Opracowanie epoki Młoda Polska

Młoda Polska
Charakterystyka wstępna.1)Nazwy stosowne dla określenia literatury oraz nowych trendów w sztuce przełomu XIX i XX w. (rozwijającej się w latach 1881-1918): a) Młoda Polska-od cyklu artykułów napisanych przez A. Górskiego, a opublikowane w krakowskim czasopiśmie „Życie”, b) neoromantyzm-nazwa wprowadzona przez E. Porębowicza, sygnalizująca powrót do pewnych tendencji właściwych romantyzmowi, c) modernizm-określenie wprowadzone przez I. Matuszewskiego nawiązujące do nowych tendencji jakie się pojawiły w literaturze tego okresu , d) dekadentyzm (fr. dekadence-schyłek)-nazwa uwypuklająca popularne, szczególnie wśród inteligencji twórczej nastroje znużenia, zniechęcenia, a nawet pragnienia śmierci jako formy uwolnienia się od cierpień (sugestywna ilustracja tego typu nastrojów znajdujemy w wierszu St. Koraba Brzozowskiego „O przyjdź”); e) literatura doby imperializmu-nawiązująca do przemian społecznych jakie się dokonały w owym okresie (związanych z przechodzeniem kapitalizmu w stadium imperializmu). 2) Znamienne dla tego okresu, a związane z przeobrażeniami w dziedzinie ekonomiczno-społecznej, narastanie konfliktów klasowych oraz będących ich konsekwencją ruchów o charakterze rewolucyjnym, orężnych wystąpień przeciwko krzywdzie i niesprawiedliwości - rewolucje 1905 i 1917 r.3) Teorie filozoficzne popularne na przełomie XIX i XX w., a więc związane z sytuacją ekonomiczno-społeczną istniejącą w owym czasie oraz pojawienie się nowych tendencji w dziedzinie filozofii (wywarły one wpływ na powstanie nowych trendów w sztuce): a) nitzscheanizm, którego twórcą był F.Nitzsche („Tako rzecze Zaratustra”, „Poza dobrem i złem”) dzielił on ludzi na „kastę panów” oraz tłum, którym można pogardzać, stworzył koncepcję „nadczłowieka” żyjącego „poza dobrem i złem” a więc nie podporządkowującego się żadnym zakazom ani nakazom, kierującego się w swoim postępowaniu jedynie biologiczną żądzą życia i chęcią użycia (teorie te znalazły zwolenników wśród twórców i reprezentantów ideologii faszystowskiej), b) bergsonizm-spopularyzowany przez francuskiego filozofa H. Bergsona, który głosił przekonanie o niepoznawalności świata sugerując jednocześnie, że człowiek może poznać jedynie niektóre z rządzących nim prawideł i to nie dzięki rozumowi ale instynktowi i intuicji, właściwym przede wszystkim artystom, c) przeciwstawienie temu pesymizmowi poznawczemu kierunków burżuazyjnych optymizmu filozofii proletariackiej, głoszącej pogląd, że świat jest poznawalny ale nie poznany, zaś jedyną drogą do poznania rządzących nim prawideł jest rozum, d) estetyzm - jego twórcą był niemiecki filozof A. Szopenhauer, głoszący teorię, że życie ludzkie jest nieustającą pogonią za nieosiągalnym szczęściem, jedynych chwil wytchnienia, a więc namiastek szczęścia, mogła człowiekowi dostarczyć kontemplacja dzieł sztuki, od których wymagano w związku z tym absolutnego piękna, kładąc szczególny nacisk na doskonałość ich formy (teorie te znalazły odzwierciedlenie w popularnym na przełomie wieków haśle „sztuka dla sztuki” głoszącym kult „sztuki czystej” niepodporządkowanej żadnym nakazom ani zakazom praktycznego życia).4) Główne tendencje w sztuce przełomu XIX i XX w.: a) impresjonizm, który rozwinął się w sztukach plastycznych przede wszystkim w malarstwie: nazwa pochodzi od tytułu obrazu C.Moneta „Wschód słońca” impresja; impresjoniści zerwali z kanonami tradycyjnego malarstwa-rozjaśniali paletę, przedstawiali sceny z życia w naturalnym otoczeniu wychodząc w plener (fr.plein air-pełne powietrze), zacierali kontury, uważali że barwy zależą od oświetlenia, nakładali na siebie kolory na zasadzie kontrastu; do najwybitniejszych reprezentantów tego kierunku należą: Monet, Renoir, Cezanne [renuar, sezan] zaś w polskim malarstwie Malczewski, Pankiewicz, Podkowiński, Wyczółkowski; impresjonizm rozwinął się także w muzyce, wyrażając się w odtwarzaniu subiektywnych wrażeń twórcy (w muzyce francuskiej reprezentował go Debussy [debisje], a w polskiej Karłowicz i Szymanowski; kierunek ten rozwinął się nawet w krytyce literackiej w postaci skrajnie subiektywnych ocen poszczególnych dzieł; b) symbolizm-nazwa stosowna również dla całej epoki, a pochodząca od symbolu-środka artystycznego stosowanego w literaturze i sztuce tego okresu; symbol posiadał dwa znaczenia to co przedstawiał (osoby, przedmioty, zjawiska) i to co się kryło pod tym bezpośrednim przedstawieniem zgodnie z intencją autora (np.:krzak róży w „Weselu” Wyspiańskiego); popularność symbolizmu na przełomie wieków wiązała się z przeświadczeniem ówczesnych ludzi o niepoznawalności świata, którego pewne zjawiska można było zasygnalizować za pomocą symboli; do najważniejszych symbolistów w literaturze należeli: H. Ibsen M. Maeterlinck [meterling] (w dziedzinie dramaty), zaś w dziedzinie liryki A. Rimbaud [rębo], P.Verlaine [werlę], A. Błok, W. Briusow. 6) Wydawane na przełomie XIX i XX w. Czasopisma literackie, które odegrały ważną rolę w ówczesnym życiu kulturalnym: a) krakowskie „Życie”, w którym A. Górski opublikował swój cykl artykułów, a S. Przybyszewski, pełniący funkcję naczelnego redaktora, ogłosił swój słynny „Confitexor” nazwany szumnie „manifestem młodopolskim”; b) warszawska „Chimera”- jej redaktorem naczelnym był Z.Przesmycki (pseudonim Miriam), jego zasługą był to, że wydobył z zapomnienia i spopularyzował twórczość C. K. Norwida.
