Problemy w rodzinie - przemoc, patologia

PROBLEMY W RODZINIE – PRZEMOC, PATOLOGIA.


Naturalnym środowiskiem życia człowieka jest rodzina. W niej się rodzi, wychowuje, kształci, dorośleje, w niej tworzy się własną przyszłość. Nie zawsze jednak środowisko to spełnia należycie swoje podstawowe funkcje wobec dzieci.
Nie dla wszystkich dom rodzinny jest miejscem pełnym ciepła, miłości i bezpieczeństwa. Wiele dzieci jest krzywdzonych przez tych, których najbardziej kochają - własnych rodziców.
Przemoc wobec dzieci jest faktem wstydliwym i bolesnym, ale przecież istnieje zarówno w rodzinach biednych, jak i zamożnych, na wsi, w małych miasteczkach i wielkich miastach. Do przemocy dochodzi, gdy dziecko jest poniżane, okrutnie karane lub zaniedbywane przez swoich rodziców, czy opiekunów i doznaje z tego powodu cierpień, a także bardzo często poważnych fizycznych uszkodzeń ciała.
Przemoc w rodzinie to zamierzone, wykorzystujące przewagę sił działanie przeciw członkowi rodziny, naruszające prawa i dobra osobiste, powodujące cierpienie i szkody.
Przemoc w rodzinie jest przestępstwem! (art.2071k.k.)-
art. 207 1 k.k. Znęcanie się fizyczne lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy albo nad małoletnim lub osobą nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny - podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat.
Przemoc wobec dziecka jest zjawiskiem, które w naszym świecie jest powszechnie znane. Długo nie poświęcano mu jednak systematycznych studiów, gdyż nie rozumiano skutków doświadczania jej w dzieciństwie a stosowaną surowość, a nawet okrucieństwo, w traktowaniu dziecka uważano za skuteczny środek chroniący młodych przed demoralizacją, wykolejeniem i zejściem na złą drogę. Prawdziwa i zasadnicza zmiana stosunku rodziców do dzieci i w konsekwencji społeczeństwa dorosłych w stosunku do dzieci, dokonała się głównie dzięki rozwojowi psychologii. Zasadnicze podstawy przyszłej osobowości kształtują się przede wszystkim w okresie wczesnego dzieciństwa, w kontakcie z rodziną i w oparciu o wzajemne z nią więzi uczuciowe.

