Znaczenie pedagogiki J. H. Pestalozziego, pedagogika filozoficzna i J. H. Herbart,nowy system oświaty w XIX w.,szkolnictwo polskie w XIX w.

Rozwój pedagogiki był dwutorowy. Był on związany bezpośrednio z praktyką szkolną i polityką oświatową oraz z rozwojem filozofii i nauki, a także ideologii społecznej. Niekiedy oba te nurty ściśle były powiązane w działalności osób i instytucji (np. J. H. Pestalozzi, A. Makarenko, Komisji Edukacji Narodowej, itd.). Niekiedy teoria pedagogiczna rozwijała się niezależnie od praktyki i zyskiwała znaczenie w tej dziedzinie dopiero później. Tego typu znaczenie dla pedagogiki mieli filozofowie, którzy nie zajmowali się bezpośrednio działalnością wychowawczą, jak np. Kartezjusz, H. Spencer, W. Dilthey i in. W rozwoju historycznym pedagogika rozpoczynała się od refleksji nad działalnością wychowawczą i od rozważań nad jej zadaniami.

Jan Henryk Pestalozzi rozwinął postępowe teorie pedagogiczne i postępową demokratyczność działalność wychowawczą na przełomie XVIII i XIX w. Był to prawdziwy pedagog- demokrata, który całą swoją działalność poświęcił przede wszystkim walce o szkołę początkową, szkołę ludową. Dzieło Pestalozziego do dziś ma dla nas wielką wymowę. Historycy burżuazyjni przedstawiają go jako człowieka dobrotliwego, naiwnego, oderwanego od życia filantropa. Natomiast praca Pestalozziego była ściśle związana z dążeniami politycznymi, które z kolei tkwiły korzeniami w ideałach rewolucji francuskiej. Dalszy rozwój pedagogiki kształtowany był przez różne czynniki związane z klasową strukturą społeczeństwa kapitalistycznego. Pedagogika stała się terenem walk ideologicznych, a jej postęp naukowy hamowany był przez liczne próby wykorzystania oświaty, a więc i badań nad tą dziedziną dla umocnienia panującego porządku społecznego. Jednak częściowo w walce z ideologią wsteczną, częściowo w wyzwalaniu się spod jej nacisku, kształtowały się w filozofii materialistycznej, zwłaszcza epoki Oświecenia, a niekiedy i w filozofii idealistycznej XIX w. Zasady, które uzyskiwały w pewnej mierze trwalsze znaczenie i poczynały wchodzić w skład naukowego dorobku pedagogiki. Do takich zasad należało „odkrycie” natury dziecka, dokonywane przez J. H. Pestalozziego i in. Pestalozzi również podjął gruntowną przebudowę szkoły początkowej, tworząc teorię nauczania początkowego, opartą na podstawach psychologicznych. Opracował metodyki nauczania początkowego w zakresie poszczególnych przedmiotów szkolnych. Plan nauczania w szkole Pestalozziego obejmował obok nauki czytania, pisania i rachunków, elementy geometrii i rysunku, geografię i przyrodoznawstwo. Dzieci uprawiały też gimnastykę i muzykę oraz wykonywały konkretne prace fizyczne w zakresie rolnictwa, gospodarstwa domowego i rzemiosła. Do szkoły przyjmowano dzieci w wieku od 5 do 13 lat. Kształcenie powinno sprowadzić się do współdziałania z rozwojem przyrodzonych właściwości człowieka. Nauczanie należy oprzeć na naturalnym rozwoju sił i uzdolnień dziecka.

Pestalozzi wprowadził do praktyki nowy sposób nauczania polegający na czerpaniu wiadomości nie z książek, nie ze słów lecz - jak się wyraził Komeński- „z nieba, ziemi, z dębów i buków” tj. przez poznanie samych rzeczy (a nie wyłącznie cudzych spostrzeżeń i świadectw o rzeczach). Metody nauczania posługujące się tym sposobem można nazwać oglądowymi lub rzeczowymi. System czynności nauczyciela i uczniów jest zupełnie inny niż w metodach słownych. Zadanie nauczyciela polega na zgromadzeniu odpowiedniego materiału empirycznego, zaciekawieniu nim uczniów, zorganizowaniu obserwacji oraz podsumowaniu i utrwaleniu jej wyników. Zadaniem zaś ucznia jest zdobycie na podstawie obserwacji określonych wiadomości i dopiero zapamiętanie ich.