„Dzika kaczka” na tle twórczości H.Ibsena. 1)H.Ibsen (1829-1906) jako jeden z dwóch najwybitniejszych dramaturgów symbolistów (drugim był M.Maeterlinck, autor takich dzieł jak ‘Intruz”, „Ślepcy”, „Wnętrze”). 2) Najważniejsze fakty z życia H.Ibsena-pisarza urodzonego w Norwegii-był on synem armatora, reżyserem teatru w Bergen, wiele podróżował po krajach europejskich przebywając najdłużej w Rzymie i Monachium. 3) Trzy główne okresy w twórczości dramatycznej i tendencje najbardziej znamienne dla każdego z nich: a) pierwszy nawiązujący do legendarnej i historycznej przeszłości własnego kraju, reprezentowany przez dramaty: „Pretendenci do tronu”, „Grób Hunnów”, a także poematy dramatyczne „Brand”, „Peer Gynt” [per gint], które przyniosły autorowi rozgłos europejski, a prezentowały podstawy myśli filozoficznej Ibsena jaka znalazła rozwinięcie w jego późniejszej twórczości; b) drugi reprezentowany przez dramaty: „Nora”(„Dom lalki”), „Upiory”, „Wróg ludu”, „Podpory społeczeństwa”, nawiązywał do tradycji realizmu krytycznego II poł. XIX w., gdyż potępiał normy życia mieszczaństwa owego okresu, zbulwersował też opinię światową odważnym przedstawieniem takich drażliwych problemów owego życia jak: odpowiedzialność rodziców wobec dzieci, prawo zamężnej kobiety do decydowania o swoim losie, bunt przeciwko większości w imię bezkompromisowej prawdy; c) trzeci nacechowany typowymi dla dramaturgii Ibsena skłonnościami do pesymizmu, symbolizmu i nihilizmu, który w wydaniu Ibsena nie wykluczał jednakże wiary w istnienie porządku etycznego świata, dlatego też jego bohaterowie w chwili ostatecznej klęski nie tracili nigdy nadziei oraz chęci na moralne podźwignięcie się (utworami reprezentatywnymi dla tego okresu były: „Budowniczy Solness”, „Dzika kaczka”, „Hedda Gobler”, „Gdy wstaniemy zmartwych”.3) „Dzika kaczka”- powstała w 1884 r. jako utwór znamienny nie tylko dla trzeciego okresu twórczości Ibsena ale także dla całokształtu jego dramaturgii ze względu na eksponowane w niej problemy moralne, a także charakterystyczną kompozycję: to co oglądamy na scenie jest konsekwencją i epilogiem spraw, które się rozegrały w przeszłości-akcja właściwa toczy się równolegle z obrazami i informacjami o przeszłości, które wzbogacają współczesność, a najczęściej wpływają determinująco na losy bohatera. Czy zawsze należy głosić prawdę? Rozważania na podstawi „Dzikiej kaczki” H.Ibsena1)Ścisły związek moralnych problemów wyeksponowanych w dramacie ze sposobem prezentacji głównych osób nim występujących, a więc Hialmara Ekdala, Gregersa Werle, starego Ekdala, starego Werle, Jadwini oraz Giny Ekdal: a) Hjalmar Ekdal-właściciel zakładu fotograficznego, który mógł otworzyć dzięki pomocy finansowej starego Werle a przede wszystkim swojej żony Giny i córki Jadwini (wykonywały za niego wszystkie prace związane z prowadzeniem zakładu), w ciągu całego życia wykazywał skłonność do pazerstwa i wygłaszania cudzych myśli jako swoich własnych, pozwolił sobie wmówić, że zostanie wielkim wynalazcą i zapowiedział żonie, że zostanie bogatą wdową po wielkim wynalazcy, a nie miał po prostu świadomości, że jest człowiekiem małym, u którego nikt nie może znaleźć duchowego oparcia, gdyż on sam takiej podpory potrzebuje, dał tego dowód w drastycznej sytuacji jaka powstała w jego domu, gdy dowiedział się, że Jadwinia nie jest jego córką (dał dziecku do zrozumienia, że jest dla niego kimś obcym, manifestacyjnie opuścił dom czego konsekwencją była śmierć Jadwini). B) Gregers Werle -kolega Hjalmara z okresu studiów, który postanowił oczyścić jego małżeństwo z kłamstwa i dlatego wbrew perswazjom doktora Rellinga zapoznał Hjalmara z prawdą o dawnym romansie starego Werle z jego żoną Giną; postanowił to zrobić, gdyż jak mówił Relling cierpiał na ostrą gorączkę prawości i w skutek tego zburzył spokój rodziny Ekdalów i stał się pośrednim sprawcą śmierci Jadwini; c) Gina Ekdal-dawna służąca starego Werle, która ukryła prawdę przed Hjalmarem i w skutek tego nawet po upływie wielu lat przeżyła tragedię (straciła córkę i zaufanie męża); d) Stary Ekdal -w przeszłości człowiek bogaty i zapalony myśliwy, po utracie majątku i pobycie w więzieniu załamał się zupełnie i próbował znaleźć duchowe oparcie w stwarzaniu sobie iluzji przeszłego życia (polowanie na strychu); e) Jadwinia Ekdal-14-letnia niezwykle uczuciowa i wrażliwa dziewczynka, bardzo przywiązana do rodziców, szczególnie do ojca, dlatego przeżyła bardzo boleśnie fakt uczuciowego odtrącenia jej przez ojca i dlatego, aby dać dowód swojej wielkiej miłości i ułatwić rodzicom trudnej sytuacji popełniła samobójstwo; f) stary Werle-bogaty kupiec i przemysłowiec, który chcąc uniknąć skandalu związanego z ujawnieniem skutków jego romansu ze służącą, wydał ją za mąż za Hjalmara Ekdala, ukrywając jednocześnie prawdę i próbował potem częściowo naprawićswoją winę finansując przygotowania Hjalmara do zawodu fotografa i przekazując pieniężny legat na rzecz Jadwini i starego Ekdala, którego też prawdopodobnie skrzywdził. 