Odrodzenie

ODRODZENIE


1. Omów czynniki wpływające na rozwój odrodzenia.

W wieku XIV we Włoszech rozpoczął się przełom w dziełach kultury nazwany później odrodzeniem. Miał on kilka przyczyn. Pierwszą przyczyną było podłoże gospodarcze i polityczne, którego skutkiem był wzrost potęgo państw- miast wzbogacających się z powodu ożywionego handlu ze Wschodem w czasie Wypraw Krzyżowych (Wenecja, Genua, Mediolan, Florencja). Dotychczasowe potęgi średniowiecza papiestwo i cesarstwo w wyniku ciągłych walk utraciły dużą część swojego dawnego znaczenia. Przemiany te dokonały się nagle. Zaczęły się w XIV wieku we Włoszech, a rozwinęły się na dobre w wieku XV i XVI. Kolejną przyczyną historyczną nowej epoki było zdobycie Konstantynopola (Bizancjum) przez Turków w roku 1453. Uczeni Bizantyjscy uciekając przed Turkami schronili się wówczas we Włoszech, przywożąc ze sobą księgi pisarzy starożytnych greckich i rzymskich, nieznanych lub zapomnianych w Europie Zachodniej. Pod ich wpływem nastąpiło jakby odrodzenie się kultury starożytnej, czyli nazwa epoki tłumaczy się odradzaniem się na nowo kultury antycznej. Nastąpiło ogromne zainteresowanie filozofią i literaturą starożytną. Znajomość języków starożytnych stała się obowiązująca dla ludzi wykształconych. Ideały antycznych autorów stały się bardziej pociągające niż średniowieczna asceza. W oparciu o nowe ideały ludzie odnoszą się coraz krytyczniej do średniowiecznego sposobu myślenia. Wyrabiają sobie nowe poglądy. Średniowieczny teocentryzm zostaje zastąpiony antropocentryzmem, czyli w centrum zainteresowań ludzi odrodzenia staje człowiek. Kolejną przyczyną wynikającą z rozszerzania się kręgów zainteresowań ludzkich są odkrycia geograficzne. W roku 1492 Krzysztof Kolumb odkrywa Amerykę, Magellan opływa ziemię, odnaleziona zostaje droga do Indii. Na utrwalenie się nowych poglądów ogromny wpływ mają odkrycia naukowe i wynalezienie druku przez Gutenberga w roku 1450.

2. Wyjaśnij nazwę epoki, czas trwania w Europie i Polsce.

Renesans oznacza odrodzenie- odnowienie i przywołanie ideałów antyku, odrodzenie nauki po stuleciach „ciemnej” epoki średniowiecza. Termin ten oznacza powrót do starożytności, do sztuki i filozofii antycznej oraz odrodzenie człowieka i kultury. Z początku używano tej nazwy w znaczeniu odrodzenia państwa na wzór starorzymski, później dotyczyło to też literatury, filozofii i ideałów antycznych. Później znaczyło to również odnowę i rozwój ludzkości.
Ramy czasowe
Kolebką renesansu były Włochy- tam odrodzenie zaczęło się najwcześniej w początku XIV wieku i trwało do początku XVI wieku.
Europa- początek XV wiek, rozwinięcie XVI wiek.
Polska- od końca XV wieku do lat 30 XVII wieku.

3. Wymień prekursorów epoki i wyjaśnij na czym polega ich nowatorski charakter.

4. Wyjaśnij rodowód i znaczenie klasycyzmu.

Klasycyzm - prąd literacki w sztuce i literaturze europejskiej. Od XVI w. we Włoszech, rozkwit we Francji w XVII w. Nawiązywał do antyku i filozofii Kartezjusza (racjonalizmu). Teoria klasycyzmu odwoływała się do antyku, postulowała naśladowanie natury przez sztukę, określała reguły i zasady budowy dzieła literackiego (nakaz harmonii i umiaru, zasada trzech jedności, teoria trzech jedności). Najwybitniejszymi przedstawicielami klasycyzmu we Francji byli P. Corneille, J. Racine, Molier i La Fontaine. Klasycyzm polskiego oświecenia tworzy literaturę zaangażowaną w sprawy kraju, przypisuje poezji cele użytkowe, wraca do ideałów starożytnych.

5. Wyjaśnij znaczenie pojęć: teocentryzm, antropocentryzm. Kiedy funkcjonowały i jaka jest miedzy nimi róźnica.

Teocentryzm- postawa intelektualna polegająca na uznaniu Boga za najwyższą wartość. Zgodnie z nią, punktem odniesienia dla wszystkich innych wartości w każdym z aspektów życia publicznego i osobistego jest Bóg. Teocentryzm był charakterystyczny dla myśli średniowiecznej.
Antropocentryzm- (z greckiego "antropos"- człowiek), pogląd lub postawa. Renesansowi artyści, myśliciele, filozofowie zaczęli analizować zagadnienia takie jak: pozycja człowieka w świecie, przeżycia wewnętrzne, człowiek wobec śmierci, wobec Boga; zainteresowali się także światem, w którym żyją: przyrodą, obyczajowością, kulturą, stąd w utworach renesansowych dominuje tematyka świecka, a ich bohaterem jest ziemianin, dworzanin i poeta. Warto bowiem pamiętać, że właśnie w renesansie powstały liczne traktaty tyczące poezji oraz roli i zadań poety.

6. Omów „Boską Komedię” Dantego jako dzieło między średniowieczem a renesansem.

„Boska komedia” Dantego jest wizją wędrówki po świecie pozagrobowym. Jest to dzieło złożone z trzech części: Piekła, Czyśćca i Raju. Bohater- Dante- przemierza te sfery, podążając za dwoma przewodnikami: po piekle i czyśćcu oprowadza go Wergiliusz, a po raju ukochana Beatrycze. Utwór zawiera apel o przestrzeganie cnót chrześcijańskich. Dante jako Człowiek wędruje po 9 kręgach Piekła, gdzie zawiera się świadomość dobra i zła, po 9 piętrach Czyśćca i 9 niebach Raju, dochodząc do najwyższych sfer niebios, osiąga największą z łask. Dzieło to ma także wymowę moralną, wywodzącą się ze współczesności Dantego. Autor umieszcza w utworze krytykę swoich wrogów i rozpatruje aktualności zaistniałe we Florencji, z której został wygnany.
Cechy średniowieczne utworu:
- data powstania ok. 1307 rok (jeszcze średniowiecze, chociaż późne)
- filozofia teocentryczna (Bóg umieszczony w centrum świata jako najwyższa wartość,
szczęście i cel)
- magia liczb (33 pieśni, 9 kręgów, 3 części)
- alegoryczność (np. Wergiliusz- reprezentuje mądrość, Dante- Człowieka- Każdego)
- średniowieczna wizja wędrówki po świecie
Cechy renesansowe utworu:
- główny bohater człowiek (Dante jako postać pierwszoplanowa, człowiek jest najważniejszy)
- indywidualizm odczuwania
- krytyka społeczeństwa
- sposób prezentacji tematów
- język włoski
Sumując cechy dzieła oraz datę powstania można stwierdzić, że „Boska komedia” Dantego jest „pomostem” między epokami.
Z „Boskiej Komedii” Dantego wywodzi się określenie sceny dantejskie, czyli sceny pełne grozy, które ogląda autor poruszając się po piekle.

7. Wymien i omów wielkich myślicieli odrodzenia.

W epoce odrodzenia wielki wpływ na sposób myślenia i kształtowanie się poglądów ludzi tej epoki wywarli tacy myśliciele jak: Erazm z Rotterdamu, Niccolo Machiavelli i Tomasz Morus.