Terminem, którym posługiwano się dla oddania istoty stosowanej przemocy wobec dziecka było określenie "syndrom dziecka bitego"
Przez "syndrom dziecka maltretowanego" rozumiano stan kliniczny u małego dziecka, które doznało poważnego fizycznego obrażenia, stanowiącego przyczynę trwałych uszkodzeń ciała lub śmierci.
Na przestrzeni lat termin ten ulegał zmianom i tak w miejsce "syndromu dziecka bitego" zaczęto używać określenia "dziecko maltretowane" i coraz częściej obejmowano nim nie tylko zachowania o charakterze przemocy fizycznej, ale również wykorzystywanie seksualne dzieci i emocjonalne maltretowanie.
Obecnie przez przemoc wobec dziecka rozumie się każde zamierzone lub niezamierzone działanie osoby dorosłej, instytucji, społeczeństwa lub państwa, które ujemnie wpływa na zdrowie, rozwój fizyczny lub psycho-społeczny . Przemoc najczęściej przejawia się w czterech wymiarach:
• przemoc fizyczna,
• przemoc psychiczna,
• nadużycie seksualne,
• zaniedbywanie.
Przez przemoc fizyczną określa się wszelkiego rodzaju zachowania agresywne odnoszące się do ciała dziecka - począwszy od "klapsów" czy szarpnięć, a skończywszy na faktycznym maltretowaniu dziecka obejmującym jego katowanie z użyciem wymyślnych narzędzi i sposobów .
Przemoc psychiczna jest to rozmyślne niszczenie lub znaczące obniżanie możliwości prawidłowego rozwoju dziecka od wyzwisk poczynając poprzez emocjonalne odrzucenie, po nadmierne wymagania i nieliczenie się z możliwościami rozwojowymi dziecka .
Nadużycie seksualne to wciąganie dziecka w sferę aktywności seksualnej nieadekwatnej do jego etapu rozwojowego, w sferę działań, których dziecko nie rozumie i nie jest w stanie zaakceptować i które naruszają jednocześnie normy prawne i społeczne.
Zaniedbywanie dziecka może obejmować zarówno sferę psychiczną, jak i fizyczną dziecka i definiowane jest jako niezaspokajanie potrzeb dziecka niezbędnych dla jego prawidłowego rozwoju - potrzeb związanych z odżywianiem, ubiorem, schronieniem, higieną, opieką medyczną, kształceniem, jak też z psychiką dziecka .
Przemoc jest zjawiskiem, które występuje powszechnie w naszym społeczeństwie, jest ona obecna w codziennym życiu, zakładzie pracy, szkole, środkach masowego przekazu i w rodzinie. Najczęściej doświadczaną przez dzieci jest przemoc w rodzinie, a jej konsekwencje są niezmiernie głębokie i szkodliwe.
U dziecka względem którego dokonuje się aktu przemocy można zaobserwować objawy psychosomatyczne:
- bóle głowy i brzucha,
- wysypki alergiczne o nieustalonej etiologii,
- spowolnienie i zahamowanie rozwoju fizycznego,
- zaburzenie snu,
- zaburzenia łaknienia,
Również dają o sobie znać w postaci zaburzeń emocjonalnych w bliższej lub dalszej perspektywie czasowej. Najbardziej jednak niepokojące jest to, że "...przemoc rodzi przemoc, tworząc swoistą pętlę przemocy, spinającą coraz to nowe generacje pokoleń"
Wyodrębniamy cztery grupy czynników wyzwalających przemoc wobec dziecka:

• czynniki krzywdzenia dziecka tkwiące w osobie dopuszczającej się przemocy,
• czynniki krzywdzenia dziecka tkwiące w mikrosystemie,
• czynniki krzywdzenia dziecka tkwiące w exosystemie,
• czynniki krzywdzenia dziecka tkwiące w makrosystemie.

Czynniki krzywdzenia dziecka tkwiące w osobie rodzica.

Większość rodziców dopuszczających się przemocy wobec dzieci stykała się we własnym dzieciństwie z podobnymi sytuacjami - doświadczali braku adekwatnej opieki lub byli poddawani ostrym karom, zmuszani do bezwzględnego posłuszeństwa, maltretowani psychicznie czy seksualnie wykorzystywani. Powielają przemoc z pokolenia na pokolenie nawet ci rodzice, którzy potępiają jej stosowanie, ale gdy mają za sobą doświadczenia maltretowania w dzieciństwie, w obliczu poważnych trudności czy kryzysów życiowych mogą nie kontrolować agresywnych ataków w stosunku do swoich dzieci . Zachowanie takie jest wynikiem niemożności uzewnętrznienia wczesnodziecięcych urazów, które musiały zostać wyparte.
Lekarze i psychologowie zwracają uwagę, że na stosunek rodziców do dziecka i ewentualną przemoc wobec niego duży wpływ ma przebieg ciąży i porodu. Dzieje się tak, gdyż w czasie ciąży kobieta tworzy nowy obraz siebie i przyszłego dziecka i wykształca sobie emocjonalny stosunek do siebie jako matki i do oczekiwanego potomstwa. Okres ten przygotowuje ją również do powstania przyszłej więzi z dzieckiem - przywiązania matki do dziecka. Negatywne postawy matki wobec niechcianej ciąży mogą prowadzić do powikłań w przebiegu ciąży i do wczesnych zaburzeń jej zachowania po urodzeniu dziecka. Jest to o tyle istotne, że emocjonalne stresy ciężarnej wpływają na późniejsze pojawienie się zaburzeń u dziecka, które mogą dodatkowo wyzwalać w matce zachowania krzywdzące dziecko.
Wielu badaczy uznało, że kilka pierwszych dni po porodzie to okres krytyczny dla przywiązania się matki do dziecka. Na tworzenie emocjonalnego związku z dzieckiem ma wpływ oparcie, jakie w czasie ciąży i po porodzie ma matka w bliskim kręgu rodzinnym. Jeżeli ciąży towarzyszą stresy matki, lęki i złe samopoczucie, a ciąża jest niechciana, to zwiększają one prawdopodobieństwo złego traktowania dziecka. Pojawienie się psychoz czy depresji okołoporodowych ogranicza dobre pełnienie roli matki.