2) Wyeksponowanie w dramacie relacji między prawdą a kłamstwem w ludzkim życiu -stary Werle i Gina oparli małżeństwo Ekdalów na kłamstwie co w rezultacie doprowadziło do tragedii, zaś prawdą, której bezkompromisowym rzecznikiem był Gregers Werle spowodowało tragiczną śmierć niewinnego dziecka (wynika stąd sugestia, że nie należy się kierować kłamstwem, ale nie trzeba też niepotrzebnie upierać się przy ogłoszeniu prawdy zbędnej w określonej sytuacji, bo w ten sposób można także skrzywdzić człowieka). 3) Symboliczny charakter tytułu dramatu, który można odnosić zarówno do Jadwini jak i starego Ekdala: obydwoje oni ponieśli klęskę życiową, której nie mogli przezwyciężyć, podźwignąć się z niej podobnie jak dzikie kaczki, które „gdy dostaną kilka śrutów za skórę, dają nura na dno jak tylko mogą najgłębiej i potem już nie wychodzą na wierzch”. 4) Wyeksponowanie takiej ideologii „Dzikiej kaczki” oraz utworów o podobnej problematyce w wypowiedzi angielskiego pisarza Bernarda Schou [szou]: „Dramaturg może zrobić jeden dobry użytek z nieszczęśliwego wypadku-może budzić ludzi”.
Nastroje pokolenia w młodopolskiej twórczości K. Przerwy Tetmajera.1)Dominacja liryki w literaturze polskiej przełomu XIX i XX w. Określona nie tylko dużą ilością tworzących wówczas poetów, ale także nasyceniem liryzmu powstałych w owym okresie powieści, a nawet dramatów.2) Najwybitniejsi twórcy młodopolskiej liryki: K.Przerwa Tetmajer, L.Staff, B.Leśmian, J.Kasprowicz. 3)Działalność całej rzeszy twórców liryki mniej wybitnej, ale mimo to zajmującej znaczną pozycję w ówczesnym dorobku literackim (Lange, Rydel, Korab-Brzozowski, Niemojewski, Boy-Żeleński, który zasłynął jako wybitny krytyk i tłumacz dzieł literatów francuskich, napisał także zbiór utrzymany w żartobliwym tonie „Słówka”). 4) Twórcza przynależność K.P.Tetmajera ur. w Ludźmierzu na Podhalu (1865-1940), uczył się w gimnazjum św. Anny w Krakowie, studiował w Uniwersytecie Jagiellońskim i w Heinenbergu, wiersze drukował w krakowskim „Świecie” i „Życiu”, w 1928 r. otrzymał nagrodę literacką Warszawy, do grupy najwybitniejszych liryków młodopolskich: a) dwa zbiory utworów lirycznych, które zapewniły mu literacki rozgłos; b) poemat dramatyczny „Zawisza Czarny”, c) dramat „Rewolucja”; d) powieść „Koniec epopei” (z czasów napoleońskich), „Legenda Tatr” składająca się z dwóch części: „Maryna z Hrubego” i „Janosik Nędza Litmanowski”; e) zbiór opowiadań pisanych góralską gwarą „Na skalnym podhalu”. Koniec wieku XIX. 1)Utwór mający charakter nacechowanego pesymizmem manifestu pokolenia dekadentów, których reprezentantem był sam autor w młodzieńczym okresie życia i twórczości. 2) Wzmianki dominującego w wierszu pesymizmu, zawarte w charakterystyce człowieka dekadenta, który: a) stracił wiarę w istnienie jakichkolwiek trwałych wartości, które mogłyby być duchowym oparciem; b) odrzucił możliwość przekleństwa, wzgardy i ironii wychodząc z założenia, że nie powinno się gardzić ciężarem przerastającym nasze siły, że nic już nie dorówna ironii biegu najzwyklejszych rzeczy; c) przestał wierzyć w sens idei z reguły szlachetnych, ale rzadko wcielanych w praktykę życiową; d) był przekonany o bezsensowności walki (kojarzył jej możliwość z tymi, jakie miałaby mrówka próbując się przeciwstawić pędzącemu pociągowi); e) nie wierzy już w lepsze perspektywy bytu przyszłego, którego wartości nie można jednoznacznie określić, ani nawet odgadnąć, odrzucił możliwość szczęścia w życiu; f) miał całkowitą świadomość swojej bezsilności wobec zagrażającego mu zewsząd zła, dlatego na pytanie o tarczę przeciw włóczni tego zła głowę zwiesił niemy. Ludzie miotają się, dręczą i cierpią. 1)Dominacja pesymizmu wynikającego z przeświadczenia, że życie ludzkie jednym pasmem cierpień i udręk prowadzących do skrajnego wyczerpania i wysnucia ostatecznego przygnębiającego wniosku, że człowiek rodzi się nie po to, aby wychodzić zwycięsko z trudnych sytuacji i problemów lecz po to, aby się poddać niesprzyjającemu losowi. Nie wierzę w nic. 1)Rodzaj ciekawego, a raczej bezideowego obrazu dekadentów, którzy: a) utracili zdolność zachowania wiary w istnienie jakichkolwiek wartości lub też pragnienia czegokolwiek; b) wyrzekli się nawet przyjemności snucia marzeń cierpiąc jednocześnie nad takim zubożeniem; c) żyli w przygnębiającym przeświadczeniu, że los ludzki kształtuje konieczność zła, nie zaś ludzka wola; d) jedynym pragnieniem jakie zachowali była chęć pogrążenia się w stan niewiary i niebytu.
