Góry Świętokrzyskie - wybrany zakątek kraju

Nazwa

Nazwa Gór Świętokrzyskich pochodzi od relikwii drzewa Krzyża Świętego przechowywanych w klasztorze na Łyścu, zwanym również Łysą Górą. Relikwie oprawione w podwójny krzyż benedyktyński można oglądać przy okazji bardzo ważnych świąt kościelnych. Przywędrowały do Polski prawdopodobnie z benedyktynami sprowadzonymi z Węgier przez Bolesława Krzywoustego. Według jednej z legend, podarował je mnichom węgierski książę Emeryk, sym króla Stefana. Podwójny benedyktyński krzyż jest obok czarno-czerwonej krajki jednym z symboli ziemi świętokrzyskiej, której nazwa w obecnym zasięgu terytorialnym utrwaliła się dopiero na przełomie XIX i XX w.-wcześniej używano określeń Łysogóry, ZGóry Sandomierskie, Środkowopolskie lub Sandomiersko-Kieleckie.

Położenie

Kraina ta od pólnocy graniczy z Niziną Mazowiecką, od wschodu (wzdłuż Wisły) z Wyżyną Lubelską, od południa z Niecką Nidziańską, a od zachodu z Jurą Krakowsko-Częstochowską. Dawniej obszar ten nazywano ziemią sandomierską, a w nowym podziale administracyjnym wchodzi on w skład województw swiętokrzyskiego i mazowieckiego (część powiatów szydłowskiego, radomskiego i lipskiego).

Geografia i geologia

Wyżyna Kielecko-Sandomierska rozciąga się na obszarze ponad 150 km od doliny Wisły w okolicach Sandomierza po dolinę Pilicy między przedborzem a Tomaszowem Mazowieckim. Jest to kraina o bardzo skomplikowanych dziejach geologicznych, których efekt stanowi duża różnorodność krajobrazów. Obszar ten był poddawany kilkakrotnym fałdowaniom, z których najstarsze sięgają początków ery paleozolicznej (faza sandomierska orogenezy kaledońskiej). Powstałe w ich efekcie Sandomirdy, równoleżnikowo przebiegające pasma górskie, zostały całkowicie zrównane i zalane morzem, w którym tworzyły się liczne skały osadowe. Zasadnicza faza orogenezy kaledońskiejdoprowadzieła do wynurzenia się fragmentów terenu, ale w dewonie ponownie przykryło je ciepłe morze sprzyjające rozwojowi m.in. raf koralowych, których ślady można odnaleźć w skałach wapiennych, np. w rezerwacie geologicznym "Kadzielnia" w Kielcach. Pod koniec Karbonu obszar dziesiejszych Gór Świętokrzyskich znalazł sie w zasięgu potężnych ruchów górotwórczych związanych z orogenezą hercyńską. Doprowadziły one do powstania kilku łańcuchów górskich o układzie z pólnocnego zachodu na południowy wschód (noszą one nazwę Gór Masłowskich), które stanowią paleozoliczny trzon Gór Świętokrzyskich. Trzon ów jest widoczny także w okolicach Sandomierza, w tzw. Górach Pieprzowych, będących geologicznym przedłużeniem Gór Świętokrzyskich. W podciętym stoku doliny Wisły spod warstw pokrywy morenoweji lessowej odsłaniają się silnie sfałdowane skały kambryjskie. Wypiętrzone pasma zostały poddane zniszczeniu, a dookoła górotwóru, a także w obniżeniach między poszczególnymi pasmami zaczęły się tworzyć potężne serie osadów (zarówno morskich jak i lądowych), stanowiących tzw. mezozoiczną otoczkę Gór Świętokrzyskich (z tego właśnie okresu pochodzą odkryte nad rzeką Świśliną w okolicach miejscowościWióry ślady łap i ogonów tekodontów-wielkich jaszczurów krokodylopodobnych żyjących w środkowym triasie). Serie osadów uległy sfałdowniu w początkowych fazach orogenezy alpejskiej, wtedy również doszło do wydźwignięcia całego trzonu paleozolicznego. W trzeciorzędzie obszary górskie były lądem, na którym zachodziły silne procesydenudacyjne, natomiast część Wyżyny Sandomierskiej przykrywało morze. W epoce lodowcowej tylko lądolód krakowski całkowicie przykrył Góry Swiętokrzyskie, następny (środkowopolski) oparł się o pólnocno-zachodnie częsci górotworu. Znalazł się on wówczas-oraz w okresie następnego zlodowacenia zwanego bałtyckim-w strefie klimatu peryglacjanego. Warunki takie doprowadziły do powstania gołoborzy, rozległych rumowisk bloków skalnych, pokrywających wierzchołki i stoki (głownie północne) najwyższych pasm. Gołoborza występują dziś m.in. na Łysicy (najwyższy szczyt Gór Świętokrzyskich, 612 m.n.p.m.), Łyścu (Pasmo Łysogór) i Szczytniaku (Pasmo Jeleniowskie). w chłodnych okresach zlodowacenia bałtyckiegowe wschodniej i południowo-wschodniej części Gór Świętokrzyskich rozwijały sie pokrywy lessowe.

