Koncepcje psychologiczne człowieka: behawioryzm i psychologia humanistyczna.

Psychologia jest nauką, która zajmuje się badaniem mechanizmów i praw rządzących zjawiskami psychicznymi oraz zależnymi od nich modelami zachowań. Główne cele psychologii to opisywanie i wyjaśnianie funkcjonowania psychiki ludzkiej, przewidywanie tego, co się zdarzy, a także wpływanie na psychikę ludzką. Jak każda nauka posługuje się teoriami. Psychologia podzieliła się na odrębne szkoły, gdzie w każdej z nich dominował inny pogląd na to, czym psychologia ma się zajmować i jak ma to być badane. I tak wyróżniamy cztery główne nurty w psychologii. Są to: psychoanaliza, behawioryzm, psychologia humanistyczna oraz psychologia poznawcza.

Dwa najbardziej wpływowe kierunki psychologiczne to behawioryzm i psychologia humanistyczna. Wypracowały one własną koncepcję człowieka.

Psychologia humanistyczna powstała jako wynik reakcji na ograniczenia behawioryzmu, który pomijał lub ograniczał ludzkie zdolności naturalne - miłość, twórczość, autonomia i tożsamość. Właśnie dlatego chcę porównać humanistyczną i behawiorystyczną koncepcję człowieka.

Twórcami i przedstawicielami behawioryzmu byli: John Watson, Iwan Pawłow, Edward Tolman, Clark Hull i Burrhus Skinner. Natomiast koncepcji humanistycznej: Abraham Maslow, Gordon Allport, Charlotte Buhler, Carl Rogers, George Kelly. Behawioryzm rozwinął się w XX wieku, przede wszystkim w USA. Nazwa "psychologia humanistyczna" pojawiła się na przełomie lat 50 i 60 XX wieku.

Behawioryści postrzegają człowieka jako istotę, której zachowanie w decydującej mierze zdeterminowane jest przez środowisko. Twierdząc, że zachowanie wyznaczone jest przez system nagród i kar, proponują dowolną manipulację ludzkim zachowaniem. Świadomość - jeden z najważniejszych problemów nowożytnej filozofii i psychologii, nie interesuje behawiorystów, gdyż według nich nie ma realnego wpływu na ludzkie zachowanie. Współczesny behawioryzm osiągnął punkt kulminacyjny w opracowanej przez Skinnera utopii - koncepcji społeczeństwa racjonalnie urządzonego, zapewniającego dostatek i bezpieczeństwo, eliminującego kary jako środek kontroli zachowania.

Warto tutaj przywołać zwolenników psychoanalizy, którzy uważają, że postępowanie człowieka rządzą potężne siły dynamiczne: popędy, potrzeby i dążenia, które zwykle są nieświadome. Obraz człowieka kreślony przez psychoanalizę wywodzi się z praktyki klinicznej i kładzie nacisk na słabe, patologiczne strony człowieka.

Obie te koncepcje nie zadowalają psychologów humanistycznych, którzy odwołując się do odmiennych podstaw filozoficznych, zaproponowali nową koncepcję człowieka oraz związane z nią formy kształtowania osobowości. W odróżnieniu od behawioryzmu, opierającego się na filozofii neopozytywistycznej i psychoanalizie, psychologowie humanistyczni podstawą filozoficzną czynią egzystencjalizm oraz personalizm (spojrzenie człowieka jak na indywidualną jednostkę). Również pod względem metodologii zajmują stanowisko odmienne niż behawioryści lub psychoanalitycy. Bowiem ci pierwsi zgodnie z ogólną koncepcją człowieka i nauki, preferują techniki eksperymentalne, drudzy zaś wypracowali szereg skomplikowanych technik, pozwalających dotrzeć do sfery nieświadomości. Psychologowie humanistyczni największą wagę przywiązują do badania doświadczenia aktualnego.

Ponadto w psychologii humanistycznej człowiek traktowany jest jako autonomiczny podmiot - jednostka. Jest on badaczem rzeczywistości, obserwuje, planuje, przewiduje oraz wnioskuje. Człowiek zgodnie z posiadaną wiedzą kształtuje świat i się do niego przystosowuje.

Niektóre z założeń psychologii humanistycznej to:
- koncentruje się na relacji nadawca-komunikat-odbiorca
- siłą powodującą rozwój człowieka jest wewnętrzne dążenie do samorealizacji
- człowiek stanowi niepowtarzalną całość
- podstawowa zasada polega na komunikacji czyli na autentycznym porozumiewaniu się
- o istocie człowieka stanowi jego ludzki kontekst, a niepowtarzalna natura człowieka jest wyrażana przez bycie człowiekiem w związku z innymi ludźmi, celem praktycznym jest pomoc człowiekowi w uzyskaniu własnej autentyczności, w oderwaniu od własnego ja co stanowi podstawowy warunek w samorealizacji
- właściwością natury ludzkiej jest rozwój a czynnikiem sprawczym tego rozwoju są siły wewnętrzne. Rozwój jest procesem stawania się człowiekiem.