Erazm z Rotterdamu głosił, że człowiek jest z natury rzeczy istotą dobrą, zło zaś pochodzi z niewiedzy. Propagował on także ideę irenizmu, czyli pochwały pokoju, a przeciwstawienia się wszelkim waśniom, wojnom i kłótniom. Jego najważniejszym dziełem była „Pochwała głupoty”.

Niccolo Machiavelli był autorem kontrowersyjnym. W swoim dziele pt. „Książę” zamieścił doktrynę polityczną zalecającą fałsz, podstęp, brak skrupułów, jeśli tylko potrzebne są interesom kraju. Jego zdaniem dobro publiczne państwa to ideał, który pozwala, aby cel uświęcał środki. Głosił on, że władca musi być lisem i lwem. Od jego nazwiska pochodzi doktryna zwana makiawellizmem.

Tomasz Morus autor „Utopii” to kolejny myśliciel epoki. „Utopia” to dzieło prezentujące idealny ustrój na wyspie Utopii, gdzie istniała równość między ludźmi, życie zgodne z naturą, nie był potrzebny pieniądz. Od owej Utopii pochodzi przymiotnik utopijny oznaczający coś doskonałego, a jednak nierealnego, niemożliwego do spełnienia, istniejącego tylko w wyobraźni.

8. Scharakteryzuj odrodzenie w Polsce. Dlaczego określamy tę epokę mianem „Złoty wiek kultury polskiej”.

Przenikanie idei odrodzeniowych do Polski rozpoczęło się już w XV wieku, głownie dzięki podróżom polskich dyplomatów i polskich studentów do Włoch. Rozkwit odrodzenia w Polsce poprzedzony jest działalnością prekursorów: Jana Długosza, autora „Historii Polski” i Jana Ostroroga autora „Memoriału w sprawie uporządkowania Rzeczypospolitej”. Na dalsze krzewienie idei humanistycznych wpłynął rozwój Akademii Krakowskiej słynącej z wysokiego poziomu nauk matematycznych i astronomii. Równocześnie do Polski przybywali wielcy humaniści europejscy: Filip Buonacorsi (Kallimach) i Konrad Celtis- humanista niemiecki. Kallimach założył stowarzyszenie naukowo- literackie, Celtis stowarzyszenie literackie. Drugi przełomowy i właściwy rozkwit odrodzenia w Polsce nastąpił w XVI wieku za panowania Zygmunta Starego, który był człowiekiem wykształconym, ożenił się z włoską księżniczką Boną Sforzą i całkowicie przyjął wzory włoskie. Wawel został przebudowany w stylu renesansowym i stał się ośrodkiem życia umysłowego i kulturalnego w kraju. Na początku XVI wieku zasłynął w świecie poeta polsko- łaciński Klemens Janicki, który za swoją twórczość otrzymał laur papieski. Lata panowania Jagiellonów to okres wielkiej potęgi gospodarczej i kulturalnej kraju. XVI wiek, czyli okres odrodzenia w Polsce nazywany jest złotym wiekiem kultury polskiej przede wszystkim dlatego, że wspaniale rozwinęła się wówczas literatura polska dzięki twórczości Jana Kochanowskiego dorównała literaturze europejskiej. W rozwoju nauki polskiej wielką rolę odegrał Mikołaj Kopernik, którego dzieło „O obrotach sfer niebieskich” miało epokowe znaczenie. Król Zygmunt Stary, a później jego syn Zygmunt August stali się mecenasami sztuki. Mecenas znaczy udzielanie pomocy materialnej artystom i poetom. Przykład króla naśladowali magnaci, jednym z najsławniejszych był Jan Zamoyski- działał on w drugiej połowie XVI wieku w okresie rozkwitu odrodzenia w Polsce.

9. Jakich wzorców parametrycznych dostarczał szlachcie Mikołaj rej. W jakim dziele to uczynił.

Mikołaj Rej stworzył ideał „poczciwego ziemianina”- czyli szlachcica, właściciela dóbr ziemskich, wiodącego prawny i spokojny żywot na swoich włościach, a uczynił to w dziele pt. „Żywot człowieka poczciwego”. W „Żywocie…” uderza czytelnika zamiłowanie do magii liczb, szczególnie uprzywilejowana jest liczba 4. cztery są płyny w człowieku i cztery typy ludzi: sangwinik (krew), flegmatyk (flegma), choleryk (żółć) i melancholik (żółć czarna), cztery wiatry, cztery żywioły (ogień, woda, powietrze i ziemia), cztery strony świata, cztery pory roku i cztery epoki życia człowieka: dzieciństwo, młodość, wiek dojrzały i starość- taką prawidłowość zauważył Rej. Obserwując każdy z etapów, Rej podaje wiele pouczeń jak wychowywać młodego człowieka, „co z nim czynić”, gdy nadchodzi wiosna, lato, jesień, zima. Autor szczególny nacisk kładzie na wiek dojrzały, wyjaśniając swoim odbiorcom czym jest szlachectwo, twierdzi, że nie jest to tylko wyróżnienie i powód do chwały, lecz przede wszystkim obowiązek, który nakłada na człowieka herb, powinność wobec ojczyzny i szereg cnót, które należy spełniać. Rej proponuje poczciwemu szlachcicowi spokojny tryb życia w posiadłości wiejskiej, korzystanie z wszelkich dóbr, jakie przynoszą kolejne pory roku, a to opisuje z lubością zbiór owoców jesienią, a to rybołówstwo i zimowe polowania, a to wiosną prace w ogrodzie. W utworze łatwo odczytać filozofię stoicką, bo wśród haseł Reja funkcjonują: spokój, umiar, cnotliwe życie zgodne z naturą i rozumem, rozplanowane bez zbędnych namiętności. Również zawarty jest w tym poemacie epikureizm- nie zakazuje on pełnego korzystania z dóbr natury i wsi, namawia do czerpania z rozrywek, ukazuje jak wielką przyjemnością jest życie zapobiegliwego, gospodarnego, człowieka uczciwego

10. Jaką ocenę społeczeństwa zawarł Mikołaj Rej w „Krótkiej rozprawie miedzy wójtem a plebanem”.

„Krótka rozprawa…” Reja jest dialogiem, który wiodą między sobą reprezentanci trzech stanów społecznych ówczesnej Rzeczypospolitej: szlachty (Pan), duchowieństwa (Pleban) i chłopstwa (Wójt). W rozmowie tych osób widać troskę autora o sprawy kraju, z wypowiedzi ich przebija wyraźna krytyka nie tylko poszczególnych stanów społecznych, lecz także organizacji państwa, sądownictwa, sejmu, wojskowości. Rej ostro krytykuje te stany, które mają wpływ na kształt i rządy Rzeczypospolitej. Szlachtę obwinia o hazard, zbytki, prywatę, rozrzutność, sobiepaństwo, obojętność wobec ojczyzny i urzędów, które sprawują. Z kolei duchowieństwu autor zarzuca: chciwość, zaniedbanie obowiązków duszpasterskich, świecki, bogaty tryb życia, zepsucie i rozprzężenie instytucji Kościoła. Najmniej winnym wobec ojczyzny, a za to najbardziej wykorzystany okazuje się wójt, który podsumowuje dysputę wypowiedzią, z której wynika, że i tak chłopi mają najgorzej.