Góry Świętokrzyskie są zaliczane do najstarszych w Polsce. W odróżnieniu od Sudetów, "odmłodzonych" w orogenezie alpejskiej, zachowały cechy typowe dla starych gór fałdowych, gdzie długotrwałe procesy denudacji doprowadziły do częstych zjawisk inwersji rzeźby (szczególnie wyraźnych w Paśmie Chęcińskim). Wysokości bezwzględne niewiele przekraczają 600 m n.p.m., a względne sięgają 300 m w pasmach centralnych, malejąc ku peryferiom. Całość obszaru Gór Świętokrzyskich pod względem geologicznym można podzielić na trzy zasadnicze części : północną-obejmującą Wzgórza Koneckie, Suchedniowskie oraz Przedgórze Iłżeckie, zbudowaną głównie z tworów mezozoicznych; centralną-w skład której wchodzą pasma Oblęgorskie, Masłowskie, Klonowskie, Jeleniowskie i Łysogóry, oraz południową-obejmującą Pasmo Przedborsko-Małgoskie, Grząby bolmińskie, Grzywy Korzeczkowskie, Pasmo Chęcińskie, Pasmo Zelejowskie, Pasmo Zgórskie, Pasmo Dymińskie, Pasmo Daleszyckie, a także pasma Orłowińskie, Cisowskie, Ociesęckie, Iwańskie i Wygiełzowskie. Międzxy pasmami występuja liczne obniżenia, z których najbardziej malownicze to Dolina Wilkowska i Dolina Bodzetyńska. Niespotykana w Polsce (poza Sudetami) różnorodność budowy geologicznej sama w sobie stanowi atrakcję turystyczną. Dla miłośników przyrody nieożywionej nie lada gradką są skalne ostańce, jaskinie (w tym najbardziej znana jaskinia Raj), gołoborza, a dla poszukiwaczy minerałów- liczne kamieniołomy i wyrobiska.

Od południowego wschodu na teren Gór Świętokrzyskich wkracza zwarta i gruba pokrywa lessowa. W okolicach Sandomierza osiąga ona miąższość od 10 do 15 km, co decydujeo odrębności krajobrazowej tej części opisywanegoterenu. Wysokości bezwzględne nie przekraczają tu 300 m n.p.m. Wyżynę Sandomierską przecinają Opatówki i Koprzywiannki oraz ich dopływów, które wraz z systemami rozgałęzionych parowów o stromych, pozbawionych roślinności ścianach, stanowią jeden z najbardziej charakterystycznych elementów krajobrazu lessowego. Labirynty parowów powstałych głównie pod wpływem sufozji, czyli niszczącej działalności wód deszczowych, to doskonałe miejsca na spacery.

Hydrografia (wody)

Sieć rzeczna regionu pozostaje jakby sprzeczna z ukształtowaniem powierzchni. Towarzyszącymi pasmom górskim i ciągom wzgórz podłużnymi obniżeniami z rzadka tylko płyną większe rzeki. Znaczna część dolin rzecznych ma charakter przełomów o przebiegu poprzecznym do głównych pasm górskich. ten specyficzny układ siecirzecznej nosi nazwę układu kratowego.

