Wizja piekła w świetle różnych tekstów kultury

Piekło od wieków nas intryguje i zmusza do przemyśleń. Wizja piekła zmienia się w toku historii ludzkości, wraz z nastawaniem nowych epok, zmianą stosunku do życia czy też wyznawaną wiarą. Przez wieki w naszej świadomości utrwaliło się kilka stereotypów piekła.

Dużą w tym rolę odegrało średniowiecze i wszechobecny wtedy motyw "danse macabre". Epoka ta zdominowana przez kościół wypiętrzała piekło jako miejsce wiecznego potępienia, a ówcześni ludzie, czasu wielkich zamczysk i tortur, podobnie wyobrażali sobie piekło. Było to dla nich miejsce wiecznych cierpień, fizycznych tortur. W piekle znajdowali się słudzy Belzebuba, wyglądem swym przypominający na wpół ludzi, na wpół zwierzęta, z nawiązaniem do motywu kozła, jako oblicza samego szatana. Utrwalił się także pochodzący jeszcze ze świata antycznego pogląd, że piekło znajduje się pod ziemią i odchodzą do niego zmarli. Ten pogląd dodał nam do krajobrazu otchłani, piekielne płomienie, które przecież płoną nieustannie wewnątrz naszej planety. Ludzie, obserwując wybuchy wulkanów widzieli wielkie pola piekielnej lawy w której to smażą się w cielesnej postaci dusze potępionych.

"Piekielny temat" porusza wyobraźnie i intryguje chyba każdego. Na ten temat tworzyli wielcy artyści średniowiecza i renesansu tacy jak: Dante Alighieri ("Boska komedia"), Hieronim Bosch, (np. w prawej części tryptyku "Sąd ostateczny"1) czy też Hans Memling (w również słynnym obrazie sądu ostatecznego).

Niezmiernie obfitej wiedzy na temat obrazu piekieł dostarczają nam święte księgi rozmaitych religii. Są to między innymi Biblia, Mitologie: grecka i rzymska, jak również Koran i księgi religii starożytnego wschodu. Ja zajmę się opisem wizji prezentowanych przez Biblię i mitologie Greków, które możemy porównać z "Boską komedią" Dantego. Biblię interpretować można we współczesnym wymiarze, w którym to piekło zyskało nowe oblicze, w mitologii widnieje obraz widziany przez ludzi antycznych. Natomiast Dante wprowadził swoją nieco odmienną wizję piekieł usytuowaną w realiach średnio-wiecznych.

W mitach greckich piekło jest realnym miejscem znajdującym się pod ziemią. Istnieje do niego wejście znajdujące się poza granicą naszego świata, na krańcu lądów. W piekle panuje jeden z bogów, który jest równoprawnym członkiem zgromadzenia boskiego. W piekle, a raczej "w podziemiach" (grecy nie uznawali pobytu w tym miejscu jako karę za złe czyny, lecz jako naturalne miejsce pośmiertne każdego człowieka) ludzie nie żyli w szczęściu, ale nie zetknąłem się z opisem jakichkolwiek tortur, czy prześladowań ze strony strażników piekielnych. Z podziemia nie można było się wydostać, strzegł tego strażnik Cerber.

Piekło Dantego natomiast nie jest umiejscowione w realnych wymiarach. Artysta nie wyjaśnia dokładnie jak dokonało się jego przejście do tego innego świata. Po prostu jest zmęczony i cała jego historia może się wydać tylko snem. Dante przedstawia wizję piekła średniowiecznego, zdominowaną przez kościół i wiarę chrześcijańską. Do piekła trafiają grzesznicy, którzy w różnym stopniu zasłużyli sobie na potępienie. Wszyscy "mieszkańcy" piekieł są poddawani torturom fizycznym, których głównymi wykonawcami są zwierzęta. Zwierzęta te są powszechnie uważane przez ludzi za potępione, straszne, roznoszące ból i zagładę. Są to np.: węże, osy, szerszenie, szarańcza. Oprawcami czyni Dante również siły natury, wichry rwą dusze, ogień je pali i zamienia w proch, z którego to odradzają się do nowych cierpień. Wizja poety jest przedstawiona bardzo plastycznie, co miało jasno przedstawić średniowiecznemu człowiekowi obraz cierpień i nakłonić go do wiernego podporządkowania kościołowi. W piekle Dantego władcą był szatan, który przeciwstawił się bogu i prowadzi z nim odwieczną walkę.

Obraz piekła przedstawiany przez współczesny kościół na podstawie interpretacji Biblii jest diametralnie odmienny od poglądów opisanych wcześniej. Współczesne piekło to stan duchowy. Nie istnieje konkretne miejsce – "piekło", gdyż jest to coś niematerialnego. Potępione dusze już nie cierpią okropnych tortur fizycznych. Wizja cierpienia przeniosła się na sferę psychiczną. Sama niemożliwość obcowania z Bogiem i brak nadziei na poprawę jest najwyższą karą, jaką odbywają dusze potępionych.

Oczywiście w dzisiejszych tekstach kultury pojawia się zgoła odmienny obraz piekła, wizja współczesnych artystów. Jest to obraz przełamujący wszelkie stereotypy i umiejscawiający to miejsce cierpienia w bardzo realnych, bliskich nam ramach. "Dno piekła" Andrzeja Bursy przedstawia właśnie takie niekonwencjonalne spojrzenie na obraz piekła. Przedstawia on piekielną naszą rzeczywistość. Obrazuje życie w piekle, jako zwykłe życie w wielkim współczesnym mieście gdzie to są:

"(…) ci starcy
hodowani dość często w mieszkaniach (…)"

Tylko, że w piekle nie istnieje nadzieja, wizja lepszego życia, poprawy. Tutaj istnieje tylko:

"uparte dążenie
z pełną świadomością jego bezcelowości"

Odmienne poglądy prezentuje Zbigniew Herbert w wierszu "Co myśli Pan Cogito o piekle". W utworze tym nawet nie ma elementu zagrożenia, czy też zastraszenia. Nie ma grozy, nieszczęścia czy tortur. Piekło Herberta jest spokojną ostoją dla artystów. Wprawdzie występuje tu także ogólnie przyjęta za negatywną postać diabła jednak: "Belzebub kocha sztukę". Miejsce to, jest to "azyl artystów pełen luster, instrumentów i obrazów". Poeta jednak wspomina, że to nie jest cały obraz piekła, że tylko artyści są uprzywilejowani, że:

"Belzebub popiera sztukę. Zapewnia swym artystom spokój, dobre wyżywienie i absolutną izolację od piekielnego życia." To oznacza, że jednak piekło nie jest takie nieskazitelne, że szatan faworyzuje artystów kosztem całej masy zwykłych szarych ludzi, którzy, być może cierpią. Ale o tym poeta już nie pisze. Nie chce się wdawać w rozprawy na temat moralności tego postępowania.

Uważam, że piekło istnieje i każdy z tych obrazów przedstawia, chociaż częściowo to miejsce, które przecież sami sobie stwarzamy, poprzez nasze postępowanie, stosunek do życia i otaczającego nas świata...