W roku 1822 Mickiewicz opublikował swój pierwszy tom ballad i romansów, a data ta jest również uważana jako przełom romantyczny w Polsce. Zawierały one znacznie odmienną wizję literatury od dotąd panującej – klasycznej. Szukała ona bowiem źródeł mądrości i wzorców estetycznych nie w dostojnej i zdyscyplinowanej twórczości antycznej, lecz w świecie ludowych baśni, podań, mitów.
Ballada jest gatunkiem typowo romantycznym
- nie przestrzega reguły o czystości gatunków literackich;
- sytuuje się na pograniczu liryki i epiki, a ze względu na tendencje do dialogowych ujęć i zwartej konstrukcji fabuły zawiera wiele elementów dramatu;
- gatunek synkretyczny;
- wyraża romantyczne przekonanie o niepodzielności świata poezji;
- rozległa skala stylistyczna ballad Mickiewicza, gdzie sąsiadują ze sobą utwory humorystyczne, rubaszne i pełne grozy("Lilie")
Te powyżej wymienione cechy ballad, autorstwa młodego Mickiewicza, były na początku uważane za klasyków jako niedostatek warsztatu poetyckiego. W istocie stanowiły świadomy element romantyczny programu.
Świteź
- baśniowość, tajemniczość;
- budowa stroficzna;
- elementy liryki, epiki, dramatu;
- tajemniczy i pełen grozy pejzaż: rozgwieżdżone niebo odbija się w zwierciadle wody, tworząc efekt zamkniętej kuli; odczuwalna jest tu potęga dzikiej i nieprzyjaznej natury; grozę sytuacji potęguje ujęcie przestrzeni;
- opisy jeziora i okolicy: akcja utworu rozgrywa się nad jeziorem otoczonym ciemnym borem; jezioro jest niezwykle spokojne (zupełna gładka tafla), a nad nim rozgrywa się jakiś szatański spektakl: w blasku księżyca unoszą się senne mary, bucha gęsty dym, słychać wrzaski i bicie dzwonów;
- występowanie obok siebie dwóch światów realnego i fantastycznego: romantyczne przekonanie o tajemniczej więzi świata ziemskiego ze sferą pozaziemską; do spotkania dwóch światów dochodzi nad jeziorem, gdzie przestrzeń cudów, czarów i dziwów przenika w sferę realną, nadając jej wymiar kosmiczny;
- związek teraźniejszości z przeszłością: rzeczywistość ballady jest miejscem szczególnego spotkania realizmu ze sferą cudów i dziwów, teraźniejszości z przeszłością (czytelnik staje się świadkiem historii, jaka miała miejsce za panowania Mendoga w XIIIw.), która jawi się na początku poprzez szereg zaszyfrowanych znaków natury, a potem dana jest w bezpośredniej relacji postaci przynależnej do sfery fantastycznej; historia zaklęta w kwiat przestaje być zagadką i przynosi prostą naukę moralną, głoszącą, że sprawiedliwość zawsze zatriumfuje – co ma swoje źródło w ludowym światopoglądzie; ta pewność, że dobro odniesie zwycięstwo nad złem, jest konsekwencją przeniesienia wymiaru sprawiedliwości ze świata ludzkiego w sferę kosmosu, gdyż człowiek może okazać się zbyt słabym, by wymierzyć karę, o tyle siły kosmosu są wszechmocne i okrutnie konsekwentne;
- niezwykłe wydarzenia legendarne: rycerze grodowi opuścili Świteź, gdyż zostali wezwani przez Mendoga do walki z Rusią, a w mieście pozostały jedynie kobiety i starcy; właśnie wtedy na bezbronny gród napadli ruscy żołnierze; kobiety chcąc uniknąć wstydu próbowały popełniać samobójstwa, lecz Tuhana, która modliła się do Boga o ocalenie, wyprosiła Go o zlitowanie się nad nimi. Bóg zmienił więc gród w jezioro, a mieszkańców w kwiaty o zdradzieckiej mocy; najeźdźcy pod wpływem ich uroków zrywali je, aby ozdobić swoje zbroje; jednak niedługo po ich zerwaniu uwalniała się ich tajemna moc, która sprawiała, iż na ich właścicieli spadają choroby i gwałtowna śmierć; w taki sposób na podstępnych i okrutnych rycerzy, spada równie okrutna śmierć;