W Górach Świętokrzyskich występuje zjawisko zwane kaptażem rzecznym, polegające na przeciągnięciu (zdobyciu) w skutek działania erozji wstecznej wód jednej rzeki przez drugą, po przeciwnej stronie działu wodnego. Klasycznym przykładem kaptażu może być przejęcie wód rzeki Pokrzywianki, płynącej pierwotnie wzdłuż pasm Masłowskiego i Łysogórskiego ku wschodowi, przez rzekę Lubrzankę stanowiącą dopłuw Czarnej Nidy.

Obszar Gór Świętokrzyskich i Wyżyny Sandomierskiej jest odwadnieny przez lewobrzeżne dopływy Wisły: Nidę(179 km długości), Czarną Staszowską(61 km), Koprzywiankę(66 km), Opatówkę(51,5 km), Kamienną(138 km), i Pilicę z jej największym lewobrzeżnym dopływem-Czarną Konecką (47,5 km). Rzekami odprowadzającymi największą część stosunkowo obfitych wód opadowych są Kamienna i Nida. Do dorzecza Kamiennej należa (wraz z własnymi dopływami) Kuźniczka, Kamionka, Żarnówka (Kaczka), Łubianka oraz Świślina (nazwa dolnego biegu Pokrzywianki) z Psarką, odwadniające północno-wschodnią część Gór Świętokrzyskich. Obszar południowo-zachodni leży w dorzeczu Nidy, którą zasilają wraz ze swoimi dopływami Belnianka, Lubrzanka z Warkoczem, Bobrza z Ciemnica, Sufragańcem i Silnicą, Hutka oraz Łośna. Południowo wschodnią część gór oraz Wyżynę Sandomierską odwadniają Czarna Staszowska z Łukawką i Łagowicą, Koprzywianka z Kacanką oraz Opatówka.

Spadek wód niektórych rzek, szczególnie Kamiennej i jej dopływów- Kamionki i Świśliny-stanowił główne źródło energii Staropolskiego Okręgu Przemysłowego. W związku z tym już XIX w. utworzono tu liczne sztuczne zbiorniki wodne, podobnie jak na Bobrzy, Bielaniance i Czarnej Koneckiej. Niektóre z nich w późniejszym okresie przystosowano do celów wypoczynkowych (Rejów, Suchedniów-na Kamionce, Janów, Sielpa-na Czarnej Koneckiej, Cedzyna na Lubrzance, Pasternik i Brody-na Kamiennej, Mostki na Zarnówce, Borków na Bielance). Powstało także kilka nowychsztucznych jezior: w Kielcach na Silnicy, w Chańczy na Czarnej Staszowskiej oraz w Iłży na Iłżance. Wymienione zbiorniki mają ogromne znaczenie, ponieważ region jest pozbawiony jezior naturalnych.

W związku z istnieniem nieprzepuszczalnego podłoża, w rejonie Gór Świętokrzyskich wykształciły sie rejony bagienne, na których rozwijają się torfowiska. Do najbardziej znanych należą Białe Ługi Oraz Słopiec w gminie Daleszyce, Wilcza Gać koło Małgoszczy, a także niektóre podmokłe tereny w Dolinie Wilkowskiej.

Klimat

Zarówno Wyżyna Sandomierska, jak i Góry Swiętokrzyskie stanowia odrębne krainy klimatyczne wyżyny Śląsko-Małopolskiej.