11. Na czym polegają zasługi Reja dla literatury polskiej.

Mikołaj Rej nie był pierwszym pisarzem piszącym po polsku, bowiem pionierzy polszczyzny istnieli już w czasach średniowiecza. Jednak głosząc programową konieczność pisania w języku polskim spowodował przełamanie dominacji łaciny i powstanie obfitej literatury w języku narodowym.
Był nie tylko pisarzem, ale wychowawcą społeczeństwa zwłaszcza szlachty, do której kierował swoje utwory.
Poruszał tematy aktualne społeczne i polityczne.
Miał dar trafnej obserwacji życia, a ukazany przez niego świat szlachecki jest wiernym odbiciem rzeczywistości Polski. Przenosi do literatury szczegóły szlacheckiego dnia codziennego. Szlachta jest bowiem warstwą rządzącą Kochanowskiego kraju.
Charakterystyczny jest język Reja zaczerpnięty Kochanowskiego mowy potocznej szlachty, wzbogacony przenośniami, porównaniami, pytaniami retorycznymi, Kochanowskiego charakterystyczne dla niego są liczne zdrobnienia.
Mimo iż nie był typowym humanistą ośrodkiem jego zainteresowań jest człowiek, Kochanowskiego jego literatura ma charakter całkowicie świecki.
Pozytywną cechą jego utworów jest stosowanie różnych gatunków literackich: wierszowanych dialogów, satyr, utworów prozatorskich, humanistycznych wierszyków, Kochanowskiego także rodzaju dramatu.

12. Omów giografię Kochanowskiego.

Jan Kochanowski określany jest jako poeta doctus (poeta uczony), wzór parenetyczny epoki odrodzenia. Urodził się w roku 1530. Był wybitnym humanistą. Cechował go charakterystyczny dla epoki pęd do wiedzy. Studiował najpierw w Akademii Krakowskiej, potem przez rok przebywał na dworze księcia Albrehta i kontynuował studia w Królewcu. Na dalsze studia wyjechał do Padwy do Włoch studiując tam języki starożytne, filozofię i sztukę. W Padwie rozpoczął się pierwszy okres jego twórczości zwany padewskim. Pisał wówczas w języku łacińskim naśladując twórczość Horacego, pod którego wpływem pozostał przez całe życie. Zwiedził Włochy, Francję, Niemcy. Był człowiekiem nie tylko uczonym, ale obytym w świecie. Po powrocie do Polski rozpoczął karierę dworską i jest to drugi okres jego twórczości zwany dworskim. W kraju pisał już wyłącznie w języku polskim. Powstały wtedy przede wszystkim fraszki, pieśni, poematy polityczne i prawdopodobnie pierwszy polski dramat „Odprawa posłów greckich”. Kochanowski był dworzaninem wojewody Firleja, biskupów Padniewskiego i Myszkowskiego, a dzięki staraniom biskupa Myszkowskiego został sekretarzem Zygmunta Augusta i przez parę lat przebywał na Wawelu, który był ośrodkiem życia umysłowego w kraju. Po zakończeniu kariery dworskiej został ziemianinem. Osiadł w Czarnoleskie, który to okres w jego twórczości nazywamy czarnoleskim.

13. Omów fraszkę jako gatunek literacki. Podaj przykłady fraszek i omów dowolną.

Fraszka- (frasca z łac. drobiazg) jest to krótki utwór wierszowany o różnorodnej tematyce. Fraszkę określamy jako okolicznościowy ulotny utwór. Okolicznościowy tzn. napisany pod wpływem chwili. Ulotny oznacza nietrwały utwór, który powinien być natychmiast zapisany. Fraszka bywa pisana „na coś” (np. Na lipę), „do czegoś” (np. Do gór i lasów) lub „o czymś” (O doktorze Hiszpanie). Fraszka kończy się puentą czyli wnioskiem. Biorąc pod uwagę temat, który poruszają fraszki, można wyróżnić fraszki:
- obyczajowe
- miłosne
- filozoficzne
- patriotyczne
Ze względu na budowę dzielimy je na:
- opisowo- ilustracyjne (relacjonuje, ilustruje dany temat lub motyw)
- wyznaniowo- liryczne (zwykle pisane w I osobie, ujawniające uczucia podmiotu
mówiącego)
- dramatyzowane (dialogi, przypominające scenki teatralne)

Przykłady fraszek: „Na swoje księgi”, „O żywocie ludzkim”, „Raki”, „Na Matusza”, „O miłości”, „Ku Muzom”, „Do fraszek”, „Do Hanny”, „Do gór i lasów”, „O doktorze Hiszpanie”, „Na lipę”, „Na dom w Czarnolesie”.

„Do Hanny”
Na palcu masz dyjament, w sercu twardy krzemień,
Pierścień mi, Hanno, dajesz, już i serce przemień!

„Do Hanny” to kolejny utwór epigramatyczny. Jest to fraszka erotyczna o zabarwieniu żartobliwym. Jej nastrój jest odbiciem atmosfery dworskiej i nieodłącznych od dworskich zwyczajów - flirtu i przekory. Podmiot liryczny prosi tu swoją ukochaną, aby oprócz, a może zamiast pierścienia z zimnym diamentem - oddała mu swe serce.

14. Na czym polega renesansowy charakter fraszek.

Tematykę fraszek cechuje renesansowa różnorodność. Fraszki Kochanowskiego dają doskonały wizerunek człowieka renesansu, ale poruszają również problemy błahe, jak i wypowiadają ważne uwagi na temat ludzkich wartości. Stanowią obraz życia renesansowego dworu, ale mają także charakter niezwykle osobisty, co podkreśla Kochanowski w utworze „Do fraszek”. Wiele fraszek Kochanowski poświęca rozważaniom na temat istoty Boga, życia i człowieka. W refleksyjno- filozoficznych fraszkach poety często pojawiał się popularny w renesansie obraz świata jako teatru, w którym człowiek gra tylko nic nieznaczącą rolę. Refleksyjno- filozoficzne fraszki wyrażają pogląd na świat i człowieka, renesansowego poety- humanisty, który dostrzega dwoistość świata: jego przemijalność, ale i urodę. Fraszki te wyrosły z bogatych doświadczeń i przemyśleń Kochanowskiego, który umiał ze stoickim dystansem obserwować otaczającą go rzeczywistość, nie zapominając o korzystaniu z przemijającego życia.
15. Zarecytuj jedną fraszkę i omów ją.

16. Jaką filozofię zawarł Kochanowski w swojej pieśni. Omów problem na przykładzie „Nie porzucaj nadzieji”, „Chcemy sobie być radzi”.