- sfera moralistyki w balladzie Świteź nie jest wyeksponowana w jakiś szczególny sposób; przesłanie wynikające z końcowych losów ruskich rycerzy, nie zostało sformułowane bezpośredni; zmierza ona bardziej w kierunku fantastyki, niż ku dydaktyzmowi;
Lilie
- Ballada utrzymana w klimacie krwawej tragedii szekspirowskiej; atmosfera tajemniczości i grozy wzmaga napięcie dramatyczne akcji;
- sceneria: ciemna noc, nagły szum wiatru, krakanie wron, pohukiwania słuchaczy;
- przyroda ma określony cel: buduje nastrój i współpracuje z bohaterami;
- podział na strofy, refreniczność;
- narrator jest pozornie obojętnym sprawozdawcą; tworzy obraz tragiczny
- wygląd zewnętrzny bohaterki: krew na ubraniu, zsiniałe usta, szalone spojrzenie, bladość twarzy – ten opis mówi czytelnikowi o już dokonanej się zbrodni;
- po zbrodni mężobójstwa żona chowa małżonka głęboko w ziemi, a na grobie sieje lilie, śpiewając przy tym pieśń; pieśń – zaklęcie czyni gest zasiania kwiatów gestem magicznym, a postaci zbrodniarki nadaje wymiar diaboliczny;
- sprawiedliwość wymierzana jest przez metafizyczny porządek; sama zbrodniarka prowokuje magiczne moce do okrutnego z nią obrachunku, przez to, iż sieje na grobie męża lilie – odwieczny symbol niewinności i czystości; mają w tym wypadku zatuszować zbrodnię, ukryć prawdę, chronić duszę skalaną grzechem; użycie ich w tak niecnym celu jest brakiem poszanowania dla natury i ignorancji symboliki; narusza również prawa natury sięgając po wianek uwity przez jednego z braci męża, uwitych z owych kwiatów rosnących na grobie męża, które to zostały jej złożone przez nich dla niej na ołtarzu (brak respektu i uszanowania dla świętości chrześcijańskiej); naruszając porządek wszechświata, rzuca mu tym samym wyzwanie, dlatego w kaplicy pojawia się widmo zamordowanego męża, co jest odpowiedzią kosmosu na zuchwałą i niebezpieczną grę, jaką ze światem nadprzyrodzonym prowadzi zbrodniarka; spotyka ją kara za próbę zszargania symbolu lilii;
"Dziady" jako dramat romantyczny.
Dramat
Jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich. Charakteryzuje go dialogowość i wielopodmiotowość, na ogół także fabularność. Dramat wywodzi się ze starogreckich obrzędów religijnych ku czci Dionizosa. Jego główne formy klasyczne to tragedia, komedia, dramat satyrowy. W średniowieczu rozwijał się dramat liturgiczny, ściśle związany z obrzędami religijnymi i przeważnie odgrywany w kościele. Wzory dramatu antycznego podjęła tragedia renesansowa (Odprawa posłów greckich) oraz tragedia i komedia francuskiego klasycyzmu w XVII w (Corneille, Racine, Moliere). Odmiennie od nich ukształtowała się twórczość Szekspira, który wyrobił swój własny styl nazwany później dramatem szekspirowskim. W połowie XVIII w. powstał dramat mieszczański, który wprowadził nowego, prostego bohatera oraz jego zwykłe otoczenie (Lessing, Diderot).