Niech żyje sztuka. 1)Treść wiersza jako przejaw odchodzenia autora od założeń programowego nihilizmu właściwego dekadentom. 2)Potraktowanie sztuki jako tej wartości w istocie swojej bezsensowności, choćby z tego względu, że musi zakończyć się śmiercią; sama zaś egzystencja wiąże się z cierpieniami uwarunkowanymi (szczególnie w przypadku artystów) niedostatkiem materialnym. 3)Określenie niezwykle trudnej sytuacji artystów w społeczeństwie, w którym wartości materialne posiadają bezdyskusyjną przewagę nad duchowymi. 4)Propagowanie przeświadczenia, że autor, w którego wierszach „płyną ognie przez Boga samego włożone” jest jedynym twórcą autentycznych wartości, które należy przeciwstawić systemowi wartości stworzonemu przez zwykłych zjadaczy chleba. 5)Niewiara w możliwość zwycięstwa wartości duchowych nad materialnymi, przy jednoczesnym uwypukleniu piękna sztuki, dla której warto żyć (nawiązuje do łac. hasła ars longa, vita brevis - sztuka nieprzemijająca, życie krótkie). Modernizm w poezji K. Przerwy Tetmajera.
Na anioł Pański. 1)Jeden z najpopularniejszych liryków Tetmajera należący do kanonu jego wierszy klasycznych. 2) Dominujące w utworze przeświadczenie o nieuchronności przemijania ludzkiego życia i wszystkiego, co się z nim wiąże (przekonanie, że samo życie pozbawione jest celu i sensu). 3) Modernistyczne cechy utworu: a)charakterystyczna kompozycja; b) rytmika (widoczna w refrenie wiersza, a oddająca dźwięk bijących dzwonów); c) symbolika utworu (osmętnica-smutek, życie ludzkie i jego przemijanie porównane do rzeki); d) niczym nie uzasadniony smutek w niektórych partiach utworu (nastrojowość).Melodia mgieł nocnych (Nad Czarnym Stawem Gąsienicowym). 1)Niezwykle plastyczny opis fragmentu tatrzańskiego pejzażu widzianego nocą z wysuniętymi na pierwszy plan mgłami przesuwającymi się nieustannie nad szczytami gór. 2) Plastyka opisów uzyskana dzięki odwołaniu do takich zmysłów jak: wzrok (okręcajmy się wstęgą dookoła księżyca), słuch (limb szumy powiewne i w smrekowym szept borze), powonienie (pijmy kwiatów woń rzeźwą). 3) typowo modernistyczne elementy występujące w utworze: a) wyeksponowanie efektów znamiennych dla malarstwa impresjonistycznego, a więc unikanie czasu (mimo, że przedmiotem opisu jest krajobraz) wyeksponowanie barw jasnych, bądź nakładających się na siebie (co nam ciała przeźrocze tęczą blasków nasyca); b) muzyczność uzyskana dzięki rytmice wiersza 14 zgłoskowego z zachowaną cezurą, czyli stałym przedziałem międzywyrazowym w linijce wierszowej; c) górowanie formy nad treścią, co było odwołaniem się do tendencji estetyzmu; d) nastrojowość -szczególny nastrój pełnej uroku ciszy w górach oświetlonych promieniami księżyca. Biografia J.Kasprowicza a pierwszy okres jego twórczości. 1)Jan Kasprowicz-poeta chłopskiego pochodzenia żyjący w latach 1860-1926 jako jeden z najwybitniejszych liryków młodopolskich (ur. w Przyborzu na Kujawach, studiował w Lipsku i we Wrocławiu, na stałe osiedlił się we Lwowie, zafascynowany krajobrazem górskim. 2) Trzy okresy w twórczości Kasprowicza: a) pierwszy, nacechowany dominacją realizmu i naturalizmu (wpływy M. Konopnickiej na charakter jego twórczości) reprezentowany przez dramat naturalistyczny „Świat się kończy”, poemat społeczno-religijny „Chrystus”, cykl sonetów „Z chałupy”; b) drugi, w którym dominował pesymizm (katastroficzne wizje świata zbliżającego się ku zagładzie) i symbolizm: powstał cykl sonetów „Krzak dzikiej róży”, zbiór hymnów „Ginącemu światu”, utwór prozą „O bohaterskim koniu i walący się domie”; c) trzeci, charakteryzujący się afirmacją życia i pogodnym tonem filozoficznym reprezentowanym przez takie utwory jak „Księga ubogich”, „Mój świat”, „Malowanki na szkle”, „Pieśni na gęśliczkach” oraz poemat dramatyczny „Marchoł gruby a sprośny”. 3) „Z chałupy”- cykl składający się z 40 sonetów, utrzymanych w konwencji realistycznej, przedstawiających różne sceny chłopskiego życia, znanego autorowi z autopsji (napisał jeszcze szereg innych utworów związanych tematycznie z życiem chłopów tj. „Z chłopskiego zagonu”, „Hanka Olpińska”, „Król Lear z Biedaczowa”). Sonet I. 1)Sugestywny, a jednocześnie dynamiczny obraz wsi kujawskiej żyjącej w nędzy znamionowanej przez: a) piaszczystą w więc nieurodzajną glebę; b) walące się płoty, chude krowy, niskie obórki. 2) Zawarta w części refleksyjnej sonetu apostrofa do wiejskich chat, symbolizująca silny uczuciowy związek poety z warstwą, z której się sam wywodził (szare chaty, nędzne chłopskie chaty jak się z wami zrosło życie moje), a jednocześnie refleksje, czy te trudne warunki życia ulegną kiedyś poprawie (czy przyjdzie czas, co łzy te spłoszy). 