Kultura Średniowiecza.

Epoce średniowiecza przypadła ogromna rola
w kształtowaniu podstaw nowożytnej kultury, tworzenia jej trwałych wartości w zakresie: sztuki, myśli naukowej, oświaty, piśmiennictwa, prawa czy religii. Kultura Europy tamtego okresu ukształtowała się dzięki mieszaniu się idei antycznych, chrześcijaństwa oraz wpływów germańskich. W celu łatwiejszego przeanalizowania całego dorobku kultury średniowiecza można ją podzielić na trzy zasadnicze okresy: wczesne średniowiecze, pełne średniowiecze oraz późne średniowiecze.
Omawiając kulturę wczesnego ś. należy wziąć pod uwagę wiele aspektów. Po pierwsze warunki życia codziennego w Europie Zachodniej. Większość ludzi żyłą w ubóstwie, z trudem zdobywając pożywienie i inne środki do życia. Na porządku dziennym były choroby, klęski żywiołowe, najazdy ze strony wrogów. Śmierć stała się nieodłącznym element wpisanym w krajobraz tamtego okresu, więc zwykły człowiek nie interesował się raczej pięknem, sztuką i ogólnie pojętą kulturą. Nie pozwalały mu na to obowiązki oraz brak wykształcenia. Jednak znalazł się element, który dawał możliwość przejścia ze sfery profanum do sfery sacrum. Była to religia, a mianowicie chrześcijaństwo. Chrześcijaństwo było wyznawane przez ludzi we wszystkich krajach Europy Zach. Duży wpływa na to miało przyjęcie jego na religię panująca w późnym Cesarstwie Rzymskim. Następowało masowe chrzczenie plemion zamieszkujących nasz kontynent np. Germanów, Słowian. Korzenie pogańskie sprzyjały magicznemu traktowaniu religii. Święte symbole (krzyż), przedmioty kulty (hostia), relikwie, obrzędy i modlitwy stawały się sposobem
na utworzenie więzi z pozaziemską potęgą.
We wszystkich krajach Zachodu panowały te same obrzędy religijne-liturgia, sprawowana po łacinie. Powodem tego było przekonanie, iż do kontaktu z Bogiem nadawały się tylko trzy święte języki, którymi zostało wypisane imię Jezusa na krzyżu: łaciński, grecki i hebrajski. W Europie korzystano z łaciny, dlatego też skopiowano Pismo Św. na ten język- Wulgata.
Niezbędne było utrzymanie jedności w kościele, utworzona więc papiestwo. Przywódcami chrześcijaństwa byli biskupi Rzymu, czyli następcy św. Piotra. Obok hierarchii biskupstw bardzo ważnym składnikiem organizacji Kościoła stały się klasztory, mające korzenie na Wschodzie. Mieszkańcami klasztorów byli ludzie poszukujący spokoju i kontaktu z Bogiem, określano ich jako mnichów. Zachodnie wspólnoty powstawały często w miastach, nie na pustkowiach, jak te ze Wschodu. Zachodnioeuropejscy mnisi nie odcinali się już tak od świata, ich życie było regulowane przez reguły. Najistotniejsze okazały się zasady przyjęte św. Benedykta z Nursji, założyciela klasztoru Monte Cassino we Włoszech. Fundamentalnymi regułami były: życie bez majątku i w wstrzemięźliwości, odcięcie się od świata zewnętrznego, trwanie w modlitwie oraz praca na rzecz zakonu.
Należy wspomnieć o wielkiej roli, jaką odegrały klasztory w kształtowaniu się wczesnośredniowiecznej kultury. Począwszy od wkładu w ochronę i ocalenie dzieł kultury antycznej, poprzez ręczne ich przepisywanie (większość zachowanych antycznych utworów łacińskich znamy dziś tylko z odpisów średniowiecznych). Skończywszy na rozprzestrzenianiu kultury chrześcijańskiej siłą misji, które miały na celu ochrzczenie jak największej liczby ludzi, co było drogą do ich zbawienia.
W średniowieczu oczywiście zajmowano się nie tylko przepisywaniem ksiąg. Autorzy wczesno- średniowieczni bazowali w szczególności na tekstach chrześcijańskich późnego antyku. Nazywani są Ojcami Kościoła, ich dzieła uważa się za te, które „połączyły” starożytność ze średniowieczem. Najbardziej znanym z nich był św. Hieronim, któremu zawdzięczamy przetłumaczenie Pisma św. na język łaciński. Św. Izydor z Sevilli zawarł encyklopedyczne zestawienie wiedzy zaczerpniętej ze starożytności – „Etymologie”. Jednym z najsłynniejszych filozofów był św. Augustyn, który głosił m.in. o odrębności władzy świeckiej i chrześcijaństwa-„O państwie Bożym”.
