Niepokój o przyszłość RP w pamiętnikach Paska (krytyka sarmatyzmu).

Obraz sarmackiego życia drobnoszlacheckiego:

zamiłowanie do gospodarowania na ziemi;
lubowanie się w zabawach, biesiadach i uroczystościach z różnych okazji;
wygłaszanie uroczystycz przemówień; cenienie sobie wysoko sztuki krasomówczej;
zamiłowanie do przepychu, wystawności i rozrzutności;
częste pojedynki; przesadne dbanie o własny honor;
awantury, burdy obozowe, zajazdy, rokosze;
typ religijności: czysto zewnętrzna, dewocyjna pobożność; przekonanie o szczególnej opiece Boga nad autorem;
wiara w zabobony, czary i cuda oraz brak zamiłowania do wiedzy;

Pamiętniki - dokumentem świadomości szlachcica sarmaty:

Pasek, autor i bohater, jako przykład typowego sarmaty XVII w.; typowy przedstawiciel sarmatyzmu w jego najbardziej ujemnych przejawach; dostrzegamy typowe wady szlachty, takie jak: zacofanie, konserwatyzm, kłótliwość, awanturnictwo, pijaństwo, samochwalstwo, skłonność do bójek, przesadna duma, pewność siebie, ciasnota horyzontów myślowych;

autor przekonany jest o świetności polskiego ustroju i złotej wolności szlacheckiej; przywiązany do wolności i przywilejów szlacheckich;

typowo sarmacki stosunek autora do własnej klasy; uważanie tylko szlachty za godną przedstawicielkę narodu;

nie ma zastrzeżeń do stanu stosunków społecznych; ucisk i niedolę chłopów traktuje za naturalny stan rzeczy (chełpi się doprowadzeniem do skazania na tortury niewinnego karbowego i wypędzeniem go ze wsi);

przekonany o wyższości szlachty nad innymi stanami (pogarda dla mieszczan nowogródzkich i gdańskich);

niechętny stosunek do innych narodów i przekonanie o wyższości Polaków (Szwedzi "naród świński", Moskale "naród jaszczurczy", obyczaje duńskie śmieszne i niegodne polskiej szlachty;

nietolerancja wobec ludzi innych wyznań (wrogi stosunek do innowierców w Gdańsku);

tradycjonalizm; przywiązanie do tego, co dawne i swojskie, a niechęć do tego, co nowe i obce;

zgodność jego postaw, poglądów, pojęć sądów, uznawanych wartości i wyznawanych idei z poglądami i sądami ogółu szlachty drugiej połowy XVII w.; wszystkie wymienione powyżej cechy polskiego szlachcica mogą świadczyć o zacofaniu, a wręcz nierządu państwa Polskiego.