3) Kontrastujący z wyeksponowaną w utworze nędzą element witalności i ożywionej kolorystyki (dziewek wieniec zdrowy w kraśnych chustkach, koralowych sznurkach). Sonet XV. 1) Zakończony tragicznym finałem obraz matki chłopskiej rodziny, która: a) po przedwczesnej śmierci męża oraz czasach gradu i posuchy musiała sprzedać ziemię i wydać córki, będące jeszcze dziećmi na służbę; b) sama udała się na wędrówkę w poszukiwaniu dorywczej pracy (przy żniwach, praniu), która zapewniłaby jej warunki utrzymania; c) po utracie sił wraz z nadejściem starości musiała udać się na żebry (zamarzniętą znaleziono gdzieś w polu). Sonet XIX. 1) Dramatyczny przykład losu chłopa, niegdyś bardzo silnego i sprawnego fizycznie, który pod wpływem choroby stracił siły, utwierdził się w przekonaniu, że jest skazany na śmierć. 2) Wyeksponowanie beznadziejności tej nędzy chłopskiej egzystencji poprzez uwypuklenie faktu, że nawet w takich sytuacjach, gdy życie ludzkie można by uratować przy pomocy lekarza chłopskiej rodziny nie stać na opłacenie jego wizyty. Sonet XXXIX. 1) Nadanie utworowi pewnych znamion autobiografii , ze względu na zaprezentowanie w nim dramatycznego losu chłopskiego syna, związanego z jego staraniami o zdobycie wykształcenia: a) do szkoły uczęszczał w niezwykle trudnych warunkach; b) czytał dzieła Homera czy Wirgiljusza pasąc zwierzęta; c) pojechał do stolicy by kontynuować naukę, ale tam na skutek biedy i nadmiaru pracy umarł na gruźlicę. Symbolika sonetów z cyklu „Krzak dzikiej róży. 1) Poemat „Miłość” jako utwór zapowiadający modernistyczny przełom w twórczości Kasprowicza- miłość nabiera wymiaru metafizycznego, a przyroda występuje w roli tła. 2) Cykl sonetów „Krzak dzikiej róży” składający się z 4 utworów jako przejaw podporządkowania się wpływom modernizmu. 3) Treść sonetów-opis tatrzańskiego krajobrazu z wysuniętymi na plan pierwszy krzakiem dzikiej róży oraz starą spróchniałą limbą. 4) Modernistyczne cechy cyklu: a) symbolika-krzak dzikiej róży symbolizuje życie trwające pomimo niebezpieczeństw i niesprzyjających warunków, limba symbolizuje starość, przemijanie i śmierć; b) typowe dla impresjonizmu eksponowanie barw jasnych oraz utrwalanie ulotnych zjawisk świetlnych; c) nastrojowość (niczym nie uzasadniony smutek i melancholia); d) związana z założeniami estetyzmu dbałość o doskonałość formy. .Modernizm i katastrofizm w hymnie „Święty Boże” 1)Hymn „Święty Boże” jako jeden z hymnów wchodzących w skład zbioru „Ginącemu światu” składającego się z 8 utworów m.in. „Dies irae” (dzień gniewu), „Salome” , „Moja pieśń wieczorna” 2) Przyczyny napisania utworu: a) wspomnienia z czasów dzieciństwa, kiedy wieś poety nawiedziła zaraza cholery i ludzie organizowali procesje w celu wyproszenia u Boga odwrócenia epidemii; b) znajomość pieśni kościelnej zaczynającej się od słów „Święty Boże”, zwanej suplikacjami; c) poznanie przez poetę treści średniowiecznych hymnów, a szczególnie hymnu włoskiego mnicha T.Celano „Dies irae”; d) współczucie dla ludzi skazanych na cierpienie. 3) Elementy składające się na treść utworu: a) obraz kopania samotnej mogiły na skraju miedzy przez całą ludzkość; b) ukazanie trudów ludzkiego życia, utożsamianego przez podmiot liryczny z wędrówką kończącą się śmiercią; c) profanowanie przez wrogów również mogił tych, którzy oddali się szlachetnym celom, poświęcili się ideom; d) ukazanie daremnych usiłowań człowieka próbującego polepszyć los ludzki, nie mogącego nic dla ludzi zrobić i będącego z tego powodu przez nich przeklinany (autor porównał go do giętkiego krzewu w czasie burzy, a zły, niesprzyjający los drwi sobie z bezowocnych, szlachetnych starań tego człowieka; e) obraz pochodu nie tylko ludzi ale i całej przyrody do wielkiej wspólnej mogiły; f) apostrofa do Boga by zmiłował się nad wszystkim co stworzył, nie zaś upajał się wielkością swojego stworzenia podczas gdy ludzie cierpią; g) spowodowana brakiem reakcji Boga na próby ludzkie apostrofa do szatana, by przejął przewodnictwo duchowe nad ludzkością (przedstawienie jednocześnie świadomości, iż to oddanie nie polepszy losu ludzi, gdyż nadal będzie ona skazana na śmierć oraz otaczające zło, którego symbolem jest szatan). 4) Podobieństwo przedstawionej w tym utworze problematyki z tą przedstawioną w sonetach „Z chałupy” (tam jednak autor obwiniał system, a w hymnie prezentuje i obwinia zjawiska metafizyczne np.: Boga nie reagującego na błagania ludzi). 5) Przejawy humanizmu wyeksponowane w utworze: a) współczucie dla cierpiącego człowieka; b) bunt przeciwko Bogu w imię miłości do ludzi-prometeizm. 6) Modernistyczne cechy utworu: a) symbolika (szatan symbolizuje zło, mogiła-śmierć, złocisty trójkąt-Boga); b) katastroficzna nastrojowość (utożsamianie życia li tylko z cierpieniem); c) uwypuklenie daremności starań człowieka ku temu, by polepszyć własnej egzystencji; d) wizja procesji tak ludzkości jak i przyrody do wspólnej mogiły, czyli ku śmierci; e) rozlewność stylu (długie rozwinięcie, obejmujące niejednokrotne kilka, a nawet kilkanaście wersów zdania). Afirmacja życia w ostatnim okresie twórczości J.Kasprowicza. 