Góry Świetokrzyskie

Góry Świętokrzyskie charakteryzują się niecosurowszym i chłodniejszym klimatem niz sąsiednie regiony. Jest to najbardziej widoczne w ich północnej części, obejmujacej pasmo główne. Średnia roczna temperatura wynosi tu 6-7 stopni C (1-2 stopnia C mniej niż w Warszawie), ilość opadów: 650-900 mm, a śnieg zalega dłużej niz na sąsiednich obszarach. Konsekwencja jest skrócenie okresu wegetacyjnego (np w stosunku do Warszawy o około 2 tygodnie, do Krakowa o około 4 tygodnie), który dla centralnych części regionu spada poniżej 200, a miejscami nawet 180 dni. W Górach Świętokrzyskich przeważają wiatry zachodnie, południowe i południowo-zachodnie, które wieja ze średnia prędkością 2,5-4 m/s. Ilośc opadów zależy przede wszystkim od wysokości nad poziomem morza miejscami zdarzaja się odchylenia wywołane ekspozycja terenu wstosunku do prądów powietrza). Najwięcej deszczu przypada na półrocze letnie (szczególnie lipiec), natomiast w Łysogórach więcej dni z opadami wystepuje w półroczu zimowym. Liczba dni deszczowych wynosi średnio 120-170 w roku, a przez około 100-135 dni panuje mróz lub przymrozki. Pokrywa śnieżna zalega od listopada do kwietnia, przez 50-90 dni, osiągając maksimum grubości w styczniu i w lutym. Śnieg otrzymuje się najdłużej w górnych partiach Łysogór. Ukształtowanie powierzchni (kąt nachylenia stoków) oraz długi czas zalegania śniegu, sprawiają, że w Góry Świętokrzyskie chętnie przyjeżdżają narciarze. Narciarstwo zjazdowe można tutaj uprawiać przez co najmniej 40 dni w sezonie w najwyższych partiach gór i przez 20 dni na pozostałych obszarach. Najbardziej popularne tereny narciarskieto góry Telegraf i Pierścienica w Kielcach, Krański Grzbiet, Mąchocice-Ameliówka i Tulmin Podgród. Przy bezchmurnej i bezwietrznej pogodzie zdarza sie zjawisko inwersji temperatur. Zalegające na dnie dolin powietrze ma wówczas temperaturę o 4-5 stopni Celsjusza niższą niż na zboczach kilkadziesiąt metrów wyżej. Jesienia i zimą, a sporadycznie również latem obserwuje się mgły.

Wyżyna Sandomierska

Wyżyna Sandomierska odznacza się stosunkowo ciepłym klimatem, o czym świadczy średnia temperatura przekraczająca 7,7 stopni Celsjusza oraz liczba pogodnych dni powyżej 50, a pochmurnych poniżej 120. także niewielka ilość opadów (średnio 550-600 mm rocznie) spowodowała, że obszar ten uznanoza odrębną dzielnicę klimatyczną. Długość okresu wegetacji waha się od 210 do 220 dni. Często jednak występują tu gradobicia, które powoduja duże straty w rolnictwie.

Flora

Góry Świętokrzyskie cechują sie nie tylko bogactwem szaty roślinnej, ale również wyraźną odrębnością florystyczną, co dało podstawę do wydzielenia ich jako osobnej krainy na geobotanicznej mapie Polski. Na wyjątkowy charakter flory wpływa rozmaitość gleb, związana ze złożoną budową geologiczną i urozmaiconą morfologią terenu, oraz wspomniane odrębności klimatyczne. Główne gatunki drzew Gór Świętokrzyskich, jodła i buk, są typowe dla minionego klimatu atlantyckiego, a więc stanowią na tym terenie relikty. To było jednym z motywów zorganizowania Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Wśród zbiorowisk roślinnych regionu świętokrzyskiego najbardziej charakterystyczne są lasy, występujące w zwartych kompleksach, przeważnie na górskich grzbietach. Góry Świętokrzyskie były niegdyś prawie w całości porosłe puszcza-do dzisiejszych czasów zachowały sie fragmenty dwóch puszcz-porastającej Łysogóry Puszczy Jodłowej (pasma Łysogórskie i Klonowskie) oraz największego kompleksu leśnego Gór Świętokrzyskich-Puszczy Świętokrzyskiej na Wzgórzach Suchedniowskich. Wśród świętokrzyskich kompleksów leśnych można wyróżnić bory jodłowe i jodłowo-bukowe, bedące zespołami typowymi dla regla dolnego zaczynającego się na wysokości około 320 m n.p.m. Nie brak również lasów sosnowych oraz dębowo-sosnowych z udziałem modrzewia. W skład lasów mieszanych obok sosny i dębów wchodzą buk, lipa, klon, jawor, modrzew i jodła. Najwięcej cech pierwotnych zespołow roślinnych zachowały bory jodłowe oraz należące do zespołu buczymy karpackiej lasy jodłowo-bukowe, reprezentujące piętro regla dolnego (dominują na terenie Świętokrzyskiego Parku Narodowego). W Górach Świętokrzyskich można jeszcze spotkać naturalne stanowiska modrzewia polskiego (Chełmowa Góra, rezerwat "Mroczków"). Z licznych niegdyś rejonów występowania cisa pozostały duże skupiska w rezerwatach "Radomice", "Skarżysko-Ciechostowice" i "Majdów".

