Rozwój osobowości dziecka w rodzinie dysfunkcyjnej.

Termin „osobowość”, podobnie jak wiele innych podstawowych pojęć humanistyki, mimo wielu prób zdefiniowania zachowuje niejasność i wieloznaczność. Pojęcie to jest używane w różnych znaczeniach zarówno w języku potocznym, jak i w filozofii, antropologii, historii, psychologii, socjologii i wielu innych naukach humanistycznych.


Definicje osobowości formułowane przez psychologów często akcentują uwarunkowania właściwości psychiki człowieka, a niekiedy nawet ograniczają się tylko do nich. Analizując osobowość, należy zaznaczyć, że nie jest ona cechą gatunkową człowieka, lecz cechą indywidualną i kulturową, odnoszącą się do wzoru, do którego osiągnięcia zmierza proces wychowania i samowychowania.
Osobowość człowieka kształtowana jest przez cechy biofizyczne jak też poprzez proces socjalizacji, która przystosowuje człowieka do życia w zbiorowości, umożliwia porozumienie się i inteligentne działanie w jej ramach, uczy jak się zachować, by osiągnąć cele życiowe.

Rodzina – to mała grupa społeczna składająca się z rodziców, ich dzieci i krewnych. Rodziców wiąże więź małżeńska, rodziców z dziećmi więź rodzicielska. Rodzina jest podstawą wychowania rodzinnego. Określa obowiązki rodziców i dzieci względem siebie.
Rodzinę określa się jako dynamiczny system psychospołeczny, w skład którego wchodzą rodzice, dzieci czy też wspólnie mieszkający dalsi krewni. Jest ona dlatego dynamiczna, gdyż ciągle zachodzą w niej jakieś procesy, zmiany (np. dzieci w różnym wieku rozwojowym).



Rodzina dysfunkcyjna:
Jest to taka rodzina, która nie spełnia swych zadań względem dzieci.

Rodzina dysfunkcyjna to (dysfunkcja ma źródło w zachowaniach rodzica):
- rodzina z problemem alkoholowym,
- rodzina z problemem wykorzystywania seksualnego,
- rodzina z terrorem psychicznym (przemoc emocjonalna),
- rodzina z przemocą fizyczną,
- rodzina z przewlekłą chorobą, przy czym chory obarcza winą za swój stan domowników, staje się postacią centralną w rodzinie, terroryzuje ją, wymusza pewne zachowania.



W rodzinie dysfunkcyjnej brak jest:
1. Akceptacji siebie – członkowie takiej rodziny maja zazwyczaj niskie poczucie własnej wartości, poczucie winy, nie akceptując siebie trudno im wytrzymywać dobre relacje z innymi ludźmi.
2. Wzajemności – nie wszyscy członkowie rodziny wywiązują się ze swych obowiązków, umowy nie są dotrzymywane.
3. Otwartej komunikacji – istnieją tematy, które należy pomijać lub trzymać w sekrecie. Członkowie rodziny boją się odsłonić swoje słabe strony.
4. Występuje zamkniecie i izolacja od świata zewnętrznego – w rodzinie tej najistotniejszy jest jakiś problem, który należy koniecznie ukryć przed otoczeniem. Brak tu otwartej komunikacji miedzy rodziną a szerszym środowiskiem.

W rodzinie dysfunkcyjnej zaburzony jest kontakt miedzy rodzicami a dziećmi. Rodzice przejawiają nieprawidłowe postawy rodzicielskie.

Są to postawy:
1. unikająca – zauważa się obojętność uczuciową rodziców, przebywanie z dzieckiem nie sprawia im przyjemności, bywa odczuwane przez nich jako trudne. Kontakt z dzieckiem jest luźny, pozornie dobry i maskowany np. nadmierną swobodą.
2. odtrącająca – dziecko odbierane jest jako ciężar ograniczający swobodę rodziców. Rodzice maja do niego dystans. Stosują surowe kary, nieproporcjonalne do stopnia przewinienia dziecka. Okazują mu wciąż swoje niezadowolenie, krytykują, dokuczają.
3. zbyt wymagająca – rodzice posiadają wysokie aspiracje w stosunku do dziecka, chcą je ukształtować według idealnego wzorca, nie licząc się z jego możliwościami i zdolnościami.
4. nadmiernie chroniąca – rodzice mają tendencję do utrzymywania z dzieckiem kontaktu stałego i bliskiego. Rodzice z jednej strony na wszystko dziecku pozwalają, z drugiej zaś są w ciągłym leku o jego zdrowie i bezpieczeństwo.