Elementy, które tworzą jasne i poprawne pojęcie, które razem wzięte pozwalają dokładniej poznać istotę przedmiotu to „liczba, kształt i nazwa”. Elementy te powinny stać się podstawowymi składnikami każdego nauczania. „Liczenie, mierzenie, mówienie” - to naturalna i psychologicznie uzasadniona podstawa teorii i metodyki nauczania początkowego u Pestalozziego. Liczenie wymaga nauki rachunków, mierzenie nauki rysunku i geometrii, mówienie- ćwiczeń w mówieniu i czytaniu. Pestalozzi wreszcie wskazuje na konieczność planowego wychowania dziecka nie tylko w szkole, ale także w rodzinie. Świadomość wielkiej roli rodziny w rozwoju dziecka od dawna pobudzała środowiska nauczycielskie od ścisłego z nią współdziałania w realizacji zadań wychowawczych szkoły. Zamierza się przy tym do tego, by współpracę rodziców ze szkołą uczynić bardziej planową, systematyczną. Największe bowiem wysiłki kadry nauczycielskiej mogą okazać się mało skuteczne, jeśli nie są poparte współdziałaniem rodziców. Zakres ten może być oczywiście szerszy lub węższy. Jednak nikogo z rodziców nie można zwolnić od stałego zaangażowania w sprawy własnego dziecka w szkole. Pestalozzi zdaje sobie sprawę z tego aby przebudować szkolnictwo na nowych podstawach, trzeba przygotować do tego kadry nauczycielskie. Dlatego przy swoich zakładach tworzył seminaria nauczycielskie i kształcił w nowym duchu nauczycieli, których z kolei zapraszało wiele państw do zorganizowania szkolnictwa elementarnego. Według Pestalozziego nauczyciel ludowy przestawał być wyrobnikiem, a stawał się działaczem społecznym.

Poglądy i działalność Pestalozziego nadały właściwy sens nauczaniu i wychowaniu początkowemu. Wychowanie ma nie tylko dostarczać dzieciom pewnych elementarnych wiadomości. Ale zarazem uwzględniając indywidualność dziecka, budzić i wzmacniać jego siły duchowe, uszlachetniać moralnie i społecznie. Swoje poglądy pedagogiczne Pestalozzi wyraził w sposób najpełniejszy w dziele pt. „Jak Gertruda uczy swoje dzieci” pisanym w formie listów. Pestalozzi poświęcił niemal całe życie w wychowaniu dzieci mas pracujących, słusznie więc historia nadała autorowi „Gertrudy” przydomek „ojca szkoły powszechnej”.

