Sprawa polska w epoce napoleońskiej

Wśród ważnych spraw epoki napoleońskiej naczelne miejsce zajmowała sprawa polska. Stanowiła ona jeden z najbardziej aktualnych i specyficznych problemów ówczesnych przemian polityczno – społecznych modelu państwa, a zwłaszcza w europejskiej polityce międzynarodowej. Ze sprawy polskiej Francja doby konsulatu i cesarstwa starała się uczynić jeden z czynników dynamizujących ówczesną politykę europejską, prowadzących dla Napoleona zmian granic i sytuacji na kontynencie. Francja nie kierowała się jednak w tym wypadku sympatią ku Polakom czy dążeniom narodowym. Polska była dla Napoleona na przemian obiektem przetargów albo też narzędziem agresji. Francuski zdobywca angażował się w tę sprawę z ociąganiem, pod naciskiem okoliczności. Poświęcał ją bez skrupułów, gdy za tę cenę mógł dojść do porozumienia z którymkolwiek z rządów zaborczych. Polityka Napoleona zmierzała wyłącznie do umocnienia przewagi Francji i gruntownego przekształcenia politycznej struktury kontynentu zgodnie z interesem Francji i Napoleona.

W miarę zaostrzenia się walki między Francją napoleońską a jej przeciwnikami podważenie dzieła rozbiorowego stawało się warunkiem utrwalenia hegemonii napoleońskiej. Zapewniało bowiem osłabienie sił każdego z trzech zaborców.

Epoka wojen i zwycięstw napoleońskich, gruntowne i szybkie zmiany w sytuacji europejskiej stwarzały polskim dążeniom narodowo – wyzwoleńczym lepszą koniunkturę międzynarodową niż w jakimkolwiek innym czasie w okresie porozbiorowym.

Polska emigracja polityczna łączyła nadzieje na odzyskanie niepodległego państwa z rewolucyjną Francją, toczącą wojny z zaborcami Rzeczypospolitej. Po rozmowach z Napoleonem i rządem francuskim generał Jan Henryk Dąbrowski utworzył Legiony polskie we Włoszech. Ich działalność była jednak zależna od polityki Napoleona, który miał na uwadze głównie interes Francji. Wyrażając zgodę na zorganizowanie Legionów, zarówno rząd francuski, jak i Napoleon zamierzali wykorzystać sprawę polską w walce przeciw Austrii. Po pogromie kilku najlepszych armii austriackich w północnych Włoszech i zdobyciu Mantui Napoleon ruszył na północ, zagrażając dziedzicznym ziemiom habsburskim. W tej sytuacji Dąbrowski uzyskał zgodę na koncentrację Legionów w rejonie rzeki Piawa, skąd zamierzał przeprowadzić akcje zaczepne na Chorwację i Węgry, będące we władaniu Habsburgów. W ten sposób chciał pobudzić do czynu zbrojnego Polaków w zaborze austriackim. Nadzieje legionistów na szybkie dotarcie do ziem polskich przekreślił rozejm w Leoben, zawarty w 1797 roku. Legiony zostały skierowane do walki o republikę Wenecji. Kolejne rozczarowanie przyniósł legionistom pokój zawarty w Campoformio, zawarty w październiku 1797 roku. Nie tylko nie poruszono w nim sprawy polskiej, ale Francja i Austria zobowiązały się do niepopierania i nieudzielania pomocy komukolwiek, kto chciałby szkodzić interesom jednej ze stron. W 1798 roku Napoleon wykorzystał Legiony do walki z papiestwem, a także żeby wypędzić Burbonów z Neapolu.

W czasie walk toczonych z drugą koalicją antyfrancuską legioniści dzielnie wspierali armię francuską wypartą w końcu z północnych Włoch. Podczas kapitulacji Mantui dowodzący obroną twierdzy generał francuski wydał Austriakom, na podstawie tajnej umowy, Polaków pochodzących z Galicji. Wydzierani siłą z szeregów żołnierskich zostali oni wcieleni do różnych regimentów austriackich. Po powrocie Napoleona z Egiptu losy wojny zmieniły się na korzyść Francji. Odżyła też nadzieja Polaków walczących w szeregach Legii Naddunajskiej, której śmiałe natarcie w bitwie pod Hohenlinden w dużym stopniu zadecydowało o zwycięstwie Francuzów i otarciu Napoleonowi drogi do Austrii. Pokój zawarty w Luneville w lutym 1801 roku pomijał sprawę polską. Rozczarowanych i zniechęconych w stosunku do Francji Polaków Napoleon wysłał do nowo utworzonego królestwa Etrurii. Na znak protestu przeciw takiej polityce generał K. Kniaziewicz i wielu innych oficerów polskich podało się do dymisji. Pragnąc pozbyć się niewygodnego już pomocnika i rozproszyć Legiony, Napoleon wysłał znaczną ich część na wyspę San Domingo (Haiti), gdzie Francuzi nie mogli uporać się z broniącymi swej wolności Murzynami. W trudnych, tropikalnych warunkach legie polskie prędko niszczały. Czyn legionowy nie przyniósł Polsce wyzwolenia. legiony świadczyły jednak wobec całego świata, że Polacy nie zamierzają pogodzić się z faktem rozbiorów. Losy Legionów wykazały, jak zwodnicze były rachuby na obcą pomoc i jak łatwo przychodziło obcym rządom wykorzystywać zapał patriotyczny dla własnych zadań.