Pieśń to najstarszy gatunek liryczny. Pierwotnie był to utwór przeznaczony do wykonywania przy akompaniamencie muzyki. Typowe cechy pieśni to budowa stroficzna, występowanie refrenów, powtórzeń, paralelizmów składniowych. Często termin „pieśni” używany jest jako synonim twórczości lirycznej w ogóle. Jako samodzielny gatunek uprawiany był już przez Horacego, a potem przez twórców nawiązujących do jego pieśni.
W Polsce początkowo pieśni ludowe i religijne przekazywano ustnie z pokolenia na pokolenie. Przed Kochanowskim istniały już pieśni pisane po łacinie. Ale dopiero Jan Kochanowski stworzył pieśni będące piękną, nowoczesną poezją liryczną. Forma pieśni stała się ulubionym gatunkiem literackim poety z Czarnolasu. Pisał je przez całe życie.
„Pieśni” Kochanowskiego są odbiciem przemyśleń i przeżyć autora, wyrażają jego pogląd na świat, na życie ludzkie, problemy egzystencjalne. Zgodnie z duchem epoki jego zainteresowania skupiają się na człowieku i jego sprawach. W pieśniach znalazła odbicie filozofia stoicka, znana i ceniona w okresie renesansu. Jej twórcą był filozof starożytny, Zenon z Kition. Głosiła ona spokój, pogodę ducha, pogodzenie się z życiem jako takim, czerpanie z życia tego co jest w nim mądre, dobre i piękne.
Przykładem stoickiego stosunku „Nie porzucaj nadzieje”. Kochanowski mówi w niej, że wszystko poza cnotą jest w życiu człowieka przemijające i nie należy przywiązywać zbyt wielkiej wagi zarówno do powodzenia, jak i do klęski. Należy pogodzić się z losem, bo „po złej chwili piękny dzień przychodzi”. Należy zawsze dążyć do równowagi ducha, zachowując spokój i umiar. W pieśni tej łączy poeta filozofię starożytną z renesansowym spojrzeniem na rolę Boga w życiu człowieka. Jest on uznawany za jego dobroczyńcę.
Bogu poświęcił Kochanowski jedną ze swych najpiękniejszych pieśni, zaczynających się od słów „Czego chcesz od nas Panie”. Wyraża w niej podziw dla Boga, który stworzył dla człowieka tak przepiękny i mądrze obmyślany świat. Z zachwytu dla świata i boskiej hojności rodzi się głęboka wdzięczność poety i pełna miłości pokora. Nie ma tu, jak było w pieśniach średniowiecznych, rezerwy wobec życia człowieka na ziemi. Tam uznawano życie doczesne za okres przygotowania się do życia wiecznego. U Kochanowskiego przeciwnie. Poeta odczuwa Boga w całej przy-rodzie, w jej pięknie, w jej bogactwie. Uważa, że po to Bóg ją stworzył, by człowiek już tu, na ziemi, mógł osiągnąć szczęście.
W pieśni „Chcemy sobie być radzi” poeta przedstawia wizję życia ludzkiego świadomego rozmaitości życia człowieka. Wobec zmienności Fortuny walka człowieka z losem jest daremna, trzeba więc w życiu kierować się horacjańską zasadą „złotego środka”: stałością sumienia i cnotą.
Jak więc widzimy, problematyka pieśni Kochanowskiego krąży wokół zagadnień takich jak przemijalność, krótkotrwałość życia, cnota, rozum, nieśmiertelność poezji, afirmacja świata, natury i życia, miłości. Poglądy filozoficzne najczęściej stanowią treść pieśni refleksyjnych. Kochanowski na wzór Horacego dąży do ideału „złotego środka”. Światopogląd Kochanowskiego jest w pieśniach swoistym, bardzo harmonijnym połączeniem dwóch filozofii: pogańskiego stoicyzmu i epikureizmu z postawą renesansowego chrześcijanina. I tak według filozofii epikurejczyków należy w swoim życiu używać życia i poznać jego rozkosze, dążyć do szczęścia i „chwytać dzień”, bo wszystko przemija. Przykładami takiej postawy Kochanowskiego jest pieśń „Chcemy sobie być radzi”. Według filozofii stoików zaś należy w życiu zachować umiar i spokój, męstwo i cnotę, dobrą sławę, bo największe szczęście człowieka wcale nie tkwi w zaszczytach ani w bogactwie, lecz w harmonii, w umiejętności zachowania równowagi duchowej. Przy-kładem jest tu pieśń Kochanowskiego „Nie porzucaj nadzieje”. Renesansowy poeta postrzega Boga jako doskonałego architekta, twórcę świata pełnego piękna, zdumiewającego ładem i harmonią. Przykładem takiej postawy poety jest pieśń „Czego chcesz od nas, Panie”.

17. Jakie wartości w życiu uważa Kochanowski za najcenniejsze. Omów problem na przykładzie dowolnej pieśni lub fraszki.

Dla Kochanowskiego, najwybitniejszego polskiego twórcy epoki renesansu i największego humanisty najważniejszy jest człowiek. Poeta stara się określić jego miejsce i rolę, zastanawia się nad życiem. Te problemy przewijać się będą w całej jego twórczości. (m.in. w Pieśniach, we fraszkach, a także w Trenach).
We fraszkach poeta nie chce mówić o sprawach poważnych, lecz o "śmiechach, (..) żartach (..), pieśniach, tańcach i biesiadach". W tych krótkich utworach Kochanowski szydzi z wad, jakie spotkać można w społeczeństwie. Jednak wady nie 190 są jedynym tematem, jaki poeta porusza w swych utworach. I tak na przykład we fraszce "o żywocie ludzkim" Kochanowski zdecydowanie odrzuca wartości materialne i zaszczyty, gdyż są one nietrwałe, ulotne. Dla humanisty jest bowiem ważniejsze bogacenie się wewnętrzne, duchowe, wartości intelektualne. Równie ważny jest dla niego spokój i pogoda ducha ("Do gór i lasów"). Ten sam temat podejmuje w pieśniach (m.in w Pieśni "Chcemy sobie być radzi ?").
Apeluje o poświęcenie, podkreśla wartość i znaczenie ojczyzny, nie szczędzi słów zachęty, by wskrzesić wielki duch narodu polskiego ("O spustoszeniu Podola"). Jednak nie każdy musi walczyć, by wiernie służyć ojczyźnie. Dla poety dużą wartość ma również dobra i sumienna praca, wykonywana w czasie pokoju ("O dobrej sławie").

19. Jakie wzorce parametryczne wprowadza poeta w „Odprawie posłów greckich”.

„Odprawa posłów greckich” ma charakter pouczający oraz prezentuje wzór godny naśladowania jakim jest Antenor- ideał patrioty. Antenor to wzorowy obywatel, który umie właściwie ocenić sytuację w jakiej się znajduje, poczuwa się do obowiązku obrony sprawiedliwości i pokoju. Posiada polityczną mądrość, jest szlachetny, odważnie prezentuje swoje racje. Nie cofa się przed krytyką władcy. Miłość do ojczyzny stawia nie tylko ponad dobra materialne, lecz także ponad uczucia takie jak przyjaźń.

20. Omów „Odprawe posłów greckich” jako utwór alegoryczny.

„Odprawa posłów greckich” jest utworem alegorycznym. Swoją treścią nawiązuje do mitu trojańskiego związanego z porwaniem przez Parysa pięknej Heleny, żony króla Sparty Menelaosa. W dramacie Kochanowskiego zaobserwować można krótki fragment tych dziejów, moment gdy do troi przybywają posłowie greccy aby wypertraktować oddanie Heleny i tym samym zapobiec wojnie. Król Priam waha się, nie potrafi podjąć decyzji, którą oddaje Radzie Królewskiej. Aleksander (Parys) używa demagogicznych (nieprawdziwych, sztucznych) argumentów, stosuje także przekupstwo aby zdobyć jak najwięcej głosów i zatrzymać Helenę. Popiera go Iketaon- symbol przekupstwa. Zwyciężają jego argumenty, posłowie odjeżdżają z niczym. Wydawać by się mogło, że utwór ten dotyczy bardzo odległych czasów, jednak naprawdę Troja jest przenośnią Rzeczypospolitej, co podkreśla Kochanowski poprzez wprowadzenie realiów charakterystycznych dla współczesnej sobie Polski:
- król Priam przypomina chwiejnego króla Zygmunta Augusta
- Troję autor wielokrotnie nazywa Rzeczypospolitą
- członkowie Rady Królewskiej głosują poprzez rozstąpienie się tak jak to czynili posłowie
zgromadzeni na polskim sejmie
- Kochanowski wprowadza stanowiska, których na pewno nie było Kochanowskiego Troi np.: marszałek, starosta, rotmistrz