Natomiast behawioryzm zakłada, że człowiek poznaje świat poprzez eksperyment, a jego działania uwarunkowane są instrumentalnie (uczy się zachowań, które prowadzą do nagrody). Zakładał z góry, że nie będzie się interesował psychiką człowieka, ale jego zachowaniem.

John Watson w swym artykule: "Psychologia z punktu widzenia behawiorysty" skrytykował psychologię wewnątrz osobową (introspekcyjną). Uważał, że ważne jest to, co można zaobserwować (zachowanie, bodziec, reakcja). Wizja behawiorystyczna z góry ograniczała ludzką wolność. Uważano, że w nietrudny sposób można przewidzieć działania jednostki, gdyż zachowuje się ona w bardzo podobny sposób jak reszta społeczeństwa.

Psychologia humanistyczna odrzuca przekonania o zewnętrznej sterowności człowieka. Wyraża przeświadczenie o wewnątrz sterowności. Abraham Maslow zaproponował teorie, samoaktulizacji (samorealizacji) - jest to proces "stawania się tym kim się jest", dążeniem do wewnętrznej spójności i spełnienia swojego powołania. Istotnym składnikiem humanistycznej koncepcji człowieka jest teoria hierarchii potrzeb (Abraham Maslow).

U podstaw piramidy leżą potrzeby natury fizjologicznej (tlen, głód, seks, pragnienie), wyżej sa potrzeby bezpieczeństwa (ochrona, stałość, pewność, spokój), a następnie potrzeby przynależności i miłości (posiadanie rodziny i przyjaciół), jeszcze wyżej są potrzeby szacunku (dla siebie, od innych oraz poczucie własnej wartości), a na szczycie jest potrzeba samorealizacji (posiadanie celów, spełnienie swojego potencjału). Ponad potrzebą samorealizacji postawić można jeszcze potrzeby duchowe (transcendencja).

Gdy człowiek nie zaspokoi potrzeb najniższego rzędu, zaczynają one dominować nad wszystkimi innymi potrzebami, decydują o zachowaniu człowieka. Dodam jeszcze, że wyższa potrzeba pojawia się po zaspokojeniu niższej.

Jeśli chodzi o behawiorystów, to stworzyli oni teorię o zewnętrznej sterowności człowieka. Wypracowali także na tej podstawie procedury udzielania kar i nagród. Nagroda to bodziec, który powoduje wzrost częstotliwości zachowań poprzedzających jego wystąpienie, kara natomiast to bodziec, który powoduje zmniejszenie tej częstotliwości.

Oto kilka podstawowych zasad:
- karać należy reakcje a nie osobę
- kara nie może być zbyt długotrwała
- dziecko musi wiedzieć za co jest karane
- musi być synchronizacja, czyli kara bezpośrednio po działaniu
- nie powinno się dostarczać pozytywnego wzmocnienia w związku z karą

Założenie, że każde ludzkie działanie jest jedynie reakcją na jakiś bodziec jest dość radykalne. Behawioryści ograniczyli rolę wolności człowieka do skrajnego minimum. Twierdzą, że wszelkie zmiany w zachowaniu człowieka i jego rozwój stanowią wynik uczenia się nowych reakcji. Człowiek to istota reaktywna - środowisko jest aktywne a ludzie bierni. Właściwością środowiska jest wolność i godność (humaniści przypisywali te cechy spójnemu wewnętrznie człowiekowi).

Jednak zarówno behawioryzm jak i psychologia humanistyczna mają jednak wspólną cechę - okazują się dwoma wersjami determinizmu. Według behawiorystów zachowanie człowieka wyznaczane jest przez środowisko, a według zwolenników koncepcji humanistycznej przez czynniki wewnętrzne (potrzeby, instynkty, wewnętrzne motywacje i pragnienia). W obu przypadkach nie ma miejsca na podmiotową aktywność jednostki. Psychologowie humanistyczni sądzą, że podstawą stosunków międzyludzkich jest komunikacja i na niej, zwłaszcza relacji: nadawca - komunikat - odbiorca, powinny skupić się badania psychologiczne. Przyjęto, że zachowanie człowieka zależy od obrazu rzeczywistości i jego poznania, zwrócono też uwagę na rolę empatii - emocjonalnego kanału komunikacji.

W obu przedstawionych przeze mnie koncepcjach psychologicznych, człowiek jest przedmiotem badań i licznych obserwacji.
W behawioryzmie to mała cząstka wszechświata poddana wpływom środowiska (zewnętrznym), a w koncepcji humanistycznej to jednostka, która wpływa na świat, który ją otacza (planuje, rozmyśla i przewiduje).
Innymi słowy psychologia zdaniem behawiorystów powinna być nauką całkowicie obiektywną, która bada tylko zjawiska obserwowalne, niczym nauka ścisła, a psychologowie humanistyczni sądzili, że psychologia powinna skoncentrować się na subiektywnym i świadomym doświadczeniu jednostki.