W związku ze zróżnicowaniem Szaty roślinnej, na terenie Gór Swiętokrzyskich wyróżniono kilka okręgów: Łysogórski, Chęciński i Konecki. W okręgu Łysogórskim na grzbietach dominują lasy jodłowe i jodłowo-bukowe. W bogatym runie rosna liczne paprocie, widłaki, kokoryczka okółkowa, przytulia okrągłolistna, podżeń żebrowiec i czosnek niedźwiedzi. Bezleśne pola gołoborzy porastaja specyficzne gatunki; mchy wątrobowce, porosty oraz paprocie, trawy i krzewy. Wystepują tu rzadkie mchy górskie, a wśród wielu gatunków porostów także odmiany wysokogórskie. Nie brak pospolitych krzewów; jarzębiny, kruszyny i dzikiego bzukoralowego. W dolinach Okręgu Łysogórskiego obok borów sosnowych i mieszanych spotyka się zbiorowiska łąkowo-torfowe. Okręg Chęciński, z podłożem wapiennym, odznacza się przewagą lasów mieszanych i liściastych oraz obecnością kserotermicznych zarośli, m.in. leszczyną, igra zwyczajną, jałowcem, wiśnią karłowatą i berberysem. Na wzgórzach występują wapieniolubne zespoły murawowe z rzadkimi roślinami (aster gawędka, wężtmord stepowy, ostrożeń pannoński, goźdżik siny, kostrezwa blada, kilka gatunków omanów). Do bardzo rzadkich krzewów należy rosnąca na obszarze grzyw Korzeczkowskich róża francuska. Na wilgotnych glebach Okręgu Koneckiego rozwinęły się wielkie, niezwykle bogate pod względem składu gatunkowego obszary leśne (jodła, buk, sosna, modrzew polski, cis, jesion, jawor, wiąz, grab, świerk), w których runie wystepują m.in. rośliny reliktowe (omieg górski, arnika górska, liczydło górskie). Podobnym bogactwem gatunków charakteryzuja się zbiorowiska bagienne i podmokłe.

Przez Góry Świętokrzyskie i ich północne obrzeża przebiegaja europejskie granice zasięgu jodły, buka i jaworu, a modrzew polski tworzy tu jedynypoza Karpatami zamknięty obszar występowania. Oprócz unikalnych siedlisk modrzewia i cisa, na uwage zasługują niżowe gatunki paproci i widłaki. Region jest główna domeną jeżym w Polsce-rośnie tu około 70% ich krajowych gatunków, w tym kilka endemitów.

Wyżyna Sandomierska, pod względem geobotanicznym zaliczana do wyzyn środkowopolskich, została spośród nich wyodrebniona jako kraina lessowa (miechowsko-sandomierska). Suche, silnie nasłonecznione stoki parowów lessowych sprzyjaja rozprzestrzenianiu sie roślin sucholubnych (kserotermicznych), wśród których często spotyka sięostnicę włosowata oraz zarośla wisni karłowatej. Zbiorowiska lesne należa na tym obszarze do rzadkości. Południowa część Wyżyny Sandomierskiej, od niepamietnych czasów stanowiąca teren rolniczy, jest niemal zupełnie bezleśna. Na północy, pomiedzy Kamienną a Wisłą, pojawia sie gdzieniegdzie las mieszany z udziałem jodły, modrzewia, dębu, buka lub grabu, a także sosny.