21. Omów treny Kochanowskiego jako arcydzieło literatury poslskiej.

Sielankowe, spokojne życie w Czarnoleskie przerwała śmierć najmłodszej córki Kochanowskiego- Urszulki, która umarła nie mając nawet trzech lat. Śmierć ta stała się dla Kochanowskiego tragedią. Cierpiał tak bardzo, że pragnął znaleźć ulgę. Postanowił napisać cykl utworów żałobnych zwanych trenami. Po tren jako gatunek Kochanowski sięgnął do epoki antyku, bowiem jest to gatunek poezji żałobnej, ukształtowany w starożytnej Grecji. Jest to pieśń lamentacyjna wyrażająca żal z powodu czyjejś śmierci, napisana „na cześć” zmarłego, rozpamiętująca jego chwalebne czyny, zalety i zasługi. Tren miał ścisły układ wewnętrzny:
- pochwała cnót i zalet zmarłego
- wielkość poniesionej straty
- demonstracja żalu
- pocieszenie
- napomnienie- pouczenie
„Treny” Kochanowskiego traktowane są całościowo- cały ich cykl jako jedno zespolone dzieło. Wówczas idzie zauważyć, że cały cykl odpowiada powyższemu schematowi- dziewiętnaście trenów układa się według klasycznych założeń. Pierwsze dwa zawierają usprawiedliwienie ojca- który musi wypowiedzieć swój ból. Następne treny wyrażają rozpacz rodzicielską, narastanie cierpień i zwątpienia. Treny IX i X stanowią „punkt szczytowy”, można powiedzieć nawet „przesilenie”- bo są wyrazem buntu przeciwko Bogu, maksymalnej rozpaczy i poczucia niesprawiedliwości. To te treny poddają w wątpliwość sens całego życia i dotychczasowych przemyśleń, poddają w wątpliwość nawet istnienie Boga. Następne treny przynoszą uspokojenie i pogodzenie się z losem. Pojawia się poszukiwanie pociechy, wyznanie winy zwątpienia w Boga. Tren XIX pt. „Sen” jest trenem końcowym, który opisuje sen poety, w którym pojawia się matka Kochanowskiego z Urszulką na ręku i zapewnia, że jego córka jest szczęśliwa, bowiem umierając tak młodo uniknęła wielu ziemskich trosk.

Treny Kochanowskiego są wybitnym osiągnięciem tego twórcy, gdyż po pierwsze stanowią całościowe, zespolone, kunsztowne dzieło. Po drugie zawierają ogromną ilość emocji, uczuć człowieka dotkniętego nieszczęściem. Po trzecie- po raz pierwszy w literaturze bohaterką trenu, osobistością szczerze i głęboko opłakiwaną jest dziecko, nie zaś godna, zasłużona osoba.

22. Dlaczego treny sa dramatem ojca i filozofa.

Treny są nie tylko wyrazem ojcowskiego bólu, ale również traktatem filozoficznym. Najdziwniejsze i zaskakujące staje się to, że poeta, który dotąd w „Pieśniach” i we fraszkach głosił pochwałę życia człowieka jako istoty wspaniałej, nakazywał spokój, wyznawał stoickie zasady, renesansowy postulat harmonii i równowagi życiowej- tworzy dzieło, które w dużej mierze jest zaprzeczeniem tych ideałów, załamaniem całego renesansowego poglądu. Okazuje się, że człowiek dotknięty nieszczęściem nie znajduje odpowiedzi, ani ukojenia w filozofii, jest bezradny. Kochanowski w „Trenie IX” zwraca się do Mądrości. Tren ten dowodzi, że nie tylko ojciec tęskniący za córką pisze treny, lecz że wypowiada się tu filozof, myśliciel, którego system zasad i wartości rozsypał się w proch. W tym sensie Treny są traktatem filozoficznym- analizą własnych uczuć i poglądów, obrazem kryzysu światopoglądowego- kryzysu, który niesie zwątpienie w Boga i ład świata. Dopiero w końcu cyklu powraca spokój. Kochanowski stara się również wysnuć koncepcję ukazującą sens boskiej decyzji- Urszula przez śmierć w wieku dziecięcym uniknie cierpień ziemskich.

23. Jaki Andzeja Frycza-Modrzejewskiego określamy mianem „Polskiej myśli demokratycznej”. Jaką wymowę miało dzieło „o poprawie Rzeczypospolitej”

Andrzej Frycz- Modrzewski stał się symbolem polskiego humanizmu i demokracji. Był jedną z najwybitniejszych postaci polskiego odrodzenia. Nazywamy go ojcem polskiej myśli demokratycznej, ponieważ w słynnym traktacie „O poprawie Rzeczypospolitej” stworzył wizję sprawiedliwego i prawego państwa.
Księgi: „O obyczajach”, „O prawach”, „O wojnie”, „O kościele”, „O szkole” składają się na traktat „O poprawie Rzeczypospolitej”.
Dzieło to zawiera najważniejsze postulaty Modrzewskiego dotyczące ustroju państwa polskiego. Modrzewski w poszczególnych księgach ukazuje to co najważniejsze.


„O poprawie Rzeczypospolitej”
W tym traktacie Modrzewski tworzył wizję prawidłowego, sprawiedliwego, prawego państwa.

„O obyczajach”
W tej księdze Modrzewski zajmuje się obowiązkami i cnotami jakimi powinien odznaczać się uczciwy obywatel. Mówi też o sprawiedliwości; wszyscy są równi. Za najwyższą cnotę uznaje on rozum (humanista). Zlikwidowanie żebractwa przez przytułki. Żąda opieki nad starcami i kalekami. Postuluje o ograniczenie wywozu zagranicę zboża, aby nie było głodu w kraju. Pragnie wprowadzenia urzędu czuwającego nad jakością i ceną towarów. Należy kultywować tradycje i obyczaje każdego narodu.
„O prawach”
Modrzewski powraca do wymiaru kar za zabójstwo. Ówczesne prawo uzależniało je od pochodzenia społecznego przestępcy (szlachcic za zabójstwo chłopa płacił niewielką grzywnę, zaś w sytuacji odwrotnej chłop był karany śmiercią). Autor proponował opracować nowy kodeks prawny z udziałem przedstawicieli wszystkich stanów.
Zawarł w niej myśl, iż „bez praw nie może być prawdziwej wolności”. Także ważny jest postulat o równouprawnieniu wobec prawa wszystkich warstw społecznych- ta właśnie słynna, nowatorska na całą Europę, demokratyczna myśl.
„O wojnie”
Z księgi tej dowiadujemy się, że A. Frycz- Modrzewski jest podobnie jak jego duchowy patron Erazm z Rotterdamu wyznawcą irenizmu, czyli jest przeciwnikiem waśni i wojen, a zwolennikiem pokoju i zgody. O zapewnienie pokoju należy się starać wszystkimi możliwymi drogami, poprzez odpowiednią politykę zagraniczną, współpracę gospodarczą i przyjazne stosunki.
„O kościele”
Modrzewski nawołuje do reformy kościoła. Duchowieństwo zasługuje na krytykę. Powinno propagować wartości duchowe i moralne, a nie zabiegać o doczesność, jednocześnie pragnąc władzy.
”O szkole”
Autor przeciwstawia się wydawaniu pieniędzy na rzeczy zbędne, takie jak wspaniałe domy oraz sute biesiady. Proponuje fundusze przeznaczone na ten cel wykorzystać w inny praktyczniejszy i szlachetniejszy sposób, a mianowicie na dotowanie szkolnictwa w czasach, w których nie docenia się wiedzy i pracy nauczycieli kształcących przyszłe, młode talenty polityczne i literackie. Modrzewski proponuje przejęcie opieki nad szkołami przez państwo, a prawo do uczenia się zapewnia wszystkim chłopcom niezależnie od pochodzenia społecznego. Przestarzałe poglądy i metody wychowawcze są wadą szkolnictwa Rzeczypospolitej. Postuluje utworzenie specjalnej instytucji, która przejęłaby nadzór nad szkolnictwem. Pierwszym krokiem w kierunku poprawy systemu edukacji byłoby wprowadzenie do szkół nauczania języka polskiego

