa Ludowego
5. Pranie nad Jez. Nidzkim, Muzeum K. I. Gałczyńskiego
6. Stębark k. Olsztynka, Muzeum Grunwaldzkie, pole bitwy z 1410 r.
C) INNE
1. Bisztynek, "Diabelski Kamień"
2. Gierłoż k. Kętrzyna, Wilczy Szaniec
3. Kadyny k. Tolkmicka, Dąb Jana Bażyńskiego
4. Kanal Elbląsko-Ostródzki, przejazd statkiem do Elbląga od pochylni Buczyniec
5. Krutyń k. Rucianego-Nidy, dolina Krutyni i jeziorka z pływającymi wyspami
6. Łyna k. Nidzicy, rezerwat "Źródła Łyny"
7. Olsztyn, planetarium i obserwatorium astronomiczne
8. Pieniężno, rezerwat "Dolina rzeki Wałszy"
9. Stańczyki, wiadukty w Puszczy Rominckiej
10. Śniardwy (rejs po jeziorze)
11. Wojnowo k. Rucianego-Nidy, cerkiew staroobrzędowców
15. Województwo wielkopolskie
A) ZABYTKI
1. Antonin k. Ostrowa Wielkopolskiego, pałac myśliwski
2. Bieniszew k. Konina, zespół klasztorny Kamedułów
3. Bralin k. Kępna, kościół Narodzenia NMP "Na pólku"
4. Gniezno, bazylika archikatedralna Wniebowzięcia NMP
5. Gostyń, zespół klasztorny Filipinów
6. Górka Klasztorna, pobernardyński zespół klasztorny
7. Kalisz, katedra św. Mikołaja
8. Kościan, kościół NMP Wniebowziętej
9. Ląd k. Konina, pocysterski zespół klasztorny
10. Leszno, kościół św. Mikołaja
11. Lubin k. Kościana, zespół klasztorny Benedyktynów
12. Obra k. Wolsztyna, pocysterski zespół klasztorny
13. Pawłowice k. Leszna, zespół pałacowy
14. Przemęt k. Leszna, kościół pocysterski
15. Rydzyna, zespół urbanistyczny i zamek
16. Sieraków, kościół NMP Niepokalanie Poczętej
17. Sulmierzyce k. Krotoszyna, ratusz
18. Tarnowo Pałuckie k. Wągrowca, kościół św. Mikołaja
19. Trzemeszno, kościół NMP i św. Wojciecha
20. Turew k. Kościana, zespół pałacowo-parkowy
21. Wągrowiec, kościół św. Jakuba
22. Wąsowo k. Nowego Tomyśla, zespół pałacowo-parkowy
23. Woźniki k. Grodziska Wielkopolskiego, zespół klasztorny Franciszkanów
B) MUZEA
1. Giecz k. Środy Wlkp., rezerwat archeologiczny
2. Gniezno, Muzeum Początków Państwa Polskiego
3. Gołuchów, zamek - muzeum
4. Kalisz, Muzeum Ziemi Kaliskiej
5. Konin-Gosławice, zamek - Muzeum Okręgowe
6. Kórnik, zamek - Muzeum Wnętrz Zamkowych, arboretum
7. Lednica, Ostrów Lednicki, Wielkopolski Park Etnograficzny
8. Rakoniewice k. Wolsztyna, Wielkopolskie Muzeum Pożarnictwa
9. Rogalin, zespół pałacowy - muzeum
10. Sieraków, Muzeum - Zamek Opalińskich
11. Szamotuły, Muzeum - Zamek Górków
12. Szreniawa k. Poznania, Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolnospożywczego
13. Śmiełów k. Jarocina, pałac - muzeum
14. Wolsztyn, skansen parowozów
C) INNE OBIEKTY
1. Gołuchów k. Kalisza, głaz św. Jadwigi
2. Pobiedziska, skansen miniatur
3. Stary Licheń k. Konina, sanktuarium maryjne z kościołem MB Bolesnej Królowej Polski
16. Województwo zachodniopomorskie
A) ZABYTKI
1. Białogard, kościół Narodzenia NMP
2. Kamień Pomorski, katedra św. Jana Chrzciciela
3. Kołobrzeg, katedra Wniebowzięcia NMP
4. Krąg k. Polanowa, zespół zamkowy
5. Pyrzyce, mury miejskie
6. Stare Drawsko, ruiny zamku
7. Stargard Szczeciński, kościół NMP Królowej Świata
8. Świdwin, zamek
9. Trzebiatów, kościół Macierzyństwa NMP
10. Tuczno k. Wałcza, zamek
B) MUZEA
1. Darłowo, zamek - muzeum
2. Kołobrzeg, Muzeum Oręża Polskiego
C) INNE OBIEKTY
1. Chojna, platan "Olbrzym"
2. Dolina Pięciu Jezior k. Połczyna Zdroju, rezerwat przyrody
3. Glinna k. Starego Czarnowa, ogród dendrologiczny
4. Siekierki, cmentarz wojenny
5. Trzęsacz k. Trzebiatowa, brzeg klifowy i ruiny kościoła
6. Tychowo k. Białogardu, głaz "Trygław"
7. Wałcz, ośrodek sportowy i most nad jeziorem Raduń
8. Zdbice k. Wałcza, fortyfikacje Wału Pomorskiego
9. Żydowo k. Polanowa, elektrownia pompowo-szczytowa (widok)