Czynniki krzywdzenia dziecka tkwiące w mikrosystemie.

W rodzinach stosujących przemoc w kontaktach z dziećmi natężenie konfliktów i dysonansów między małżonkami jest znacznie większe niż w rodzinach nie manifestujących przemocy i wrogości względem dzieci. Małżonkowie stosują agresywne taktyki w sporach i konfliktach pomiędzy sobą używając podobnych sposobów zachowania się wobec dzieci, starając się zapewnić sobie ich posłuszeństwo i zdyscyplinowanie. Natężenie konfliktów w rodzinie wzrasta w niektórych sytuacjach np. w kryzysach rodzinnych towarzyszących rozwodowi. Dzieci są one wówczas zaniedbane i osamotnione z własną tragedią z powodu odejścia jednego z rodziców, ale czasem również przedmiotem przemieszczanej agresji rodzicielskiej.
Bywa, że w rodzinach, w których są dzieci ze związków pozamałżeńskich traktuje się je inaczej - bije, obrzuca zniewagami, obciąża się pracą ponad możliwości dziecka i zaniedbuje jego potrzeby.
Źródłem napięć w rodzinie między małżonkami są trudne warunki materialne i mieszkaniowe, szczególnie, gdy towarzyszy im bądź jest ich głównym sprawcą - alkoholizm jednego lub obojga małżonków. Alkoholicy często wyznaczają "nieludzkie" kary fizyczne w stosunku do dzieci, szczególnie, gdy są pijani stosują bestialskie kary za drobne przewinienia. Lekarze twierdzą, że u alkoholików występują zmiany psychiczne, w następstwie, których znacznemu ograniczeniu a nawet zanikowi ulegają hamulce obyczajowe i normy etyczne. Nie tylko alkoholizm, ale również inne patologie występujące w rodzinie sprzyjają krzywdzeniu dziecka.
Przyczyną przemocy rodziców może być fakt, że dziecko nie spełnia ich oczekiwań. Rodzice rozczarowali się dzieckiem, bo nie jest takim, jakiego pragnęli i naginają je za wszelką cenę do własnego wzoru. Jeśli nie spełnia pokładanych w nim nadziei, krytykują je jawnie, porównują z innymi, nie wnikają w jego potrzeby, ale w sposób despotyczny nakazują co i jak ma robić. Wszelkie odstępstwa dziecka od surowych wymagań są brutalnie karane .
Największe nasilenie zachowań krzywdzących dziecko występuje w stosunku do dziecka małego. Dzieci do czwartego roku życia stanowią największą grupę pacjentów hospitalizowanych z powodu przemocy. Starsze dzieci, w wieku 5-9 lat są bite w 82%. W miarę jak dzieci dorastają nasilenie przemocy rodzicielskiej spada tak, że młodzież w wieku 15-17 lat narażona jest na przemoc w 34% . Dzieje się tak zapewne, dlatego, że dorastanie i nabieranie siły staje się naturalną ochroną przed przemocą rodzicielską.
Na wzrost zachowań krzywdzących wobec dziecka ma również wpływ liczba dzieci w rodzinie. Najmniej narażeni na przemoc są jedynacy, a już w rodzinach z dwojgiem dzieci przemoc wobec dziecka jest stosowana o 50% częściej, zdecydowanie wzrasta w rodzinach z siedmiorgiem dzieci.

Czynniki krzywdzenia dziecka tkwiące w exosystemie.