24. Jaki wzorzec osobowy renesansu tworzy postać Kochanowskiego.

Ideał renesansowego humanisty- człowieka wszechstronnie wykształconego, patrioty. Najlepszym przykładem typowego humanisty jest sam Jan Kochanowski- „poeta doctus”. Najwybitniejszy twórca polskiego odrodzenia nawet współczesnym ludziom mógłby zaimponować rozległością swych zainteresowań i ogromną wiedzą. Studiował w Akademii Krakowskiej, Królewcu i Padwie, wiele podróżował. Znał klasyczne języki: łacinę, grekę, hebrajski, studiował także epokę starożytną- jej literaturę i filozofię Nawiązując do klasycznych wzorów łacińskich i greckich tworzył nowe formy poezji w Polsce, a tematyka jego utworów jest bardzo rozległa. Dbał o kształt swojego stylu, o formę uprawianych gatunków i o artyzm języka. Poeta reprezentuje typowo renesansową filozofię. Uznaje świat za wielką harmonię, znajduje wielkie wartości natury i wsi, wielbi człowieka, głosi epikureizm oraz stoicyzm. Jego życie można podzielić na trzy etapy, które oddają renesansowy ideał człowieka. Pierwszy etap to czas poświęcony nauce i zdobywaniu wiedzy, drugi to życie na dworze Zygmunta II Augusta i w końcu ostatni spędzony w Czarnolesie, gdzie wiódł spokojne i szczęśliwe życie.
Jan Kochanowski rozwija koncepcję człowieka-humanisty w swojej twórczości. W „Pieśniach” i „Fraszkach” ukazując swój stosunek do świata i propaguje pewne wzorce postępowania.
Poeta ukazuje odmienny niż w średniowieczu, stosunek do Boga. Nie jest on tym starotestamentowym, surowym i transcendentnym Bogiem. Ocenę tych relacji zawarł w pieśni „Czego chcesz od nas Panie”. Widzimy tu Boga jako hojnego, pełnego miłości do człowieka stwórcę wszelkich dóbr. Jest mistrzem, którego Dzieło, jest doskonałe, idealne, pełne harmonii i ładu. Warto jeszcze podkreślić poczucie bliskości Boga oraz szczególnego związku Stwórcy z człowiekiem. Również w „Psalmach” poeta wyraża stosunek do Boga, w których Bóg jest uniwersalny tak jak uniwersalny jest humanizm.
Jan z Czarnolasu odwołując się do filozofii antycznej proponuje wypracowanie umiejętności panowania nad samym sobą oraz zobojętnienie wobec cierpień i niepowodzeń życiowych.. Taki typ postępowania reprezentujący stoicyzm ukazany jest w pieśni „Nie porzucaj nadzieję”. Jest to pełna optymizmu refleksja o sytuacji człowieka wobec zmiennych kolei losu.
Zachęca do zachowania nadziei bez względu na okoliczności, gdyż „po złej chwili piękny dzień nadchodzi”.
Kochanowski posiadł receptę na życie ze spokojnym sumieniem oraz dobrym samopoczuciem i przekazuje ją w pieśni „Serce rośnie”. Informuje jak żyć by być w zgodzie z samym sobą. Ukazuje źródła radości, które można czerpać z życia, harmonii świata i piękna natury. Porównuje dwie postawy stoicką i epikurejską, ale rozważnie i w sposób umiarkowany. Konsekwentnie realizuje horacjańskie hasło „carpe diem” we fraszce „Do gór lasów”. Ukazuje on życie jako bezustanne poznawanie świata i przygodę pełną niewiadomych, nie czując leku przed starością czy przyszłością: „A ja z tymi trzymam, kto w czas pochwyci”.
„Treny” natomiast to cykl utworów, w których okazuje się, że doświadczenia są całkowicie nieprzydatne w obliczu nieszczęścia jakim jest śmierć ukochanej córki. Tworzy dzieło, które jest zaprzeczeniem ideałów i renesansowych poglądów. Okazuje się bowiem, że człowiek dotknięty tragedią nie znajdzie odpowiedzi ani ukojenia w filozofii. Dużo czasu musi minąć by poeta odzyskał równowagę i wrócił do swoich, nieco już zmodyfikowanych poglądów.
Działalność patriotów i pogarszająca się sytuacja państwa wpłynęły na wykształcenie się kolejnego wzorca-patrioty. Dobry, wzorowy obywatel to człowiek któremu zależało na dobru ojczyzny, za swój obowiązek uważał występowanie przeciwko samowoli szlacheckiej i niesprawiedliwości społecznej.
Dlatego też poeci i publicyści poruszali ten temat w owych utworach .Jednym z nich jest Jan Kochanowski, który w pieśni ”O spustoszeniu Podola” opisuje żałosne skutki najazdu Tatarów na Podole. Proponuje więc różne rozwiązania, by uniknąć takiej sytuacji. W końcowej części mówi o obowiązku obywatela względem państwa. Nie powinien on żałować pieniędzy na wojsko, gdyż ojczyzna jest w potrzebie.
Ideał patrioty pojawia się również w dramacie „Odprawa posłów greckich” Kochanowskiego. Utwór, którego akcja rozgrywa się w starożytnej Troi, opowiada o greckim poselstwie. Mimo antycznych realiów, dramat zawiera aluzje do XVI- wiecznej Polski. Zagłada Troi jest ostrzeżeniem, że przekupstwo i prywata mogą doprowadzić tylko do upadku państwa. Przykładem dobrego obywatela jest Antenor, przeciwieństwo Aleksandra, kierującego się własnym interesem. Antenor natomiast stawia miłość do ojczyzny nad dobrami materialnymi, a nawet przyjaźnią.

25. Co zawierają „Kazania sejmowe” Księdza Piotra Skargi i o czym one świadczą.

Jezuita Piotr Skarga nazywany jest największym kaznodzieją Polski. Pozostawił on po sobie ok. 200 kazań. Spośród nich m.in. „Kazania na niedziele i święta” na czoło wysuwają się „Kazania sejmowe”. To one stały się przyczyną faktu, iż w późniejszych epokach po upadku Polski uznawano głos księdza Skargi za proroczy. Nazywają się tak dlatego, że posiedzenia sejmu rozpoczynano mszą świętą, na której kapłan królewski wygłaszał kazanie, a od 1588 roku nadwornym kaznodzieją Zygmunta I Wazy był właśnie Piotr Skarga. Skarga jako stronnik króla występował zatem przeciw samowoli szlacheckiej, prywacie i zrywaniu sejmów. Głosił, że Rzeczypospolita zapadła na 6 chorób:
1. Nieżyczliwość ludzka ku Rzeczypospolitej i chciwość domowego łakomstwa.
2. Rozterki i niezgody sąsiedzkiej.
3. Herezja i niereligijność.
4. Osłabienie władzy królewskiej.
5. Niesprawiedliwe prawo.
6. Grzechy i złości jawne.
W sumie „Kazań sejmowych” powstało osiem, a w ósmym pada na Polskę wyrok upadku, który spotka kraj, jeśli się nie opamięta i nie poprawi.
W kazaniu I o tytule "O mądrości potrzebnej do rady" autor opisuje i charakteryzuje choroby, na które cierpi Rzeczypospolita. Kazanie to pełni rolę jakby wstępu do utworu, opisuję ogólną problematykę. Główną myślą jest moralność narodu. Skarga uważał, że jeśli naród posiada moralność to państwo ma się dobrze i rośnie w siłę.
W kazaniu II "O miłości ku ojczyźnie" autor wylicza sześć chorób Rzeczypospolitej, które poważnie osłabiają rządy w Polsce. Autor domaga się miłości do ojczyzny, miłości bezinteresownej, która nie przynosi zysków. Te słowa kierował głównie do bogatej szlachty i do magnaterii, którzy dbali wyłącznie o swój majątek. W tym kazaniu użył słynnej alegorii o tonącym statku.
W kazaniu III "O niezgodzie domowej" autor stwierdza, że Polacy powinni się zgadzać się ze sobą, ponieważ łączy ich bardzo wiele rzeczy: religia, takie same prawa, ten sam władca, miłość do bliźniego. Brak tej zgody może doprowadzić do rozpadu państwa.
W kazaniu IV oraz V Skarga próbuje uświadomić ludziom, iż reformacja swoboda religijna pogłębia niezgodę między narodem i kieruję Polskę do upadku. Pisarz uważa religię katolicką jako jedynie prawdziwą i słuszną, czemu nie można się dziwić, ponieważ był księdzem katolickim.
W kazaniu VI "O monarchii i królestwie" pisarz uważa, że krajem powinna rządzić jedna osoba - król. Król przy pomocy Rady powinien sprawiedliwie rządzić krajem. Poddani powinni okazywać swojemu władcy szacunek i posłuszeństwo. Natomiast wszystkie przywileje szlacheckie, według Skargi, prowadzą do upadku państwa.
W kazaniu VII "Prawa niesprawiedliwe" Skarga stwierdza, że bez prawa sprawiedliwego nie ma prawdziwej wolności. W kazaniu tym wylicza różne niesprawiedliwe prawa. Żąda wolności dla chłopów równocześnie akceptując stany społeczne.
W kazaniu VIII "O niekarności grzechów jawnych" autor opisuje uczucia patriotyczne: miłość do ojczyzny, niepokój o losy państwa. Ma nadzieję, że Bóg pomoże ocalić Polskę. Tytułowe grzechy to m.in. lichwa, kradzieże społecznego mienia, wyzysk sierot, mężobójstwo. Ukazując powyższe grzechy Skarga przewiduje szybki upadek Polski.
Przy pomocy tej oryginalnej retoryki ks. Piotr Skarga piętnuje wady szlachty, podkreśla wagę występujących problemów oraz pragnie naprawy zaistniałej sytuacji.