Cechą wczesnego średniowiecza było zawężenie się kręgu odbiorców słowa pisanego. Umiejętność czytania i pisania posiadali tylko nieliczni. Wykształcenie nie było do niczego potrzebne zwykłemu człowiekowi. Nawet Karol Wielki umarł jako analfabeta. Łacina okazała się językiem, który odpowiedni był tylko dla Kościoła.
Kryzysowi szkolnictwa we wczesnym średniowieczu zaradzić mogły tylko klasztory. Kształciły one jednak tylko mnichów. Dostrzeżono także, że panujące normy nauczania są niewystarczające. Karol Wielki zlecił, więc przeprowadzenie reform, które potrzebne były do przygotowania nie tylko duchowieństwa, ale i odpowiedniej kadry urzędniczej (było to częścią przeprowadzanego „renesansu karolińskiego”). Od tej pory nauczano: gramatyki, dialektyki, retoryki (wszystko to miało na celu polepszenie umiejętności korzystania z łaciny) oraz przedmiotów ścisłych: arytmetyki, astronomii, geometrii. Kształcono także pod kątem muzyki.
Wczesnośredniowieczna sztuka nie jest przez nas dobrze poznana. Mówi się, że na jej poziom duży wpływ miał brak odpowiednich technik. W porównaniu do starożytności możemy powiedzieć, że architektura była bardzo słabo rozwiniętym elementem kultury. Praktycznie jedynymi murowanymi budowlami były kościoły i klasztory. Władcy głównie przemieszczali się po kraju, więc nie budowano raczej specjalnych budynków, właśnie dla nich. Często adaptowano po prostu pozostałości po budowlach antycznych.
Po niezbyt bogatym w spuściznę kulturową okresie wczesnośredniowiecznym nastąpiło pełne średniowiecze. Uznano je jako epokę rozkwitu. Poprawiły się warunki bytu i jednocześnie świadomość kulturowa ludności. „Gdy ubywało trosk codziennych, tym mocniej odzywała się potrzeba piękna i ciekawość poznania świata”.
Dzięki okresowi społeczno-gospodarczego ożywienia doszło do rozwoju budownictwa murowanego. Nadal najważniejszymi i najczęstszymi budowlami były budynki kościelne. Fundowali je biskupi, władcy oraz bogaci właściciele ziemscy. W XI wieku mapa Europy Zachodniej została pokryta gęstą ilością kościołów, klasztorów. Architektura często nawiązywała do wzorców antycznych, dlatego nazwano ten styl romańskim. Romańskie budowle były bardzo masywne i miały mocne mury. Wnętrza charakteryzowały się półmrokiem, pomagającym w utrzymaniu skupienia podczas modlitwy.
Okazało się, że potrzeba jest budowli o nieco mniej masywnej konstrukcji. Szukano sposobu na przeniesienie ciężaru budowli na kolumny, co miało spowodować upiększenie formy całego budynku. Rozwiązano ten problem dzięki lepszemu rozłożeniu sił. Nowe budynki charakteryzowała strzelistość oraz duże okna. Nowy styl nazwano gotykiem. Narodził się on w północnej Francji ok. wieku XII, gdzie rządzący Kapetyngowie chcieli olśnić wszystkich ogromem budowli. Najbardziej obrazującymi to zjawisko były: kościół opactwa w Saint-Denis, Katedra w Beauvais oraz wybudowana nieco później Katedra Notre-Dame.
W pozostałych krajach europejskich gotyk upowszechnił się w XIII, a nawet w XIV w.
W pełnym średniowieczu szerzej niż we wcześniejszym okresie sięgano do dorobku myślicieli starożytnych. Przykładem jest scholastyka (czyli rozumowe wyjaśnianie prawd wiary), która oparła się na Arystotelesie. Najwybitniejszym z myślicieli scholastycznych był św. Tomasz z Akwinu (poł.XIIw). Dał rozumowych dowodów na istnienie Boga, zajmował się, więc teologią. Jego nauki nazwano Tomizmem.
Dzięki ożywieniu zainteresowań intelektualnych wzrosła zapotrzebowanie na ludzi wykształconych. Nauki można było odbierać już nie tylko w klasztorach, ale i w miastach. Nowe bractwa nauczycieli zaczęto nazywać uniwersytetami, którym głównym celem obok kształcenia było sprawowanie pieczy nad jego poziomem. Za najważniejszy uniwersytet tamtego okresu uważa się paryską Sorbonę, w niej nauczali najwybitniejsi, w tym św. Tomasz z Akwinu. Ważne uniwersytety powstawały także we Włoszech-Bolonia, Padwa czy na Wyspach Brytyjskich-Oxford
i Cambridge.
