Co to jest doktryna i jej rodzaje

Pojęcie "doktryna" pochodzi od łacińskiego słowa doctrina - nauczanie, wiedza. Pierwotnie oznaczała ona naukę lub ogół wiedzy z danej dyscypliny. Dopiero z czasem terminem tym zaczęto określać rozmaite teorie, idee i założenia powiązane ze sobą w jakiś sposób, które razem tworzyły fundament określonej koncepcji naukowej, filozoficznej, gospodarczej czy też politycznej.

Współcześnie doktryną określamy zbiór ogólnie uporządkowanych założeń, twierdzeń, poglądów i przekonań na temat określonej dziedziny wiedzy. W doktrynach znajdujemy różne twierdzenia nawiązujące do dorobku nauki, oraz wnioski wynikające z przyjmowanych założeń światopoglądowych, etycznych, czy moralnych. Dotyczą one przede wszystkim tego co i jak być powinno, czyli określają główne kierunki i cele do jakich należy dążyć oraz mówią jak należy postępować, aby te cele osiągnąć.

Doktryny różnią się od teorii naukowych brakiem pełnego uzasadnienia całości przyjmowanych przesłanek i wyprowadzanych z nich wniosków. Opierają się na określonym światopoglądzie, a czasem nawet na doświadczeniach i autorytecie tworzących je ludzi, którzy dają w ten sposób wyraz własnym przekonaniom.

Doktryna polityczna jest to wynikający z określonej ideologii oraz uporządkowany zbiór poglądów na życie polityczne danego społeczeństwa kładący główny nacisk na zagadnienia władzy i ustroju politycznego państwa. Musi ona zawierać praktyczne metody postępowania w celu realizacji tych poglądów w określonym czasie i miejscu. Jest instrumentalną wersją ideologii. Ma mniejszą niż ideologia podbudowę filozoficzną, ale za to bardziej wyrazisty związek z praktyka polityczną. Najbardziej konkretny kształt doktryna polityczna przybiera wówczas gdy jest sprecyzowana poprzez program sformułowany przez partie polityczne lub ruchy społeczne. Programy te zawierają postulaty dotyczące kwestii społecznych, gospodarczych, ustrojowych i międzynarodowych. Partie i organizacje społeczne określają swoje programy odwołując się do wybranych doktryn. Można przyjąć, że doktryna przekłada sens polityki na tory praktycznego działania, przenosząc teorię na grunt programu politycznego.

Doktryną polityczną określamy także zespół poglądów dotyczących polityki wewnętrznej i zagranicznej państwa. Tak określana jest wypowiedź każdego prezydenta USA na początku kadencji (doktryna Monroe"a, Cartera, Reagana itp.) Tym określeniem opisujemy też długofalową politykę państwa wobec, jakiegoś problemu.

W stosunkach międzynarodowych doktryną polityczną nazywamy całokształt poglądów grupy społecznej lub klasy politycznej na problem lub interes międzynarodowy. Rozumiemy przez nią także konkretny program działania państwa czy grupy państw w polityce zagranicznej i stosunkach międzynarodowych. Doktryna polityczna często powiązana jest z doktryną wojenną.

W nauce terminem doktryna określa się teoretyczne interpretacje prawa oraz badania nad normami prawnymi.

Ogólnie doktrynę polityczną możemy rozumieć jako pewną ideę organizacji życia społecznego w ramach której podejmowane są wątki równości, sprawiedliwości, wolności czy kwestie własności środków produkcji. W tym wypadku doktrynę utożsamiamy z koncepcją życia zbiorowego dotyczącą kwestii podziału władzy i struktury życia społecznego.

Z reguły doktryna zawiera wiele elementów właściwych ideologii, a dana ideologia mieści w sobie części składowe doktryny. Dlatego też zagadnienia te na ogół badane i analizowane są łącznie. W praktyce politycznej nie ma wyraźnego rozgraniczenia między ideologią, doktryną i programem.

Przyjmując że doktryna polityczna to sformułowane zasady działania, cele i środki państwa, ruchu społecznego czy partii, dotyczące całokształtu zagospodarowania sfery społecznej, gospodarczej i kulturowej możemy określić 4 funkcje przez nią spełniane.

Są to:
- narzędzie walki o władzę
- funkcja programowa
- funkcja propagandowa i agitacyjna
- funkcja identyfikacyjna.

Ze względu na stosunek do istniejącej rzeczywistości doktryny polityczne dzielimy na:
- reakcyjne
- konserwatywne
- reformistyczne
- rewolucyjne
- utopijne.