1) Trzeci okres twórczości J.Kasprowicza charakteryzujący się afirmacją życia, pogodnym tonem filozoficznym, a reprezentowany przez takie utwory jak: „Księga ubogich”, „Mój świat”, „Malowanki na szkle”, „Pieśni na Gęśliczkach”, poemat dramatyczny „Marchoł gruby a sprośny”. 2) Zainteresowanie poety życiem warstw najuboższych (sprzyjało temu osiedlenie się w Poroninie, bezpośredni kontakt z przyrodą oraz małżeństwo z młodą Rosjanką). 3) „Księga ubogich” jako ilustracja tej przemiany w sposobie dostrzegania i pojmowania spraw świata i życia (tytuł utworu nawiązuje do określenia „biblia pauperum i wskazuje na zamysł poświęcenia tych utworów zwykłym, prostym ludziom). Nie ma tu nic szczególnego. 1) Podziw dla piękna przyrody i jej nienaruszalnej trwałości stanowiącej fundament ludzkiego bytowania ulegającego przemijaniu. 2) Ukazanie bezsensu nieustannego pośpiechu, który niszczy ludzi i staje się przyczyną zapomnienia przez nich o tym, że nienaruszalność przyrody może być dla nich podstawą zachowania duchowej równowagi (czuwa nad naszym spoczynkiem rząd pewnych siebie jasieni). Na razie mówiący prawdę. 1)Afirmacja życia wyrażająca się: a)spokojnym przyjmowaniem śmierci jako nieuchronnego końca ludzkiego życia; b) życzeniami oraz prośbami pod adresem krewnych i znajomych dotyczącymi jego pogrzebu, a ujawniającymi uczuciowy związek z chłopstwem i wiejską obyczajowością (na chłopską połóżcie furę w cztery schowawszy go deski); c) pragnieniem, by dusza (po śmierci ciała) mogła odwiedzić okolice, które szczególnie umiłował za życia ( przychodzić od czasu do czasu nad rzekę , na pól tych pustkowie). Szum wody. 1) Filozoficzna zaduma nad biegiem życia skojarzonego z płynącym potokiem. 2) Pełna afirmacja wszystkiego co ze sobą niesie życie, uwypuklenie jej za pośrednictwem skojarzeń związanych z życiem, a przejawiająca się: a) rezygnacją z jakichkolwiek form buntu przeciw twardym prawom życia; b) skłonnością do akceptacji zarówno ważnych spraw, jak też drobiazgów składających się na bieg życia; 3) Taka treść wiersza jako artystyczne świadectwo przemiany wielkiego buntownika przeciw złu na pogodnego, pogodzonego z życiem, pokornego wielbiciela natury. Symbolika w młodopolskiej poezji L.Staffa. 1) Leopold Staff (1878-1957) jako wybitny polski poeta, który tworzył w trzech kolejnych etapach rozwoju haseł literatury tj. w okresie Młodej Polski, dwudziestolecia międzywojennego i Polski Ludowej. 2) Twórczość Staffa: a) tomiki poezji „Sny o potędze”, „Łabędź i lira”, „Uśmiech godzin”, „Ptakom niebieskim”, „”Żywiąc się w locie”, „Wysokie drzewa”, „Barwa miodu”, „Wiklina”; b) dramaty „Skarb”, „Godliwa”, „Igrzysko”; c) bogata twórczość przekładowa-przekładał na jęz. Polski Goethego, Petroniusza, Nitzschego „Kwiatki św. Franciszka”. Kowal (Sny o potędze). 1) Odmienne niż u Nitzschego ujęcie koncepcji nadczłowieka przedstawionego w utworze nie jako istota żyjąca poza dobrem i złem, lecz jako jednostka, która powinna skoncentrować wszystkie swoje marzenia i wysiłki na wydobycie z własnej osobowości i udoskonalenia swoich najlepszych predyspozycji, co da jej w konsekwencji siłę duchową symbolizowaną przez serce hartowane, mężne, dumne, silne. 2) Znamienne dla twórczości Staffa położenie nacisku na marzenia, na sny o potędze, nie zaś na konkretne działania, które by przysporzyły osiągnięcie celu. 3) Porównanie wysiłków zmierzających ku udoskonaleniu własnej osobowości i osiągnięcia siły ducha do pracy kowala wykuwającego z bezkształtnych metali określone formy. 4) Symbolika występująca w utworze oraz marzenia o zdobyciu siły duchowej jako elementy wiążące utwór z założeniami modernizmu. Deszcz jesienny. 1) Typowy przykład młodopolskiej liryki hołdującej madzie na eksponowanie melancholii, smutku, pesymizmu, niewiary w sens życia. 2) Podporządkowany tym nastrojom opis jesiennego, słotnego dnia skojarzonego z refleksjami na temat dominacji cierpień i smutku w ludzkim życiu. 3) Uwarunkowane tą dominacją wyeksponowanie daremności marzeń człowieka, które nigdy nie przeradzają się w stan realizacji (wiecznych snów mary, powiewne, dziewicze na próżno czekały na słońca oblicze). 4) Podkreślenie ulotności i nietrwałości szczęścia znamienne dla innych utworów Staffa (szczęście przyjść chciało, lecz mroków się zlękło). 5) Określająca humanizm wiersza współczucie dla konkretnych ludzkich cierpień i nieszczęść: a) dla nędzarza, który umarł nim ludzie wsparli go jałmużną; b) dla chłopskiej rodziny, której spłonęła zagroda i dzieci. 6) Uwypuklenie dominacji zła w ludzkim życiu w symbolicznym obrazie szatana niszczącego wszystko co wartościowe, dobre i piękne przez ogród mój szatan szedł smutny śmiertelnie i zmienił go w straszną, okropną pustelnię 7) Typowe dla epoki katastroficzne nastroje. 8) Znamienne dla modernizmu środki artystyczne: a) symbolika-szatan symbol zła; b) elementy malarstwa impresjonistycznego-zacieranie konturów (dal bezkresna, szara, mglista ); c) muzyczność uzyskana dzięki rytmice wiersza 12- zgłoskowego z konsekwentnie zachowaną cezurą; d)nastrojowość-uwypuklony w początkowych strofach nastrój nieuzasadnionego smutku podkreślonego refrenem. Początek bajki. 