Lepszy poziom kształcenia wpłynął pozytywnie na literaturę. Na dworach kwitła przede wszystkim ta rycerska, tworzona w językach narodowych i przeznaczona dla ludności świeckiej. Rozwijał się również historiografia, za pioniera tego gatunku w Polsce uważa się Galla Anonima. Nie wolno zapomnieć o hagiografii, czyli upamiętnianiu żywotów świętych np. „Złota Legenda” Jakuba de Voragine.
Podczas Wypraw Krzyżowych formowały się zakony rycerskie. Miały one bardzo duży wpływ na rozprzestrzenianie się kultury średniowiecznej Europy. Zaczerpnięto także wiele z kultury bliskiego wschodu i krajów arabskich. Dzięki licznym darowiznom możemy do dziś podziwiać ich zamki np.: zamek joannitów w Ziemi Świętej (Krak de Chevaliers) XII i XII w.
Kulturę pełnego średniowiecza można podsumować, więc tak: kultura wyszła z klasztorów do miast. W dużym stopniu uwolniła się od kontroli władz kościelnych. Najpowszechniejszym zjawiskiem było tu większe użycie języków narodowych
w literaturze. Pismo nie było już wyłącznie domeną duchownych. Stało się niezbędnym narzędziem do pracy, nauki czy rozrywki dla wielu grup świeckich.
Kultura wczesnego i pełnego średniowiecza charakteryzowała się dużym wpływem religii chrześcijańskiej. Późne średniowiecze nie było przełomem, proces ten następował
i tutaj i to ze „wzmożoną siłą”.
Dużą rolę nadal sprawował styl gotycki. Ze względu na kłopoty z odpowiednią ilością kamienia zaczęto na dużą skalę korzystać z cegieł. Miało to wpływ na wygląd budowli, nadal były okazałe, jednak dopiero teraz w całej Europie powstały tak monumentalne budowle z ogromnymi wieżami oraz działającymi na wyobraźnię skomplikowanymi sklepieniami, często z bogatymi dekoracjami rzeźbiarskimi np. Kościoły mariackie w Krakowie
i Gdańsku.
Architektura i sztuka przestała być wyłącznie specjalnością duchowieństwa. Coraz częściej fundowali sobie okazałe zamki i pałace (a raczej piętrowe domy) możni. „Wreszcie” rozwinęło się malarstwo i rzeźba. Zapanował moda na upiększanie swego domostwa. Dekoracje w postaci obrazów, rzeźb i drzeworytów można było znaleźć w każdym kościele i domu bogacza, nawet ubodzy pozwalali sobie na zmianę wizerunku swojej siedziby na ładniejszą. Oprócz motywów religijnych w dziełach często można było spotkać naturę czy wizerunek fundatora, upodobano sobie także motyw śmierci m.in. „danse macabre”.
W późnym średniowieczu nadal postępował rozwój literatury i piśmiennictwa. Spowodowane to było nie tylko wzrostem wykształcenia, ale i wynalezieniem nowych materiałów, a w szczególności papieru. Z pisma zaczęli korzystać nie tylko duchowni i urzędnicy. Teraz praktycznie każdy, kto potrafił mógł coś utrwalić. Przełomem okazało się udoskonalenie ruchomej czcionki przez Jana Gutenberga w 1450r. Od wtedy drukowano już na dużą skalę. Książki powstawały szybciej i taniej, więc zwiększyła się ich dostępność. Zrodziło to zapotrzebowanie na literaturę, nie tylko duchowną, ale i tą sprawiającą przyjemność. Za najwybitniejszych twórców nie tylko późnego średniowiecza uznaję się Dante Alighieri’ego oraz Francesc’a Petrarca. Oboje tworzyli w XIVw. Pierwszy jest autorem „Boskiej komedii” napisanej w języku toskańskim, uznawanej za arcydzieło światowej literatury. Dante przedstawił opis zaświatów, który był tylko pretekstem do rozważań na temat Boga i życia po śmierci.
Na Półwyspie Apenińskim zrodził się nowy prąd umysłowy-humanizm. Powodów tego zjawiska było kilka, przede wszystkim: przeskok w nauce, szczególnie tej humanistycznej, ale i ścisłej, rozwój miast, większe korzystanie z antyku, załamanie się tradycji oraz poniekąd wiary. Humaniści za priorytet uznawali człowieka i nim się interesowali. Okres ten (XVw) był już początkiem nowej epoki-renesansu. Włosi z tamtych czasów drwili z kultury i dorobku średniowiecza, jak się okazało-nie słusznie.


BIBLIOGRAFIA:

Encyklopedia Powszechna PWN wyd. z 2004r
Historia dla maturzysty ŚREDNIOWIECZE pdr. PWN H.Manikowska
Dzieje Średniowieczne Tomasz Jurek WSiP
Język Polski pdr. Do pracy w szkole J.Klejnocki W. Sz. PWN 2002r