W planach Napoleona sprawa polska ożyła podczas wybuchu wojny Francji z Prusami. Po zwycięstwach pod Jeną i Austerlitz oraz po zajęciu Berlina Napoleon pragnął zapewnić sobie warunki do zwycięskiego prowadzenia wojny nad Wisłą. Polacy byli wtedy do wykorzystania przez Napoleona przy realizacji jego planów odnośnie urządzenia Europy. W tym czasie interesy Bonapartego i Polaków stały się zbieżne. Pragnąc zdobyć żołnierza, Napoleon zdecydowany był na utworzenia namiastki państwowości polskiej, buforowego kraju zwróconego głównie przeciwko Rosji. Jednak pod groźbą dążeń Polaków do całkowitej odbudowy państwa polskiego pozostawałaby Austria i Prusy. Napoleon w każdej chwili gotów był zmienić sprawę niepodległej Polski na pokój z tymi państwami. Obawiał się bowiem, że do koalicji Prus i Rosji może dołączyć Austria, zagrożona utratą ziem polskich. Z tego też powodu wezwany przez Napoleona Tadeusz Kościuszko, w celu omówienia sprawy tworzenia formacji wojskowych, nie uzyskał gwarancji odbudowy niepodległego państwa polskiego w granicach przedrozbiorowych. Wobec takiego stanowiska Napoleona Kościuszko odmówił współpracy. Napoleon wezwał więc do Berlina generałów Dąbrowskiego i Wybickiego, którym oświadczył, że Francja nigdy nie pogodziła się z rozbiorami Polski, a obecnie nadszedł odpowiedni moment do walki o wolność. Wezwał Polaków z Wielkopolski do wystąpienia przeciwko Prusakom i tworzenia własnej administracji, wojska, instytucji kulturalno – oświatowych. Wyraźnie jednak nie obiecywał niepodległości.Po zwycięstwie nad Prusami, na mocy pokoju w Tylży w 1807 roku ustanowił Księstwo Warszawskie. Księstwo powstało z ziem drugiego i trzeciego zabory pruskiego i znalazło się pod panowaniem króla saskiego Fryderyka Augusta. Z Gdańska utworzono Wolne Miasto. Księstwo Warszawskie znalazło się pod wpływem Napoleona, który do swoich celów wykorzystywał jego potencjał militarny i gospodarczy. Pełniło ono rolę bastionu, który strzegł interesów cesarstwa francuskiego w północno – wschodniej Europy. Mimo protektoratu napoleońskiego Księstwo stało się jednak zalążkiem odrodzonego państwa polskiego. Społeczeństwo polskie uzyskało warunki samodzielnego rozwoju całkowicie odmienne w państwach zaborczych. Większość Polaków wiązała wytrwale swe nadzieje na pełną odbudowę państwowości polskiej z Napoleonem. W konstytucji Księstwa znalazły się jednakowe dla wszystkich prawa obywatelskie : zapewnienie wolności osobistej i równości wobec prawa i sądu oraz wolność wyznania. Księstwo zostało zorganizowane w postaci konstytucyjnej monarchii. Władca skupiał w swym ręku pełnię władzy wykonawczej. Jego organem doradczym stawała się powoływana przez niego Rada Stanu, która miała inicjatywę ustawodawczą. Rada Stanu miała także funkcje sądownicze. Rola sejmu była w tych warunkach dość ograniczona. Miał być zwoływany co dwa lata na dwa tygodnie w celu przedyskutowania i przyjęcia projektów Rady Stanu. Sejm składał się z dwóch izb : senatu i izby poselskiej. Wprowadzony został również podział administracyjny kraju na departamenty z prefektami i powiaty z podprefektami na czele. Napoleon w Księstwie Warszawskim zniósł także poddaństwo chłopów, wprowadził nowy kodeks cywilny. Po zwycięskiej wojnie z Austrią w 1809 roku powiększył obszar Księstwa o ziemie zagarnięte przez Austrię w trzecim rozbiorze. Był to duży krok naprzód w odbudowie państwa polskiego.

Księstwo Warszawskie brało udział w kolejnych wojnach napoleońskich i ponosiło ogromne ciężary na rzecz tych wojen, m.in. zaopatrywało armię francuską w żywność i paszę dla koni, utrzymywało garnizony francuskie. Wojnę z Rosją w 1812 roku Napoleon zapowiedział jako drugą wojnę polską, mającą doprowadzić do całkowitej niepodległości Polski w granicach przedrozbiorowych. Klęska wyprawy Napoleona na Rosję i jego przegrana pod Waterloo przesądziły o losach Księstwa Warszawskiego.

Okres, w którym Polacy posiadali własne państwo przyspieszył proces budzenia się polskiej świadomości narodowej. Zrozumiano wówczas, że naród może istnieć bez niepodległego państwa. Dzięki sukcesom napoleońskim w Europie środkowo – wschodniej narodził się polski ruch narodowowyzwoleńczy. Lata napoleońskiej hegemonii przyniosły nowoczesny model społeczeństwa, narodu, a przede wszystkim państwa..

Nowe prawa, zwłaszcza napoleoński Kodeks Cywilny, przetrwały upadek Napoleona i Księstwa Warszawskiego i stały się stabilnymi czynnikami prawnych podstaw nowego społeczeństwa w okresie ponad stu lat. Epoka napoleońska przyspieszyła kryzys dawnych i rodzenie się nowych tendencji politycznych.