Fauna

Fauna Gór Świętokrzyskich przekształcała się wraz ze zmianami klimatu, a później w związku z zagospodarowaniem regionu przez człowieka. Podczas badań archeologicznych natrafiono na szczątki kostne mamutów, nosorożców włochatych, lwów jaskiniowych i niedźwiedzi żyjacychw epoce plejstoceńskiej. Znaleziskiem na skalę międzynarodową sa odkryte ostatnio w północno-wschodniej części regionu troby i odciski ogonów tekodontów, dinozaurów zamieszkujących lądowe obszary Gór Świętokrzyskich w triasie-jednym z okresów ery mezozoicznej. Świat owadów reprezentują m.in. zwójki (wyłogówka jedlineczka, drążka czrniejeczka, wskaźnica jedlineczka), żerujące na drzewostanach jodłowych. Na iwage zasługuje rzadka i chroniona nadobnica alpejska, zamieszkująca obumarłe pnie bukowe. W poblizu dębów można się natknąć na największego polskiego chrząszcza-jelonka rogacza. Znacznie liczniejsze są chrząszcze z rodziny biegaczy, drapieżcy prowadzący naziemny tryb życia, aktywne o zmierzchu i w nocy. Wśród motyli warto wymienić paziażeglarza, pazia królowej, zamierzchnice trupią główke, mieniaka strużaka,mieniakę tęczowca, rusałkę admirał, rusałkę osetnik i rusałke pokrzywnik. uważny obserwator może stanąć oko w oko z drapieżną i żarłoczną modliszką. Szczególna liczebnością wyróżnia się rodzina trzmieli, reprezentowana przez 14 gatunków (na 27 występujących w Polsce m.in. rudy, rudoszary, kamienny, ziemny, gajowy, ogrodowy, żółty). Żyją tu także płazy-traszki: zwyczajna, grzebieniasta i górska (spotykana w stawie na polanie Bielnik), sporo jest kumaków, grzebiuszek, ropuch i rzekotek. Wśród gadów najłatwiej spotkać jaszczurki (zwinka, żyworodna-uważana za relikt polodowcowy z tajgi) i węże (zaskroniec, gniewosz pospolity, żmija zygzakowata). Na terenie Gór Świętokrzyskich występuje ponad 150 gatunków ptaków. Do najpospolitszych należą orzechówka, pliszka, kopciuszek, drozd, gil, sikora, kwiczoł, dzięcioł, sójka, zięba czajka, derkacz i trznadel. z rzadszych gatunków warto wymienić bociana czarnego, raniuszka, kowalika, kruka i orlika krzykliwego. opis świata zwięrzęcego nie byłby komp[letny bez ssaków. Podczas wędrówek po lasach i gołoborzach łatwo antkna się na dziki, lisy sarny, wiewiórki, zające, jelenie, daniele, kuny (leśne i domowe), łasice, nietoperze, popilice, orzesznice i inne drobne gryzonie. Borsuka, gronostaja lub łosia wypatrzą tylko bystrzy obserwatorzy. W ostatnich latach region zasiedlono bobrami.

Ochrona przyrody

Działania zmierzające do objęcia ochroną najcenniejszych rejonów Gór Świętokrzyskich rozpoczęto juz przed II wojną światową. Impulsem do ich podjęcia była twórczość i działalność jednego z najwybitniejszych pisarzy Kielecczyzny, Stefana Żeromskiego. jego starania doprowadziły do zaprojektowania już w 1922 r. obszaru chronionego, znanego dziś jako Świętokrzyski Park Narodowy. W dwudziestolweciu międzywojennym powstało kilka rezerwatów przyrody: "Chełmowa Góra" (1920), "Swięty Krzyż" i "Łysica" (1922). Oficjalnie park utworzono jako drugi w Polsce w roku 1950 i znacznie powiększono w 1996. Jego powierzchnia wynosi 7626,45 ha i obejmuje centralną część Gór Świętokrzyskich: porosły lasem obszar najwyższego ich pasma-Łysogór, część pasma Klonowskiego, oddzielające je doliny, a także las Serwis i Górę Chełmową. Ochroną całkowita objęto 1740,9 ha w rezerwatach "Chełmowa Góra", "Święty Krzyż", "Łysica", "Czarny Las" i "Mokry Bór".