Dramat romantyczny
Odmiana dramatu, przeciwstawiająca się konwencjom klasycznym, a nawiązująca do dramatu szekspirowskiego i melodramatu. Ośrodkiem kompozycji stawał się bohater, wokół niego skupiały się luźno powiązane ze sobą sceny, ukazujące dzieje psychiki, wewnętrzne konflikty. Dramatyzm łączył się tu z liryzmem, nastrojowością; realizm rodzajowy z fantastyką i groteską; tragizm z fantastyką i groteską; tragizm z komizmem. Wielkie problemy metafizyczne powodowały wprowadzenie przestrzeni otwartej, pojawiały się sceny z udziałem tłumów. Charakterystyczne dla dramatu romantycznego było mieszanie różnych technik, tonacji i stylów, co pozwalało wyrażać dysonansową wizję świata.
"Dziady" jako dramat romantyczny
- Brak jedności czasu, miejsca i akcji (akcja niejednolita, wielowątkowa, w dowolnym czasie, w wielu miejscach).
- Luźna kompozycja (odrębne sceny, z których każda ukazuje jakiś nowy aspekt rzeczywistości).
- Występowanie samodzielnych epizodów luźno a z akcją powiązanych (monolog liryczny IV cz. zastępujący akcję, która tu prawie nie istnieje).
- Występowanie zbiorowości na scenie (kaplica cmentarna, scena więzienna).
- Łączenie świata realnego ze światem pozaziemskim (sceny realistyczne i fantastyczne, wizyjne).
- Bohater romantyczny (na tle bohatera zbiorowego – narodu; poeta: samotny, tajemniczy, wrażliwy, wybitny indywidualista, skłócony ze światem, niezrozumiały przez otoczenie, nieszczęśliwie zakochany, przemieniony w bojownika o dobro ogółu, kochającego ojczyznę i samotnie walczącego o szczęście narodu).
- Synkretyzm rodzajowy – połączenie rodzajów literackich (liryki, epiki, dramatu).
- Dominowanie pierwiastka lirycznego (monolog Gustawa, pieśni uwięzionych studentów wileńskich, Wielka Improwizacja).
- Szekspiryzm – zmienność języka, nastrojowości i stylu w utworze (scena więzienna, widzenie Ewy, salon warszawski).
- Łączenie elementów podniosłych ze scenami nasyconymi komizmem, satyrą, drwiną, groteską (patos W.I., groteskowe rozmowy diabłów).
- Elementy ludowości.
- Czynniki spajające dramat w jedną całość:
Tytuł utworu;
Główny bohater;
Rola obrzędu dziadów;
Wspólna idea nierozwiązalnego związku, jaki istnieje między światem żywych a światem zmarłych;
3. Konrad Wallenrod a Giaur Byrona.
Zarówno Konrad Wallenrod jak i Giaur są bohaterami, którzy stali się dla literatury postaciami symbolicznymi zarówno w sposób bezpośredni – wallenrodyzm (od imienia głównego bohatera utworu) oraz w sposób pośredni – bayronizm (między innymi od Giaura i innych bohaterach tego pisarza).
Wallenrodyzm
Postawa bohatera romantycznego charakteryzująca się tym, iż bohater oprócz tego, że posiada typowe dla romantyka cechy, działa jeszcze drogą podstępu i zdrady, dla wyższych wartości, dla dobra ogółu, ojczyzny (a nie dla celów osobistych). Jest to działanie tzw. "fałszywej maski", które to staje się przyczyną jego konfliktu wewnętrznego i prowadzi do jego klęski.
Byronizm
Romantyczna postawa stworzona przez Byrona w jego poematach i uzewnętrzniona w jego własnej – buntowniczej, krytycznej i ironicznej postawie wobec świata. Byronizm cechuje: bunt, rozpacz, tajemniczość, osamotnienie, rozdarcie wewnętrzne, mocne akcentowanie problemu miłości, skłócenie ze światem, łamanie jego praw, nieprzeciętność i tragizm.