1) Typowe dla poezji Staffa ujęcie w spokojny ton wiersza filozoficznych refleksji na temat życia kończącego się śmiercią. 2) Porównanie śmierci do pogodnego wieczoru nadchodzącego po równie pogodnym dniu. 3) Sugestia, że warunkiem pogodnej i spokojnej śmierci jest życie bez grzechu przeciw własnemu pięknu co w nas śni tajemnie, czyli bez sprzeniewierzania się istocie człowieczeństwa, która każdego powinna skłaniać ku dobru nie zaś ku złu. 4) Podkreślenie, że tylko dobrze przeżyte życie będzie można opowiedzieć na podobieństwo historii przedstawionych w bajkach, które zawsze dobrze się kończą, zaczynają od słów byłem raz sobie. 5) Znamienna dla poezji Staffa dbałość o doskonałość formy-sonet, a także związana z klasycyzmem wzmianka o Charonie. 6) Wiążąca utwór z założeniami poezji młodopolskiej symbolika-pogodny wieczór jako symbol śmierci. Przedśpiew. 1) Znamienny dla poezji Staffa entuzjazm dla świata, sztuki, przyrody związany z głębokim zrozumieniem dla trudu, smutku i radości: a) stwierdzenie autora, że poznał zarówno dodatnie jak i ujemne strony życia, że zachwycał się pięknem tkwiącym w sztuce i przyrodzie, poznał gorycze i zawody, a mimo to śpiewać będzie pochwałę życia; b) nawiązanie do renesansowego hasła Terencjusza człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce w słowach żyłem i z rzeczy ludzkich nic nie jest mi obce; c) wynikający z głębokiego zrozumienia nawet najtrudniejszych spraw życia afirmacyjny stosunek poety do wszystkiego co ono ze sobą niesie, tolerancja przejawów zła traktowanych jako zewnętrzny objaw słabości ludzkiej natury. Nic mi świecie. 1) Rodzaj lapidarnego, poetyckiego podsumowania optymistycznej filozofii życiowej Staffa, znajdującego duchowe oparcie w przeświadczeniu, że świat i życie ludzkie jest piękne pomimo nieuchronnego przemijania oraz konieczności śmierci. 2) Zachwyt nad pięknem oraz harmonią nieba i ziemi (jak w pieśni Kochanowskiego Czego chcesz od nas Panie), urokiem gwiazd i kwiatów. 3) Filozoficzne pogodzenie się z nieuchronnością śmierci obejmującej wszystko co żyje (przez wieczność już nie było mnie przed dniem narodzin, a mędrzec dawno uczył mnie, żem jest śmiertelny). O miłości wroga. 1) Treść wiersza jako wyraz konsekwentnego hołdowania Staffa chrześcijańskiemu systemowi wartości. 2) Wyeksponowany w utworze, a wynikający z katolickiej etyki nakaz przebaczania nawet wrogom, których złe, szkodliwe występki należy traktować w kategoriach słabości ludzkiej natury, skłonnej do chwilowego choćby ulegania złu (podobną myśl zawarł w wierszu Przedśpiew mówiąc o dobroci chorej w grzechu). 3) Charakterystyczne dla niektórych utworów Staffa posłużenie się formą strofy dwuwierszowej. Geneza „Wesela” St. Wyspiańskiego. 1) Najważniejsze fakty z życia Wyspiańskiego urodzonego w Krakowie i tam też zmarłego w 1907r. (jego ojciec był rzeźbiarzem mającym pracownię u podnóża Wawelu): a) nauka w Gimnazjum św. Anny w Krakowie; b) studia w Krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych pod kierownictwem J. Matejki; c) kilkakrotne odbywanie podróży zagranicznych (od 1890 r. Austria, Włochy, Szwajcaria, Paryż); d) objęcie katedry Sztuki Stosowanej w KSSP (malarstwo kościelne i dekoracyjne); e) ciężka choroba artysty; e) pobyt w podkrakowskiej wsi Węgrzce. 2) Różnorodność form działalności artystycznej Wyspiańskiego: a) praca przy polichroni Kościoła Mariackiego pod kierownictwem J. Matejki; b) portrety i pejzaże: „Autoportret”, ‘Śpiący Staś”, „Głowa Helenki”, „Chochoły”, „Dziewczynka z fiołkami”, „Kopiec Kościuszki”; c) przygotowanie projektu witraży do Katedry Wawelskiej zrealizowanego w Kościele franciszkanów, opracowanie dekoracji domu lekarza w Krakowie. 3) Twórczość poetycka Wyspiańskiego: a) wiersze o charakterze lirycznym; b) rapsody „Piast”, „Henryk Pobożny”; c) dramaty antyczne; d) tzw. dramaty sumień „Klątwa”, „Sędziowie”; d) dramaty historyczne (związane najczęściej z problemami walk narodowowyzwoleńczych) i współczesne „Noc listopadowa”, „Wyzwolenie”, „Bolesław Śmiały”, „Akropolis”, „Achilles”, „Warszawianka”, „Legion”, „Wesele”. 4) „Wesele”- najpopularniejszy dramat St. Wyspiańskiego wystawiony po raz pierwszy na scenie krakowskiego teatru 16 marca 1901r. (prapremiera ta miała posmak skandalu związanego z pierwotnym zamysłem Wyspiańskiego, by na afiszu umieścić prawdziwe nazwiska osób występujących w „Weselu”; do autora miał pretensje L. Rydel który czuł się ośmieszony, wójt Bronowic-Błażej Czepiec, hrabia Tarnowski ożeniony z Branicką opuścił teatr w trakcie trwania spektaklu). 