Pod koniec lat 80 XX wieku utworzono Zespół Parków Krajobrazowych Gór Świętokrzyskich, w którego skład weszły parki Suchedniowsko-Oblęgorski, Sieradowicki, Jeleniowski i Cisowsko-Orłowiński. W 1996 r. zespół powiększył się o Chęcińsko-Kielecki Park Krajobrazowy. Najbardziej na zachód wysunięte rejony Gór Świetokrzyskich sa chronione w utworzonym w 1988 r. Przedborskim Parku Krajobrazowym (częściowo w województwie łódzkim), obejmujacym część Pasma Przedborsko- Małgoskiego (Fajna Ryba, 351 m n.p.m.), z oryginalnym rezerwatem stepowym "Murawy Dobromierskie". Na ziemi świętokrzyskiej wyodrębniono łącznie ponad 60 rezerwatów-54 leży na terenach opisanych wniniejszych przewodniki. Sa to zarówno popularne rezerwaty leśne (m.in. "Wykus", "Świnia Góra", "Bukowa Góra", "Ciechostowice", "Dalejów", "Góra Dobrzeszowska", "Kamień Michniwski", "Rosochacz", "Sufraganiec"), jak i najbardziej charakterystyczne dla regionu rezerwaty przyrody nieożywionej (m.in. "Jaskinia Raj""Góra Miedzianka", "Góra Zelejowa", "Kadzielnia", "Biesak-Białogon", "Kręgi Kamienne", "Krzemionki Opatowskie", "Skałki Piekło pod Niekłaniem", "Gagaty Sołtykowskie", "Chelosiowa Jama"). Mniej liczne sa rezerwaty florystyczne ("Gaj", "Słopiec", "Wroni Dół"), stepowe ("Góry Pieprzowe", "Murawy Dobromierskie", "Polana Polichno"), a swoiste wyjątki stanowia rezerwaty: torfowiskowy ("Białe Ługi"), ornitologiczny ("Ług") i krajobraziwy ("Karczówka"). Według stanu na koniec 1990 r. w granicach województwa świętokrzyskiego było 676 pomników przyrody, z których najbardziej znane na opisywanym terenie to dąb Bartek w Zagnańsku, jaksinia Piekło w okolicach Chęcin oraz sandomierski Wąwóz Królowej Jadwigi.

Ludzie i obyczaje

Na współczesny krajobraz kulturalny ziemi świętokrzyskiej składa sie kilka elementów, przede wszystkim twórczość, budownictwo, stroje oraz wciąż żywe zwyczaje ludowe.

Strój ludowy

Elementem potwierdzajacym przynależność do określonego regionu jest strój ludowy, który okresla związek z grupa kulturową, jej upodobania i zamożność. Na terenie Wyżyny Kielecko-Sandomierskiej wystepuje on w kilku odmianach, co wiąże się z granicznym położeniem tej krainy pomiędzy Małopolską a Mazowszem. Podobnie jak w innych częściach kraju, tradycja noszenia stroju ludowegostopniowo odchodzi w przeszłość i obecnie mozne go zobaczyć jedynie przy okazji ważniejszych świąt i uroczystości. Na omawianych obszarze wyróznia się dwa podstawowe typy stroju-kielecki, utożsamiany z terenami wiejskimi w bezpośrednim sąsiedztwie kielc, oraz świętokrzyski, charakterystyczny dla obszarów górskich. Na historyczny strój kielecki mężczyzny składa się czarna lub granatowa sukmana o kroju żupanowym oraz czapka tzw. wścielklica nazywana także "czapka rozłupaną". Młodsi mężczyźni nosili "maciejówki", czyli kaszkiety. Spodnie (portki) szyto z lnianego płótna, farbowanego na granatowo. Z podobnego, ale cieńszego materiału szyto koszule, które w wydaniu odświętnym zdobione były haftem krzyzykowym w kolorach: niebieskim, czerwonym i czrnym. Strój uzupełniała czarna lniana kamizelka. Znacznie barwniej prezentował sie strój kobiecy. Młode dziewczyny stroiły się w spódnicę (tzw. burkę), koszulę gorset i dwie chustki. Swoja zamożność kobiety podkreślały liczbą spódnic zakładanych na siebie w taki sposób, aby każda z nich była widoczna ( w efekcie noszono cztery, a nawet pięć spódnic jednocześnie). Tradycyjnymi strojami stroju kobiecego były początkowo czarny, czerwony i granatowy, wzbogacone z czasem barwami stroju krakowskiego-zielenia, błękitem i żółcieniem. Zmianom kolorystycznym najdłużej opierała się zapaska naramienna, która tradycyjnie miała czarne i czerwone paski.