Głównym czynnikiem tkwiącym w exsosystemie sprzyjającym krzywdzeniu dziecka w rodzinie, jest izolacja społeczna rodziny. Izolacja rodziny od sąsiadów, przyjaciół, krewnych bywa czasem efektem świadomego działania rodziców. Czując czy też zdając sobie sprawę z tego, że są inni, że mają inny, gorszy dom, że ich postępowanie nie jest aprobowane, zrywają istniejące więzy i nie dopuszczają nikogo do swego domu. Wówczas sytuacja jest jeszcze bardziej trudna dla dziecka, gdyż życie rodzinne cechuje to, że przebiega ono za zamkniętymi drzwiami, co może powodować, że psychiczne maltretowanie dzieci nie jest dostrzegane i nie można im przyjść z pomocą.

Czynniki przemocy wobec dziecka tkwiące w makrosystemie.

Do czynników makrosystemu, które współokreślają przyczyny maltretowania dzieci zalicza się postawy społeczeństwa wobec dzieci oraz ogólne postawy społeczeństwa wobec przemocy.
Trzeba stwierdzić, że w naszej kulturze panuje tradycyjne przekonanie, że dzieci stanowią własność rodziców, którzy mogą postępować z nimi według własnego uznania, bez poczucia społecznej kontroli, co sprzyja stosowaniu ostrych kar fizycznych.
Maltretowaniu dzieci sprzyja również społeczna akceptacja bicia oraz przekonanie, że kary fizyczne są efektywnym sposobem socjalizacji dzieci i są akceptowane moralnie. Postawom takim towarzyszy brak wiedzy pedagogicznej rodziców i niska świadomość wychowawcza. Upowszechnianiu akceptacji używania przemocy pomagają w dużym stopniu środki masowego przekazu, w których występuje aprobata dla przemocy. Wytwarza to atmosferę ułatwiającą angażowanie się w agresję. Zwolennicy teorii uczenia się społecznego argumentują, że programy telewizyjne (jak również inne środki masowego przekazu) dostarczają wzorów aktów przemocy oraz sankcjonują je i w ten sposób, przyczyniają się w poważnym stopniu do upowszechnienia antyspołecznego zachowania.
W opinii socjologów kulturowo uwarunkowanym źródłem przemocy wobec dziecka w rodzinie jest współczesny model rodziny małej. Rodziny takie składają się najczęściej z rodziców i dziecka, są wyizolowane z otoczenia, borykają się samotnie z wszelkimi problemami, doznają eskalacji napięć, które są przemieszczane na dzieci.
Należy podkreślić, że socjoekologiczne warunki funkcjonowania rodziny nie stanowią prostego czynnika formującego przemoc wobec dziecka. Dopiero globalna sytuacja rodziny, głównie sytuacja psychologiczna, w jakiej rodzina znajduje się, jak i repertuar jej umiejętności tolerowania stresu oraz techniki konstruktywnego radzenia sobie z nim decydują o stosowaniu przemocy wobec dziecka.

Profilaktyka rodzin krzywdzących dzieci.