Doktryny reakcyjne opowiadają się za starym porządkiem społeczno - politycznym. Nawołują do przywrócenia albo utrzymania takiego społeczeństwa i jego ustroju politycznego, który w danym momencie byłby powszechnie uznany za przestarzały. Przykładem doktryn reakcyjnych jest np. ruch monarchistyczny w Polsce.

Doktryny konserwatywne (zachowawcze) głoszą przede wszystkim utrzymanie całokształtu stosunków społecznych, a zwłaszcza organizacji politycznej społeczeństwa. Niechętne są zmianom, a jeżeli zmiany są konieczne to godzą się z nimi bez entuzjazmu. Doktryny konserwatywne występują w niemal wszystkich partiach i ruchach społecznych.

Doktryny reformistyczne przewidują zmiany społeczne i polityczne, domagając się jednak ich przeprowadzenia w sposób stopniowy, ewolucyjny, a nie rewolucyjny. Związane z nimi są między innymi kierunki ideologiczne w ruchu robotniczym, takie jak reformizm i rewizjonizm.

Doktryny rewolucyjne uznają rewolucję za podstawowy sposób działania politycznego. Przez rewolucję ich twórcy rozumieją gwałtowny sposób likwidacji aktualnie istniejącego porządku społecznego i politycznego, najczęściej połączony z użyciem przemocy wobec przeciwników zmian. Typowymi doktrynami rewolucyjnymi są marksizm, leninizm, maoizm czy doktryny wywodzące się z islamskiej doktryny religijnej.

Doktryny utopijne wskazują cele polityczne niemożliwe do zrealizowania w danym momencie. Nazwa pochodzi od Utopii, nieistniejącej wyspy (grec. utopos znaczy miejsce, którego nie ma) opisanej w XVI w. przez angielskiego pisarza Tomasza More"a (Morusa) na której panowały wymarzone stosunki społeczne.

Ze względu na usytuowanie w politycznym spektrum drugim funkcjonującym podziałem doktryn politycznych jest rozróżnienie na prawicę, lewicę i centrum. Podział ten pochodzi z okresu po rewolucji francuskiej, a określenia doktryn od miejsca zajmowanego w parlamencie przez ówczesne ugrupowania polityczne. Stosunek do przeobrażeń dokonanych podczas rewolucji wyznaczał linie podziałów politycznych:
- na prawicy zasiadali jej przeciwnicy postulując powrót do czasów feudalnych i monarchii absolutnej, czyli zwolennicy dawnego porządku
- w centrum ci, którzy godzili się z nowymi stosunkami społecznymi i ustrojem państwa
- na lewicy ci, którzy twierdzili, że nowy porządek nie jest jeszcze dostatecznie sprawiedliwy.

Od tego czasu wiele się zmieniło, ale określenia pozostały, choć kryteria podziału są bardziej skomplikowane i mniej wyraziste.

Współcześnie przyjęło się określać jako doktryny prawicowe te, które głoszą niechęć do radykalnych zmian. Pochwalają podstawowe wartości, za które zwykle przyjmują religię, kulturę, własność prywatną i tradycję narodową i państwową. Stawiają wolność ponad równością. Z reguły sprzeciwiają się wprowadzeniu zmian w istniejącym porządku społeczno - politycznym. Prawica reprezentuje ludzi zadowolonych ze swojej sytuacji, a więc najczęściej dobrze sytuowanych. Doktryny prawicowe opowiadają się przeciwko nadmiernemu zaangażowaniu państwa w sprawy gospodarcze. Najczęściej spotykaną współcześnie doktryną prawicową jest konserwatyzm.

Jako lewicowe określamy takie doktryny, które głoszą przede wszystkim hasła sprawiedliwości społecznej, domagają się pełniejszej realizacji zasady równości wszystkich ludzi, występują w imieniu i obronie interesów ludzi słabszych. W przeciwieństwie do ideologii prawicowych nie akceptują tezy, że nierówność społeczna jest naturalna. Za naturalną uważają równość, natomiast podziały społeczne przypisują niesprawiedliwym stosunkom własnościowym i regulacjom prawnym. Doktryny lewicowe zwalczają wszelkie formy dyskryminacji. Odrzucają tradycję w imię postępu. Widzą potrzebę ingerencji państwa w życie gospodarcze, bo mechanizmy wolnorynkowe uważają za niewystarczające.

