Rzecznik Praw Obywatelskich w polskim systemie prawnym

Rzecznik Praw Obywatelskich


Rzecznik Praw Obywatelskich stoi na straży wolności i praw człowieka i obywatela okreslonych w Konstytucji oraz innych aktach normatywnych (art. 208 Konstytucji). Powołuje go Sejm za zgodą Senatu na okres pięciu lat. Nie może on zajmowac innego stanowiska, z wyjątkiem stanowiska profesora szkoły wyższej, ani wykonywac innych zajęć zawodowych, należec do partii i związku zawodowego.W działalności swojej Rzecznik jest niezawisły, niezależny od innych organów państwowych i odpowiada jedynie przed Sejmem. Nie może - bez zgody Sejmu - byc pociągniety do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności, a takze nie może byc zatrzymany lub aresztowany, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa i jeżeli jego ztrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. O zatrzymaniu niezwłocznie zawiadamia się Marszałka Sejmu, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego.

Instytucja Rzecznika (ombudsmana) powstała w Szwecji w 1809 r. Po długich dyskusjach została wprowadzona w Polsce ustawą z 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (tekst jedn. Dz.U. z 1991 r. nr 109, poz. 470 z późn. zm.).

Rzecznik Praw Obywatelskich jest swoistym organem kontroli respektowania prawa. nie jest jednak typowym organem kontroli przestrzegania prawa, gdyż od innych organów sprawujacych w tym zakresie kontrolę różni go fakt, że chodzi tu o prawo rozumiane proobywatelsko.

Działalność Rzecznika podejmowana jest na wniosek obywateli, ich organizacji, organów samorządowych lub z inicjatywy własnej. Wnioski podlegają wstępnemu rozpatrzeniu, w wyniku którego Rzecznik może podjąć sprawę, wskazać wnoskodawcy środki działania, przekazać sprawę właściwemu organowi bądź sprawy nie podjąć. W razie podjęcia sprawy Rzecznik może samodzielnie prowadzić postępowanie wyjaśniające, zwrócić się do właściwych organów albo wnioskować do Sejmu o zlecenie NIK przeprowadzenia kontroli w określonej sprawie. Może on też żądać złożęnia wyjaśnień i informacji w określonej sprawie przez organy administracji rządowej, organizacji spółdzielczych, społecznych i zawodowych oraz organów jednostek samorządu terytorialnego. Ponadto może żądac informacji o stanie sprawy prowadzonej przez sąd, prokuraturę i inne organy scigania.

Po zbadaniu sprawy i wyjasnieniu wszystkich okoliczności Rzecznik może:
wyjasnic wnioskodawcy, że nie stwierdził naruszenia praw i wolności;
skierować wystapienie do podmiotów naruszających prawa i wolnosci z żądaniem wszczęcia postepowania dyscyplinarnego wobec pracowników winnych naruszenia tych praw;
zwrócić się do jednostki nadrzędnej z wnioskiem o zastosowanie środków przewidzianych prawem;
żądac wszczęcia postepowania w sprawach cywilnych lub wziąć udział w postepowaniu na sprawach przysługujących prokuratorowi;
żądać wszczęcia przez uprawnionego oskarżyciela postepowania przygotowawczego w sprawach o przestępstwo ścigane z urzędu;
zwrócic sie o wszczęcie postepowania administracyjnego, zaskarżyć decyzje do sądu administracyjnego lub uczestniczyc w tych postępowanich na prawach przysługujących prokuratorowi;
występować z wnioskiem o ukaranie, a także o uchylenie prawomocnego rozstrzygnięcia w postępowaniu w sprawch o wykroczenia; wnieść rewizję nadzwyczjną (kasację) od kazdego prawomocnego orzeczenia.

W trakcie rozpatrywania spraw i ich badania Rzecznik może podjąć różne działania zmierzające do usunięcia określonych nieprawidłowości. Należą do nich: formułowanie ocen i wniosków, wystepowanie do właściwych organów o podjęcie inicjatywy ustawodawczej bądź o wydanie lub zmianę aktów prawnych, w sprawach dotyczacych praw i wolności obywatelskich. Oprócz tego Rzecznik może wystąpić do Trybunału onstytucyjnego z wnioskiem o stwierdzenie zgodności ustawy z Konstytucja lub innego aktu normatywnego z Konstytucją lub ustawą. Rzecznik może tez wystapic do Sądu Najwyzszego o podjecie uchwał wyjasniających przepisy prawne budzace wątpliwości, lub stosowanie których wywołało rozbiezności w orzecznictwie.

Rzecznik corocznie informuje Sejm i Senat o swojej działalności oraz o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela (art. 212 Konstytucji).