Twórczość, zwyczaje, obrzędy

Region świętokrzyski słynie od dawna jako centrum ceramiki ludowej. Do tradycyjnych ośrodków garncarstwanależą Chałupki, Denków, Iłża, Kąty denkowskie, Koszary, Rędocin i Wólka Bodzechowska. Niegdyś była to dominująca gałąź sztuki ludowej, ale obecnie tylko w nielicznych ośrodkach (Rędocin, Odrowąż) działają jeszcze warsztaty garncarskie.
kontynuację odwiecznej tradycji stanowi popularne w wielu wsich kowalstwo. W warsztatach powstają-często pieknie zdobione- siekiery, pierscieniedo kos, kraty, okucia do skrzyń, a przede wszystkim okucia do wozów. Znane ośrodki kowalstwa to Oblęgorek, ostojów, Radoszyce i Wzdół Rządowy.

Bardzo popularna dziedzina rzemiosła, znajdująca zastosowanie w życiu codziennym, stało się tkactwo. Rozwijało się ono głównie w centralnej części Gór Świetokrzyskich, a prawdziwym zagłębiem tkackim Bodzentyn i okolice (Siekierno i Tarczek). Ten rodzaj twórczości, wykorzystujący tradycyjnymotyw świętokrzyski (czarno-czerwone pasy), przetrwał w Bielinach, Masłowie i Kakoninie.

Waznym przejawem kultury wsi swiętokrzyskiej jest twórczość literacka. do najbardziej znanych regionalnych pisarzy i poetów, zauroczonych krajobrazem, inspirujących sięlicznymi podaniami, legendami i "godkami", należą Maria Cedro-Biskupowa i Katarzyna Zaborowska z Wilkowa, Michał Basa z Traczka, Stefan Kępka z Zagańska, feliks Rak z Borowca. Warto takze wspomnieć w tym miejscu o twórczości Józefa Ozgi-Michalskeigo z Bielin i Świętosława Krawczyńskiego z Kielc.

Wciąż żywa kultura ludowa w regionie swiętokrzyskim obejmuje wiele nurtów. Jej przejawami są chociażby jarmarki i odpusty (Witkowska Góra, Mięchocice, Bieliny, Dębno). Ludowe korzenie mają odbywające się od niepamietnych czasów słynne na całą Polske targi końskie w Bodzentynie. Zwyczaje, obrzędy i tradycje z pogranicza regionów świętokrzyskiego i mazowieckiego stały się przdmiotem badań słynnego polskiego etnografa Oskara Kolberga.

Muzea i imprezy kulturalne

Wsółczesna kultura opisywanego obszaru to nie tylko tradycje i zwyczaje ludowe. W regionie świętokrzyskim działają liczne placówki muzealne (w tym Muzeum Narodowe), galerie oraz teatr im. Stefana Żeromskiego w Kielcach, odbywają się festiwale i imprezy plenerowe. Do najpopularniejszych wydarzeń kulturalnych należą: Harcerski Festiwal Kultury i Młodzieży Szkolnej, Festiwal muzyki Organowej i Kameralnej, Świętokrzyskie Dni Muzyki, "Dymarki Świętokrzyskie" i "Wytopki Ołowiu".

Wśród milośników wędrówek region słynie z rajdów o zróżnicowanej tematyce. Bierze w nich udział zarówno młodzież szkolna, jak i dorosli; turyści zorganizowani i indywidualni. Wiele osób właśnie w Górach Swietokrzyskich stawia pierwsze kroki na turystycznym szlaku. Rajdy Świętokrzyskie, Ogólnopolski Rajd Indywidualny Śladami Zabytków Techniki Staropolskiego Zagłebia Przemysłowego, Śladami Cystersów, Szlakami Walk Partyzanckich, Rajd Arsenał, Nocny Rajd Emeryka, Świętojanki Caravaningowe, Rajd Bab- to tylko niektóre z imprez organizowanych przez PTTK, ZHP, ZHR, a także inne organizacje i stowarzyszenia zajmujace sie propagowaniem turystyki.

Opracowała: Justyna Dekundy