Ponadto niekorzystny wpływ mają MATKI:
· Matki agresywne (kierują agresje na dzieci)
· Matki nadmiernie skrupulatne i lękowe
· Matki perfekcjonistki (sprawdzają i kontrolują każdy krok dziecka)
· Matki dla których dziecko jest środkiem wyrównującym niespełnione marzenia, zawiedzione nadzieje życiowe. Są w stanie odrzucić dziecko emocjonalnie w sytuacji kiedy ono nie spełnia pokładanych w nim nadziei.

Niekorzystny wpływ na rozwój osobowości dziecka mają OJCOWIE:
· Ojcowie „nieobecni” – którzy nie interesują się sprawami dziecka
· Ojcowie rygorystyczni i surowi –nadmiernie egzekwują wymagania w stosunku do dziecka
· Ojcowie „groźni” –często spotykamy w rodzinach nadmiernie używających alkoholu
· Często jest tak, że matka nie mogą poradzić sobie z dzieckiem odwołuje się do „karzącej ręki ojca”, z którego robi się straszaka, wbrew prawdziwej postawie w stosunku do dziecka.

Każda z przedstawionych postaw rodzicielskich przez frustracje psychiczne wpływa na kształtowanie się zachowania i pewnych rysów osobowości dziecka. Na proces rozwoju dziecka duże znaczenie ma atmosfera życia rodzinnego, na którą też składają się osobowości matki i ojca, ich wzajemne współżycie, stosunki panujące między członkami rodziny.
Rodzina dysfunkcyjna nie spełnia swych zadań względem dzieci. Zaspakajane są w niej głównie potrzeby rodziców, a nie dzieci. Zaburzona jest w niej więź emocjonalna miedzy członkami rodziny, relacje nie są oparte na równości. Są osoby ważniejsze w rodzinie, którym należy się podporządkować. Zasady są narzucane, sztywne, często nieuzasadnione, błędy nie są wybaczane, lecz wypominane, nie można wyrażać wszystkich swoich spostrzeżeń, uczuć, myśli i pragnień. Atmosfera w rodzinie jest pełna napięcia a system rodzinny nie służy wszystkim jej członkom, nie wspiera ich, a nawet hamuje rozwój indywidualny.




Dzieci w rodzinie dysfunkcyjnej odgrywają cztery podstawowe role:
o bohatera rodzinnego - (mały rodzic, rodzic rodziców, opiekun, przyjaciel, powiernik, siłacz)
o kozła ofiarnego - (sztandarowa ofiara rodzica, czarna owca, zastępczy partner, buntownik, łotr)
o maskotki – (błazen, osoba poświęcająca się, sędzia, prześladowca rodziny)
o dziecka niewidzialnego – (osoba niewidzialna, pełna wdzięku, zagubione dziecko)


Bohaterem jest zazwyczaj najstarsze dziecko w rodzinie, które przejmuje na siebie obowiązki dorosłych i robi wszystko co może, by naprawić istniejącą sytuację i utrzymać rodzinę w normie. Jest odpowiedzialny, troszczy się o rodzeństwo, zajmuje się całym domem, przestrzega reguł, zawsze kończy zadaną pracę w wyznaczonym terminie. Stara się być perfekcyjny we wszystkim co robi. Bohater żyje w stałym napięciu, wpada w panikę w spontanicznych, nie dających się przewidzieć sytuacjach.

Kozioł ofiarny odwraca uwagę od rzeczywistych problemów rodzinnych, stając się wcieleniem rodzinnych frustracji. Wdaje się w bójki, wchodzi w konflikt z prawem, ucieka z domu. W grupie jest najbardziej przeszkadzającym dzieckiem. Kozłom ofiarnym trudno jest funkcjonować w układach społecznych. Zachowując się w sposób nieakceptowany przez innych, ciągle spotykają się z dezaprobatą.