26. Dlaczego „Żeńców” Szymanowicza nazywamy sielanką realistyczną. Co to jest sielanka.

Większą część utworów napisał w łacinie. Po polsku stworzył zbiór "Sielanek", który zawierał 20 utworów i został wydany w 1614 roku. Sielanka jako utwór literacki wywodzi się ze starożytności. Wergiliusz napisał wtedy "Bukoliki". Miały one charakter konwencjonalny, umowny. Ich bohaterowie nie byli autentycznymi wieśniakami. Najczęściej ludzie wykształceni przebierali się za ubogich mieszkańców wsi. Szymonowic zmienia charakter sielanki. Staje się ona szczera i bardziej realistyczna, a zarazem traci swoją pierwotną wesołość. Tekst ma formę dialogu prowadzonego przez Oluchnę i Pietruchę, które żną zboże na pańskim polu.

W "Żeńcach" autor zawarł smutny obraz życia chłopów pańszczyźnianych, których reprezentują pracujące przy żęciu zboża kobiety nadzorowane przez Starostę - urzędnika szlacheckiego. Szymonowic zwraca uwagę na wielogodzinny dzień pracy - od wschodu do zachodu słońca, ogromny wysiłek żeńców, zmęczenie i lejący się z czoła pot oraz nieludzki stosunek Starosty do kobiet: ustawicznie ponagla je do pracy, grozi biczem, nawet go używa, o czym świadczy zbicie do krwi Maruszki.
Ponieważ utwór jest sielanką, autor próbuje ponurą rzeczywistość rozpogodzić i upiększyć poprzez powtarzający się motyw piosenki o słoneczku.
Porównanie wsi ukazanej w "Pieśni świętojańskiej o Sobótce" Jana Kochanowskiego i "Żeńcach" Szymona Szymonowica.

W "Żeńcach" autor zawarł smutny obraz życia chłopów pańszczyźnianych, reprezentowanych w tym utworze przez kobiety pracujące przy żęciu zboża, a nadzorowane przez Starostę - urzędnika szlacheckiego.
Szymon Szymonowic zwraca uwagę czytelnika na ogromny wysiłek chłopek wkładany w pracę, na zmęczenie i lejący się z czoła pot oraz brak szacunku i nieludzkie postępowanie Starosty w stosunku do harujących od wschodu do zachodu słońca kobiet. Szlachcic ustawicznie przynagla je do pracy, grozi biczem i niejednokrotnie go używa. Świadczy o tym zbicie do krwi nieszczęsnej Maruszki, która po przebytej chorobie nie nadawała się jeszcze do pracy w polu. Ponieważ utwór z założenia jest sielanką, Szymon Szymonowic próbuje rozpogodzić i upiększyć ponurą rzeczywistość utworu poprzez wplecenie powtarzającego się motywu piosenki o słoneczku, śpiewanej przez Pietruchę. Jednak nawet to nie może przysłonić tonu skargi pobrzmiewającego w utworze.
Taki sposób przedstawienia bytu rolnika jest charakterystyczny dla klasycznej sielanki. Należy tutaj wziąć pod uwagę pochodzenie autora.
Wiemy z historii, że w XVI i XVII wieku szlachta otrzymała szereg znaczących przywilejów zwiększających jej władzę i bezkarność, jeśli chodziło o postępowanie z chłopami, a nawet mieszczanami. Zrozumiały jest więc sprzeciw Szymona Szymonowica, który pochodził ze średnio zamożnej rodziny mieszczańskiej.

27. Jakie wzorce osobowe proponuje renesans. Porównaj z wzorcami średniowiecza.

Pierwszym wzorcem osobowym jest ziemianin-szlachcic, który najwyżej cenił życie osiadłe, najchętniej w wiejskim ustroniu. "Serce roście patrząc na te czasy" - to główna formuła poetycka rozpoczynająca pieśń drugą z ksiąg pierwszych. Pieśni Jana Kochanowskiego uważane są za manifestację renesansowego optymizmu. Nadchodząca wiosna wywołuje u ziemianina radość i nadzieję w sercu. Ład przyrody i stały rytm jej przemian w roku "na cztery części rozdzielonym" zapewniały ziemianinowi uprawiającemu "łan ojczysty" nade wszystko pożytki, dające się określić wyraźnie w kategoriach ekonomicznych. Ład przyrody był źródłem dobrego samopoczucia szlachcica, pensjonata, żyjącego na "wsi spokojnej, wsi wesołej" i przeżywającego we własnych włościach mityczny "złoty wiek" szczęśliwości, jeśli nie powszechnej, to w każdym razie szczęśliwości ziemiańskiej. Pomyślność osobistą ziemianina ugruntowywała "dobra żona". Ona to współtworzyła ład i harmonię w życiu domowym, umiejętnie gospodarowała dobytkiem, troszczyła się o czeladź i rodzinę, zapewniała ziemianinowi godnych dziedziców cnoty i fortuny. Mówi o niej w "Pieśni świętojańskiej o Sobótce". W utworze tym bohater - ziemianin żyje u boku swej zacnej małżonki, z dala od kłopotów i targów wojennych, nie znając trudów wojennych ani niebezpieczeństw żeglarza. Pędzi żywot samowystarczalny materialnie i duchowo niezależny.