Ze względu na ból, strach i upokorzenie, jakiego doznają dzieci - ofiary przemocy - jak i z powodu długoterminowych konsekwencji doświadczania przemocy, konieczne jest przeciwdziałanie jej. Organizuje się je najczęściej w trzech płaszczyznach.
Pierwszą płaszczyznę przeciwdziałania przemocy stanowią działania interwencyjne. Polegają one na uniemożliwieniu dalszego krzywdzenia dziecka i udzieleniu mu pierwszej pomocy. Tę pierwszą i natychmiastową pomoc winni udzielać specjaliści.
Drugą płaszczyzną przeciwdziałania przemocy są działania terapeutyczno-lecznicze zmierzające do zminimalizowania i usunięcia doznanych urazów i krzywd. Samo wykrywanie krzywdzenia dziecka ma sens wtedy, gdy idzie za tym szybkie leczenie, co nie zawsze jest możliwe, gdyż nie ma u nas wystarczającej liczby odpowiednio wyszkolonych terapeutów a i sami rodzice niechętnie poddają się procesowi leczenia.
Trzecią płaszczyzną przeciwdziałania przemocy jest profilaktyka. Ze względu na narastanie zjawiska przemocy wobec dziecka wydaje się, że jest ona najlepszym sposobem chroniącym je przed skrzywdzeniem. Jej główną zaletą jest to, że pozwala zapobiec przemocy, a więc uchronić dziecko przed jej doświadczaniem, głównie dzięki popularyzacji wiedzy o omawianym zjawisku, sposobach rozpoznawania przemocy i wyrobieniu umiejętności przeciwstawiania się jej.
Najczęściej wyróżnia się trzy typy profilaktyki: pierwotna, wtórna i trzeciorzędna.
Pierwotna profilaktyka dotycząca przemocy wobec dziecka wiąże się z promowaniem zdrowia, poprawą samopoczucia społecznego oraz eliminowaniem patologii społecznej, która wiąże się z przemocą w rodzinie. W tej fazie profilaktyki podejmuje się działania mające na celu:
• oddziaływanie na środowisko szkolne tak, aby wspierało ono samokontrolę i poczucie własnej wartości u uczniów, nauczycieli i rodziców;
• przygotowanie uczniów do życia w rodzinie, rodzicielstwa, radzenia sobie ze stresami;
• edukację rodziców w zakresie wychowania dziecka, jego rozwoju i specyficz- nych zachowań dziecka związanych z fazą jego rozwoju;
• tworzenie lokalnej polityki wspierania dzieci i rodzin. Wtórna profilaktyka ma na celu wczesne wykrycie objawów maltretowania dziecka, zanim ujawnią się poważne lub trwałe zmiany. Obejmuje ona:
• przekazywanie nauczycielom wiedzy i umiejętności wykrywania objawów mal- tretowania dziecka;
• omawianie tego problemu z uczniami w celu identyfikowania przez nich kole- gów z grupy ryzyka lub też zachęcania dzieci maltretowanych do ujawnienia swych problemów;
• identyfikacja rodzin wysokiego ryzyka, korzystających z różnych form pomocy społecznej;
• inicjatywa utworzenia w szkole i w społeczności lokalnej zespołu zajmującego się dziećmi maltretowanymi.
Profilaktyka trzeciorzędna ma na celu uchronienie dziecka przed kolejnym wykorzystaniem. W razie potrzeby dziecko należy umieścić w szpitalu, ośrodku wychowawczym, podjąć terapię rodziny.
Typy profilaktyki można również wyodrębnić ze względu na środowisko, w którym jest prowadzona. Uwzględniając to kryterium omówimy profilaktykę prowadzoną w środowisku rodzinnym.
Profilaktyka prowadzona w rodzinie ma dwa główne cele. Jednym jest dostarczenie wiedzy o tym jak radzić sobie ze stresem a w konsekwencji uczenie kontrolowania swojego zachowania. Drugim celem jest poprawa relacji rodzica z dzieckiem.
Realizacja tego drugiego celu obejmuje:
• uczenie kooperacji z dzieckiem,
• dostarczanie wiedzy o dziecku i jego specyficznych właściwościach rozwojowych charakterystycznych dla określonych stadiów rozwojowych,
• wzmacnianie więzi i komunikacji rodziców ze swoim dzieckiem,
• uczenie korzystania z dostępnych źródeł pomocy.
Rodzicielstwo jest jedną z najważniejszych funkcji, jakie jednostka może kiedykolwiek podjąć. Ale przecież nie wszyscy potrafią się z niej wywiązać, dlatego należy rodzinom pomagać w tej trudnej roli.

Literatura
1. Bzdura-Madej W., Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej. Warszawa 1996
2. Brągiel J., Zrozumieć dziecko skrzywdzone. Opole 1996
3. Frączak A., Psychologiczne i socjologiczne uwarunkowania przemocy wobec dzieci. Wrocław 1986
4. Jundziłł I., Dziecko- ofiara przemocy. Warszawa 1993
5. Kawula S., Świadomość wychowawcza rodziców. Toruń 1975
6. Lipowska-Teutsch A., Rodzina a przemoc. Warszawa 1993
7. Malinowski J.A., Pętla przemocy. " Wychowanie na co dzień” 1996, nr 9.
8. Piekarska A., Przemoc w rodzinie. Warszawa 1991





....................................................