Zamek był warowną budowlą mieszkalną, przeważnie murowaną [1]. Pierwsze zamki pojawiły się w epoce Karolingów, jeszcze przed odnowieniem Cesarstwa Rzymskiego na zachodzie przez Karola Wielkiego w IX w. Ówczesne zamki były zwykłymi warowniami, zbudowanymi z drewna i usytuowanymi na wzgórzach lub sztucznie przygotowanych nasypach. Otaczane były palisadą, a z czasem fosą. Już od X wieku budowa zamków zaczęła się rozwijać: mury stawały się coraz wyższe, a fosy głębsze; na narożnikach murów zewnętrznych zaczęły pojawiać się wysunięte umocnienia. Z czasem kamień powoli zastępował drewno, wpierw w konstrukcjach donżonu – wieży o dużych rozmiarach - następnie pozostałych elementów budowli.
Planowanie i budowa zamku były dostosowane do warunków naturalnych danego terenu, z nastawieniem na obronność. Masywna wieża w czasach wojny mogła pomieścić załogę, w Anglii często budowano wieże mieszkalne, które spełniały rolę budynków mieszkalnych o charakterze pałacowym, które początkach pozostałych częściach Europy były osobnym budynkiem. Tradycyjną wieżę, typu donżon budowany na planie kwadratu, prostokąta, sześciokąta lub ośmiokąta.
Średniowieczne zamki, często otoczone dwoma pierścieniami murów zwieńczonych basztami w narożach i z wieżą bramą, oraz mostem zwodzonym nad fosą. Na szczególną uwagę zasługuje barbakan, który był niewielkim, zazwyczaj drewnianym, fortem osłaniającym wejście na most zwodzony. W międzymurzu znajdowały się początkowo dziedziniec gospodarczy i place ćwiczeń dla załogi. Na nim mieściła się także osada, a w niej domy chłopów pracujących na pańskiej roli, warsztaty i mieszkania nadwornych rzemieślników, spichlerze, stajnie itd. Uliczki, tak jak w ówczesnych miastach były nierozplanowane i chaotyczne. Dopiero w wiekach późniejszych, zamki i miasta planowano i budowano bardziej metodycznie, tak też w końcu domostwa chłopów, zabudowania gospodarcze i rzemieślnicze przeniesiono za fosę.
W początkach XIII wieku zarysowuje się nowy etap w budowie wraz z pojawieniem się zamków typu gotyckiego, którego charakterystycznymi cechami były zwiększona ilość wież, zmniejszony obwód obwarowań, bogatsze zwieńczenia budowli i niespokojna sylwetka.
Architektura zamku zaczęła się zmieniać wraz z zastosowaniem zamku, który dzięki nowym wynalazkom w sztuce wojennej, nie był już twierdzą nie do zdobycia, a raczej przejmował funkcje reprezentatywne. Nowe działa coraz lepiej radziły sobie z kruszeniem murów obronnych. Władca upiększał i przebudowywał swoją rezydencję, wedle modnych stylów architektonicznych adekwatnych do danej epoki.
Zależnie od usytuowania wznoszono zamki wyżynne, budowane w górach np. zamek w Niedzicy, zamki nizinne np. zamek w Malborku, oraz zamki wodne, lokalizowane na wyspach np. Chillon w Szwajcarii [2].
Symbolika zamku jest nad wyraz obszerna. Ta ogromna budowla symbolizuje niedostępność, obronę, bezpieczeństwo, władzę i bogactwo. To odnosi się przede wszystkim do zamku średniowiecznego, za murami, którego chroniła się ludność, a pałac zamieszkiwali władcy wraz z najszlachetniejszymi mężami stanu, we wszelkim bogactwie. Miasta otoczone murami obronnymi występują w sztuce średniowiecznej, jako symbol transcendentnej duszy i Jeruzalem niebieskiej. Taki zamek wznosi się zwykle na szczycie góry, bądź wzgórza [3].
Bogactwo zamku, często przeciwstawiane jest ubogiej chacie, a co za tym idzie władza i autorytet pana na zamku, jest symbolem zwierzchności tegoż nad chłopem. Niedostępność władcy z powodu usytuowania zamku na wzgórzu, czy otoczonego fosą i murami wyraża jego potęgę.
Marzenia ludzkości, projekty, które są niewykonalne, nie mają dostatecznych podstaw do zrealizowania metaforycznie określa się jako zamki na piasku, na lodzie, Księżycu czy w powietrzu. Wynika to z podłoża, na którym są one budowane, które nie zapewnia stabilizacji, jakiej przedsięwzięcie wymaga i jest bardziej fantazyjne, niż realne.
Ciemny zamek, czarny, w bajkach legendach, jest zwykle symbolem zła, które kryje w sobie. Zamieszkany przez alchemika lub Czarnego Rycerza, jest siedzibą i symbolem Plutona, co można sprawdzić w micie o wyprawie Tezeusza do piekieł. Charon mieszka w podobnym zamku, niedostępnym dla żywych („zamek bez powrotu” z opowieści ludowych) [4]. Zamek ciemności symbolizuje beznadzieje, utratę nadziei i możliwości wyjścia z sytuacji.
Przeciwnie do niego stoi symbol zamku oświetlonego, jasnego, który zawsze symbolizuje dobro, pozytywne pragnienia i dążenie do celu, osiągnięcie marzeń. W baśniach ukryty jest w gąszczu leśnym, przyciągającym dobre dusze. Zamek ten zamieszkuje rycerz pełniący pokutę, ze swoją damą serca, będący posłusznym, dążącym do zbawienia i otrzymania łaski. Zamek razem ze skarbem- to bogactwa duchowe w aspekcie wiecznym [5].
W literaturze zamek często występuje jako symbol miłości i romantyczności, dziewice chronione w zamkach, czekające na jedynego rycerza. Czarne romanse, a także powieści grozy, morderstwa pełnione w imię miłości do kochanki, lub chęci przejęcia władzy.
Zamek w pojęciu zwykłych ludzi jest przede wszystkim symbolem wielkości i trwałości. Jego ogromne mury są znakiem czasu, a przede wszystkim jego świadkiem. Zostały zbudowane przed naszym narodzeniem, a pozostaną po naszej śmierci.
Przypisy
[1] Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1987, s. 829
[2] Tamże, s.829
[3] Cirlot J.E., Słownik Symboli, Kraków 2000, s.470
[4] Tamże, s.470
[5] Tamże, s.470