Dziecko maskotka odwraca uwagę od rodzinnego problemu skupiając ją na sobie, zgrywając się, przymilając, błaznując. Jego rola polega na tym, by ulżyć rodzinie w ciężkiej sytuacji, rozweselając ją swoim humorem i żartami. Maskotka nie cofnie się przed niczym, byle tylko rozweselić innych. W życiu społecznym maskotki są duszą towarzystwa, ale płacą za to wysoką cenę - nikt nie traktuje ich poważnie.


Dziecko niewidzialne pozostaje z boku rodziny, nigdy nie sprawiając najmniejszych kłopotów. Odizolowane od rodziny, żyje we własnym świecie, w poczuciu samotności i krzywdy. Jest to dziecko nie dostrzegane, o którym nikt nie pamięta. Uczestnictwo w pracy zespołowej może sprawiać mu trudność. Na zewnątrz nieśmiałe i pełne rezerwy, dziecko niewidzialne jest niezdolne do stawiania czoła problemom.
Amerykańską psychoterapeutka P. Mellody , wyróżnia pięć charakterystycznych cech z jakimi rodzi się dziecko.

Są to :
· Cenność
· Niedoskonałość
· Bezradność
· Zależność
· Niedojrzałość

Rodziny funkcjonalne pomagają dziecku rozwijać każdą z tych cech, tak aby w przyszłości było w pełni samodzielne, zadowolone z siebie, potrafiło prawidłowo funkcjonować w społeczności.
Natomiast w rodzinie dysfunkcjonalnej relacje rodzice - dzieci są dość mocno zachwiane. Co nie sprzyja prawidłowemu rozwojowi osobowości dziecka, i nie tylko.
Te pięć cech przekształca się w dysfunkcjonalne cechy samozachowawcze.


DROGOCENNOŚĆ - dziecka nie jest mu uświadamiana. Dziecko nie ma poczucia ze jest kochane, wręcz przeciwnie, czuje się nie potrzebne, nie dowartościowane. Tego typu zachowania mogą utrudnić dziecku w przyszłości nawiązywanie kontaktu z innymi ludźmi, okazywania im uczuć itp. U takiego dziecka dość mocno zarysowuje się niskie poczucie własnej wartości.


BEZBRONNOŚĆ - z kolei w rodzinie dysfunkcjonalnej jest mocno nadużywana. Rodzice nie troszczą się o dziecko, nie otaczają go stosowną opieką, nie uczą jak nie być wykorzystywanym przez innych. W związku z tym dziecko w życiu dorosłym będzie zupełnie bezbronne, narażone na poniżenia i wykorzystywanie przez innych.



NIEDOSKONAŁOŚĆ - dziecka jest również naruszana. W rodzinie dysfunkcyjnej nie ma miejsca na akceptacje dziecka takim, jakim ono jest. Wręcz przeciwnie, bywa ono atakowane za swą niedoskonałość, inność. Kształtuje to u dziecka „skrzywiony” obraz samego siebie, niskie poczucie wartości itp.


ZALEŻNOŚĆ - dziecko jako istota bezbronna jest zupełnie zależne od swych rodziców. Nie jest ono w stanie samodzielnie zaspokajać swoich podstawowych potrzeb, dlatego tez winni to robić za nie jego rodzice i taka kolejność rzeczy ma miejsce w rodzinie funkcjonalnej. Natomiast w rodzinie dysfunkcyjnej zależność dziecka bywa bardzo często ignorowana, bądź rodzice atakują dzieci za wyrażanie swoich potrzeb i pragnień.


NIEDOJRZAŁOŚĆ - ona również nie jest egzekwowana. Rodzice domagają się od dzieci zachowań bardziej dojrzałych, przekraczające ich możliwości wiekowe.




BIBLIOGRAFIA :

1. Maria Ziemska (1997) „Rodzina a osobowość”, Wiedza Powszechna
2. Susan Forward (1992) „Toksyczni rodzice”, Agencja wydawnicza
3. Wincenty Okoń (1998) „Nowy słownik pedagogiczny”, Wyd. akademickie Żak