5) Plotka o „Weselu” Boya-Żeleńskiego jako publikacja dostarczająca wielu cennych informacji na temat okoliczności i przyczyn napisania tego utworu, do których zaliczamy: a) popularną w kręgach inteligencji twórczej przełomu XIX i XX w. , a szczególnie wśród malarzy impresjonistów tzw. „chłopomani” polegającą na powierzchownym zainteresowaniu życiem wsi, szczególnie zaś folklorem i kulturą (konsekwencją takich zainteresowań było małżeństwo malarza Włodzimierza Tetmajera z Marią Mikołajczykówną w 1890r.); b) wesele krakowskiego literata L. Rydla z siostrą Marii Jadwigą Mikołajczykówną, chłopką z podkrakowskiej wsi Bronowice Małe, które odbyło się 20.XI.1900r. z udziałem przedstawicieli krakowskiego środowiska literackiego i wszystkich mieszkańców wsi; c) krytyczny stosunek Wyspiańskiego do programu krakowskiego stronnictwa stańczyków, głoszącego ugodową politykę wobec zaborców (tzw. trójlojalizm); d) patriotyzm autora próbującego rozważyć możliwość podjęcia walki narodowowyzwoleńczej we współczesnych warunkach polityczno-społecznych e) chęć stworzenia nowego rodzaju dramatu, który zawierałby w sobie elementy różnych utworów dramatycznych. 6) Zawartość treściowa utworu: a) akt I nosi znamiona komedii obyczajowej i przedstawia reprezentujących chłopstwo i inteligencję uczestników wesela bronowickiego, prowadzących rozmowy, których treści pozwalają się zorientować w ich wzajemnych stosunkach, samopoczuciu, marzeniach i pragnieniach; b) akt II prezentuje dialog postaci rzeczywistych z tzw. „osobami dramatu”, czyli widmami i zjawiskami będącymi personifikacją ich myśli, uczuć i skrywanych pragnień (pod koniec aktu zjawia się postać Wernykory, a wraz z nią wątek walk narodowowyzwoleńczych); c) akt III określa postawy reprezentantów inteligencji i chłopstwa wobec możliwości uczestnictwa w czynie zbrojnym na rzecz ojczyzny, uwypukla jednocześnie przyczyny fiaska tego zrywu.
Postacie rzeczywiste i „osoby dramatu” w „Weselu”. 1) Przynależność „Wesela” do grupy dramatów posiadających warstwę treściową zarówno realistyczną, jak też wizyjno - symboliczną (podobnie III cz. „Dziadów” Mickiewicza, „Kordian” Słowackiego). 2) Podział postaci występujących w „Weselu” na: a) postacie rzeczywiste - uczestnicy wesela bronowickiego reprezentujący inteligencję i chłopstwo; b) tzw. „osoby dramatu”, czyli widma i zjawy będące personifikacją myśli, pragnień i uczuć postaci rzeczywistych, uosobieniem tego co się w duszy komu gra, co kto widzi w swoich snach (określenie Chochoła). 3) Wprowadzenie „osób dramatu” do akcji przez Państwa Młodych, których namówił do tego poeta (zaprosili najpierw Chochoła, który z kolei przyprowadził inne zjawy - ze względu na swoją rolę przypomina Guślarza z II cz. „Dziadów”). 4) Dialogi postaci rzeczywistych z „osobami dramatu” wskazujące związki między tymi postaciami: a) Marysi Mikołajczykównie ukazuje się Widmo-duch jej dawnego narzeczonego malarza de Lauweauxu, który umarł na gruźlicę, a o którym prawdopodobnie myślała w czasie wesela siostry Jadwigi); b) Dziennikarzowi (Rudolfowi Starzewskiemu, naczelnemu redaktorowi „Czasu” propagującego politykę trójlojalizmu) ukazuje się Stańczyk, błazen Zygmunta Augusta i Zygmunta Starego znany z patriotyzmu i rozsądku, ich dialog jest ilustracją wewnętrznych wahań Rudolfa Starzewskiego wywołanych świadomością niesłuszności polityki, której był rzecznikiem; c) Poecie (tj. Kazimierzowi Tetmajerowi, autorowi dramatu „Zawisza Czarny”) ukazał się Rycerz-duch Zawiszy Czarnego wracającego z pól Grunwaldu by w rozmowie z nim wykazać jałowość młodopolskich „snów o potędze” (noc i pustka za przyłbicą Rycerza); d) Panu Młodemu tj. Lucjanowi Rydlowi, autorowi dramatu „Zaczarowane koło”, w którym przedstawił magnata zdrajcę Ksawerego Branickiego, ukazał się Hetman, duch zdradzieckiego wojewody (podobnie jak Becu z III cz. „Dziadów”, który został ukarany za zdradę ojczyzny w życiu pozagrobowym); zarzucił on inteligencji zaprzepaszczenie różnic stanowych; e) Dziadowi, najstarszemu mieszkańcowi wsi pamiętającego czasy rabacji galicyjskiej z 1846r. ukazał się Upiór-duch Jakuba Szeli, przywódcy tej rabacji, dający wyraz zdziwieniu, że dawna wrogość między szlachtą a chłopami ustąpiła pozorom przyjaźni (byłem ja ich ojcom kat, a dziś jestem swat); f) Gospodarzowi tj. Włodzimierzowi Tetmajerowi, szlachcicowi z pochodzenia, który jednak już przez 10 lat żył wśród chłopów ukazał się Wernyhora, legendarny liryk i wróżbita ukraiński, który jak głosi legenda był zwolennikiem przymierza między polską szlachtą a ukraińskimi chłopami (wraz z jego pojawieniem się autor wprowadził do dramatu problem walk narodowowyzwoleńczych). 6) Rola :osób dramatu” w dramacie: a) wprowadzają do utworu wspomnienia o dawnych postaciach i wydarzeniach z historii narodowej (bitwa pod Grunwaldem, Konstytucja 3 Maja, rabacja galicyjska, hołd pruski); b) uwypuklają krytycyzm wobec postaw niepatriotycznych zarówno w przeszłości (Branicki) jak też współczesności (reprezentant „stańczyków” Starzewski); c) pogłę


gotowa sciaga do wydrukowania w word