Innym wzorcem jest dworzanin. Przedstawiony jest on przede wszystkim w dziele Łukasza Górnickiego pt. "Dworzanin". Górnicki starał się model dworzanina przystosować do warunków polskich. Autor umieszcza akcję "Dworzanina" na podkrakowskim dworze biskupa Samuela Maciejowskiego, a rozmówcami uczynił jego dworzan i przyjaciół. W utworze ukazał wiele obyczajów polskich, wzory dworskiego postępowania, zamieścił również anegdoty i żarty. "Dworzanin" miał być stosowany w rozwiązywaniu problemów wychowawczych czy politycznych dotyczących dworu. Cechą dworzanina Górnickiego jest elegancja, wytworność, wdzięk i kultura osobista

28. Wskaż na przykładzie literackim iż troska o losy ojczyzny stanowiła temat twórców renesansu polskiego.

Dorobek poetów i pisarzy renesansowych obfituje w różne ujęcia społecznej i dotyczącej państwa tematyki. Postawy patriotyczne wykazują niemal wszyscy humaniści tej epoki.
Mikołaj Rej nie tylko w „Żywocie człowieka poczciwego” wspomina o obowiązkach obywatela. Troskę o kraj, o jego społeczny kształt, odnajdujemy przede wszystkim w „Krótkiej rozprawie…”. Tu właśnie Rej wykłada nieprawidłowości, jakie zauważa w panujących stosunkach społecznych. Utwór jest krytyką: Pleban nie wypełnia kapłańskich obowiązków, lecz myśli o zysku, Pan z kolei- myśli o urzędach, zabawach i prywatnym majątku, źle sprawuje się w sejmie. Wójt wychodzi na tym wszystkim najgorzej.
Andrzej Frycz- Modrzewski i jego traktat „O poprawie Rzeczypospolitej” to następny głos w sprawie ojczyzny. Słynne dzieło ujmuje i opisuje ową „poprawę kraju” w pięciu dziedzinach: „O obyczajach”, „O prawach”, „O wojnie”, „O kościele”, „O szkole”. Szczególną rolę przypisuje Modrzewski działaniu w kraju prawa- sprawiedliwego i równo traktującego wszystkich obywateli.
Podobną lecz jeszcze bardziej przesyconą emocją, wymowę posiadają „Kazania sejmowe” księdza Piotra Skargi. Przyrównuje on ojczyznę do tonącego okrętu, nazywa go matką i grzmi do jej synów- czyli społeczeństwa- o opamiętanie. Ukazując sześć chorób społecznych: obojętność wobec króla, chciwość, niezgody i kłótnie, herezje, osłabienie władzy króla, niesprawiedliwość prawa i grzechy przeciw Bogu- głosi wizję upadku, nieszczęścia politycznego, które grozi Polsce. Wówczas w XVI wieku, przedwczesne proroctwo nabrało mocy w dobie rozbiorów Polski.
Prawdziwą kopalnią postulatów patriotycznych jest twórczość Jana Kochanowskiego. Tytuły, które trzeba tu wymienić to pieśni patriotyczne m.in. „Pieśń o spustoszeniu Podola”. Krytykę wad społecznych znajdujemy też w licznych fraszkach, a najważniejszą pozycją jest tragedia pt. „Odprawa posłów greckich”.

29. Omów przełomowy charakter twórczości Sępa-Sarzyńskiego.

Jego twórczość umieszczona jest na przełomie dwóch renesansu i baroku. Poeta życie ludzkie pojmował jako ustawiczny bój, ciągłą walkę ducha z szatanem. W sonecie "O nietrwałej miłości rzeczy świata tego" - człowiek zmuszony jest przeżywać wciąż dramatyczny konflikt, ponieważ tkwią w nim sprzeczne uczucia, a mianowicie z "żywiołów utworzone ciało (...) zawodzi duszę, której wszystko mało". Ciało pojmowane jest zgodnie ze średniowiecznymi poglądami ("augustynizm" - jako "siedlisko grzechu, pragnie miłości rzeczy świętego", a więc bogactwa, władzy, sławy i rozkoszy). Natomiast tęsknoty duszy są trudne do zaspokojenia, ponieważ jej celem jest wieczna i prawa piękność, czyli Bóg i zjednoczenie się z Nim. Autor przedstawia wewnętrzne zmagania, walkę sprzecznych dążeń, wchodząc w ten sposób w obręb tematyki filozoficznej. U Szarzyńskiego Bóg to jedyna nadzieja człowieka uwikłanego w zło świata. Bóg karzący za zło, ale miłosierny jest "wieczną i prawą pięknością" i jedynym celem miłości człowieka "Królem powszechnym" "prawdziwym pokojem". W twórczości M. Sępa Szarzyńskiego doszła do głosu jego głęboka pobożność, poczucie nietrwałości doczesnego życia oraz kultu Matki Boskiej. Życie ludzkie pojmował jako ustawiczny ból, ciągłą walkę ducha z Szatanem ("O wonie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i własnym ciałem'). Sytuacja człowieka ustawicznie doświadczonego hiobowym cierpieniem jest w istocie dramatyczna, dlatego aby przetrwać, należy zdobyć się, na heroizm podjęcia walki z pokusami i w pełni zaufać Bogu, którego wyroki są nieprzeniknione. W sonetach Szarzyńskiego pojawiły się także skłonności mistyczne (spotęgowane przez chorobę) wyrażające się w pragnieniu bezpośredniego obcowania z Bogiem. Tworzył w okresie późnego renesansu, w stylu manierystycznym, lecz pewne cechy tych utworów są zwiastunami baroku m.in. zwrot ku potędze Boga. Szarzyński pokazuje, że jedynym celem życia ludzkiego na ziemi jest zmierzanie ku Bogu, że jest On jedyną nieprzemijająca wartością, w odróżnieniu od ludzkiego ciała i dóbr doczesnych. Zachowało się niewiele z liryki Szarzyńskiego, ale to, co możemy teraz czytać zajmuje się filozoficzną analizą człowieka.

30. Problematyka „Pieśni o spustoszeniu Podola”

Ma ona charakter patriotyczny. Po ucieczce Henryka Walezego Podole łupią Tatarzy. Nazywa ich zbójcami. Jednocześnie zachęca Polaków do walki. Boleje nad porwaniami. Jest oburzony zachowaniem się Polaków. Poddali się oni niemal bez walki. Zwyciężyli ich innowiercy, koczownicy, nie godni Polaków. Wstydzi się za nich, że doprowadzili do takiej hańby. Jest oburzony obojętnością szlachty, brakiem zainteresowania, apatii, bezwolnością Polaków wobec psów tureckich. Proponuje im walkę, by płacili na wojsko, na broń, by walczyli. Uważa, że należy opodatkować szlachtę i zorganizować stałą doborową armię. Kochanowski chce by walczył cały naród. Żąda patriotyzmu. O jego oburzeniu świadczy ironiczne zakończenie iż Polak jest głupi przed i po szkodzie. Mimo szkody nie starają się oni naprawić błędu. Nie uczą się na nich. Nie dbają o ojczyznę, a o prywatę. Nie wyciągają z tragedii wniosków. Nie umieją ustrzec się przed podobną sytuacją w przyszłości.

31. Problematyka „Pieśni świętojańskiej o Sobótce”

Utwór ten jest cyklem pieśni napisanych na obchody „sobótki”- uroczystości obchodzonej w wigilię świętego Jana tzn. 23 czerwca, czyli w najkrótszą noc w roku. Znanym obrzędem sobótkowym jest puszczanie wianków na wodę na wróżbę zamążpójścia, inny to rozpalanie na wzgórzach ognisk, wokół których tańczono i śpiewano.
Kochanowski napisał „Pieśń świętojańską o Sobótce” już po osiedleniu się w Czarnoleskie, uformował ją w pieśń dwunastu panien, które tańcząc wokoło ogniska, kolejno prezentują swoje pieśni. W całości dwunastu pieśni jawi się nie tylko wizja wsi, obserwujemy opiewanie własnych uczuć, ślady podań i legend ludowych, obfitujących w krwawe i makabryczne wydarzenia. Wsi dotyczą przede wszystkim pieśni panny I, VI i XII. Są to pieśni, które rysują sielankowy obraz wsi- czyli prezentują wizję wyidealizowaną, eksponują zalety i wartości, nie wspominają o „ciemnych stronach” zagadnienia. Panna VI chwali pracę na roli, radość z jej plonów, a także radość wynikającą ze wspólnej połączonej ze śpiewem pracy w polu. W pieśni Panny XII zawarta jest pochwała życia na wsi w gronie rodzinnym. Praca ziemianina na roli przeciwstawiona jest innym, niemoralnym sposobom życia, a mianowicie dworakowaniu i kupiectwu.