Doktryny centrowe opowiadają się w zasadzie za utrzymaniem pewnej równowagi między interesami różnych warstw społecznych, a także między elementami tradycji i nowatorstwa. Nie głoszą wprawdzie, że nierówność społeczna jest niesprawiedliwością, jednak domagają się żeby społeczeństwo starało się ją ograniczyć i łagodzić negatywne skutki wynikające z wolnej gry sil rynkowych. Taką rolę przypisują różnym organizacjom społecznym, stowarzyszeniom czy fundacjom. Doktryny centrowe charakteryzują się umiarkowaniem, ale także brakiem wyrazistości. Mogą być centroprawicowe lub centrolewicowe.

Ze względu na wizję społeczeństwa i stosunek do idei równości doktryny polityczne dzielimy na:
- elitarne
- egalitarne
- solidarystyczne

Doktryny elitarne głoszą konieczność istnienia elit (tj. grup dominujących w różnych dziedzinach życia społecznego), oraz aprobują zróżnicowanie polityczne, ekonomiczne społeczeństwa przypisując elitom większe prawa, jako rekompensatę zwiększonych obowiązków.

Doktryny egalitarne propagują równość wszystkich ludzi, którą uważają za podstawową wartość w życiu politycznym i ekonomicznym. Na straży tej wolności powinno stać państwo i jego instytucje.
Doktryny solidarystyczne uznają za konieczne zachowanie zróżnicowanego ekonomicznie społeczeństwa, jednocześnie głosząc harmonijną współpracę wszystkich grup w imię wspólnego dobra..
Ostatnim opisywanym tu podziałem jest podział ze względu na stosunek zwolenników danej doktryny do niej samej i środki służące do jej realizacji. Według tego kryterium doktryny dzielimy na:

-doktryny monopolistyczne (zamknięte)
-niemonopolistyczne (otwarte)

Doktryny monopolistyczne wykluczają dyskusję nad własnymi założeniami i aspirują do posiadania jedynie słusznej koncepcji. Do tej grupy należą np. totalitaryzm i fundamentalizm.
Doktryny niemonopolistyczne są gotowe do dyskusji nad swoimi założeniami, zakładają pluralizm życia politycznego i konkurencyjność idei oraz przyjmują możliwość porażki.
Biorąc pod uwagę różnorodność i wielość doktryn politycznych oraz ich wpływ na codzienne życie polityczne można stwierdzić, że spełniają one następujące funkcje społeczne:
- wyjaśniającą - która sprowadza się do przekazywania wiedzy o doktrynach wpływających na rozumienie określonych zasad ustrojowych np. doktryny zwierzchnictwa narodu, podziału władzy.
- krytyki - czyli konkretyzacji założeń doktrynalnych i praktyki społecznej.
- określania - czyli wskazywania modelu ustrojowo - politycznego zmierzającego do dostosowania systemu odpowiadającego wymogom życia społecznego i stanu świadomości politycznej społeczeństwa.
- integracji postaw - co sprowadza się do jednoczenia grup społecznych do poparcia uznanych, racjonalnych modeli ustrojowych i zapewnienia legitymizacji instytucji systemu politycznego.

Przytoczone wyżej podziały i rodzaje doktryn politycznych nie wykluczają się, ponieważ są oparte na odmiennych kryteriach, a ich elementy się przenikają. Można wyobrazić sobie np. doktrynę utopijną, reakcyjną i elitarną jednocześnie, podobnie jak doktrynę egalitarną, utopijną i rewolucyjną jednocześnie.

Podsumowując można stwierdzić, że doktryny, oraz ideologie i programy polityczne są istotnym elementem życia politycznego poszczególnych państw jak i ogółu uczestników stosunków międzynarodowych. Stanowią jedną z form, w jakich poszczególne grupy społeczne wyrażają swoje interesy i dążenia. Możemy przyjąć, że najważniejszym elementem w związku ideologii i doktryny jest identyczność idei naczelnej - doktryna ma służyć urzeczywistnieniu tej idei zakodowanej w ideologii. Doktryna nie musi obejmować poglądów na całość życia politycznego społeczeństwa. W doktrynie politycznej muszą być podjęte problemy państwa i prawa, oraz organizacji życia politycznego danego społeczeństwa. Doktryna jest zawsze konkretyzacją ideologii i uwzględnia realia konkretnego czasu i przestrzeni. W praktyce niemal zawsze dochodzi od syntezy różnych ideologii w procesie tworzenia doktryny politycznej.

Znalezienie w doktrynie politycznej jakiegoś braku nie powinno być przyczyną jej odrzucenia, tak jak znalezienie w niej zalety nie powinno być jedyną przyczyną jej przyjęcia. Należy natomiast stwierdzić, po porównaniu z innymi doktrynami, czy ta wada nie jest najmniejszym z przejawów zła, bądź zaleta nie jest jedyną jaskółką, która nie czyni wiosny.