Zapał do pedagogiki, ogarniający z końcem XVIII w. Szerokie koła w Niemczech, udzielił się także filozofom. Odkąd Russo zrobił wysiłek uzasadnienia swojej teorii wychowawczej przez psychologiczną analizę człowieka, a zwłaszcza od kiedy Pestalozzi podjął próbę oparcia nauczania na zasadach psychologicznych, przestali uczeni patrzyć na pedagogikę jako na sztukę tylko praktyczną, która jest nagromadzeniem wskazówek osiągniętych przez doświadczenie. Obudziło się pragnienie ujmowania zagadnień wychowawczych z wyższego, jednolitego stanowiska, nadania im charakteru naukowego, stworzenia naukowej pedagogiki. Największe znaczenie z grupy filozofów na polu pedagogiki miał Jan Fryderyk Herbart. Pedagogika stała się ośrodkiem całej jego pracy filozoficznej, przez swe rozległe badania usiłował on jej nadać ściśle naukowy charakter. Zamiłowanie w tym kierunku wyrobiły w nim własne doświadczenia z prywatnej pracy nauczycielskiej i osobiste zetknięcie się z Petalozzim. Całość swych myśli o nauce wychowania złożył w dwóch dziełach: „Pedagogika ogólna, z celu wychowania wysnuta” i „Zarys wykładów pedagogicznych”. Pedagogiki Herbarta nie można zrozumieć nie znając przynajmniej w głównych zarysach jego etyki i psychologii. Według jego zdania etyka wyznacza i uzasadnia cel wychowania, natomiast psychologia wyznacza środki wiodące ku temu celowi. Etykę Herbart uważał za naukę o pięknie moralnym i dlatego zalicza ją do zakresu estetyki. Wyróżnia on pięć idei praktycznych, które razem wzięte określają ideał osobowości moralnej i najwyższy cel życia. Idee te to: wewnętrzna wolność duchowa, doskonałość, życzliwość, prawa i słuszność, czyli zadośćuczynienia. Kto się do nich nie stosuje ściąga na siebie wewnętrzne potępienie, niezadowolenie z siebie i niesmak. Jeżeli wolą człowieka i jego czynami zawsze kierują te idee, to taki człowiek posiada prawdziwie moralny, silny charakter. Taki charakter Herbart uważał za najwyższy cel wychowania. Do realizacji tego celu służą: kierowanie dziećmi, karność i nauczanie. Kierowanie polega na trzymanie dozoru od wczesnego dzieciństwa do zewnętrznego, poprzez autorytet, sympatię, groźbę, a głównie przez organizowanie fizycznego rozwoju. Natomiast bez zbytniego rozpieszczania i niebezpiecznego hartowania. Karność jest to czynność wstępna, która powinna uprzedzać właściwe wychowanie. Jej zadaniem jest przełamać oporność dziecka, trzymać je w porządku przez co zapobiegać wszystkiemu co mogło by wpływać negatywnie na pracę wychowawczą. Posługiwać się tu można takimi środkami jak: nadzór, odpowiednie zaciekawienie dziecka zabawą lub pracą, rozkazy i zakazy, pogróżki i kary itp. kary powinny być obliczone na poczucie honoru. A wykonywane natychmiast, ale powaga wychowawcy i przywiązanie do niego ograniczają jej konieczność. Najważniejszym jednak czynnikiem wychowania dla Herbarta jest nauczanie wychowujące, którego wartość polega nie tylko na tym, że daje wiedzę, lecz i na tym, że wywołuje w charakterze ucznia dodatnie zmiany. Uważał, że wybór materiału szkolnego jest niesłychanie ważny ponieważ tylko to będzie kształcić uszlachetniająco, co zdolne jest rozbudzić w uczniu zainteresowanie. Aby młodzieży ułatwić pielęgnowanie różnych kierunków zainteresowania, musi się nauczyciel posługiwać różnymi metodami w nauczaniu. Metoda wykładowa służy do tego aby uczeń mógł łatwo pewne rzeczy sobie uzmysłowić, korzysta też ona z opisów i z plastycznych środków pomocniczych. Metoda analityczna pomaga uczniowi, dzięki pytaniom i krytycznemu wnikaniu w związek szczegółów, uporządkować sobie i wyjaśnić to, co się przez wykład poznało. Metoda syntetyczna natomiast powiązać nowe nabytki z tym co się poznało na poprzednich wykładach oraz doświadczenie życiowe. Każda metoda powinna jednak pamiętać, że nauczanie, jeśli ma być skuteczne, musi się trzymać pewnego porządku stosownie do psychologicznych prawd pojmowania. Przy każdym materiale umysł ucznia waha się pomiędzy dwiema czynnościami: raz chciwie zagłębia się w nową treść, czyli chce opanować nową poznaną treść i stara się ją przyswoić. Efekty można też osiągnąć poprzez budzenie w umysłach uczniów wielostronnego zainteresowania. Zainteresowanie jest rodzajem czynności umysłowej, która ma powodować nauczanie, skoro nie zamierza poprzestawać na zdobywaniu samej wiedzy. Wielostronne zainteresowanie charakteryzuje interes empiryczny (ciekawość, żądza wiedzy) i interes spekulatywny (zastanawianie się, ustawiczne pytanie dlaczego?) oraz interes religijny (obcowanie człowieka ze wszechświatem). Zainteresowania są bezpośrednie i pośrednie. Interesujemy się rzeczą bezpośrednio, gdy ją cenimy dla niej samej, pośrednio, gdy zależy nam na niej ze względów nie związanych z jej istotną wartością. Zainteresowania pośrednie prowadzą do jednostronności i egoizmu (czyli przynosi mu tylko korzyści lub szkodę). Wartość pedagogiczną mają zainteresowania bezpośrednie i do ich wytwarzania powinno zamierzać nauczanie. Zainteresowanie bezpośrednie wiąże się z uwagą mimowolną, uwaga dowolna jest skutkiem zainteresowania pośredniego. Skuteczność nauczania zależy od jego toku, od rozczłonkowania nauczania, tzn. rozłożenia materiału na „człony” oraz rozdzielenia i uporządkowania czynności przyswajania sobie materiału przez ucznia. Proces przyswajania sobie materiału polega na kolejnym następowaniu po sobie aktów zagłębiania i ogarniania, zastanawiania się.

W zagłębianiu i ogarnianiu można wyróżnić po dwa stadia:
1. spoczywające zagłębiania (wynikiem jest jasność przedstawienia)
2. postępujące zagłębianie (wynikiem jest skojarzenie tych przedstawień)
3. spoczywające ogarnianie (wynikiem jest system pojęć. )
5. postępujące ogarnianie („produkuje nowe człony systemu”, daje metodę
czyli umiejętność zastosowania nowej wiedzy).

Tak więc każda jednostka metodyczna powinna mieć ustaloną przez herbartystów schematyczną strukturę. Pedagogika Herbarta była niewątpliwie krokiem naprzód w unaukowieniu teorii nauczania i wychowania. Pokazał, że pedagogika jako dyscyplina naukowa na swój system pojęć. Szczególnie pogłębił problematykę dydaktyczną. Trafnie dostrzegał związek zainteresowania z uwagą, choć niesłusznie sugerował większą wartość dydaktyczną uwagi mimowolnej aniżeli dowolnej. Uwagę mimowolną nauczyciel musi wykorzystać w procesie nauczania, lecz celem jego powinna być raczej uwaga dowolna. Skupiamy się mimo iż przedmiot nie jest interesujący, lecz uznajemy potrzebę jego poznania.

Niesłuszne było przyjęcie etyki jako nauki wskazującej cele w pedagogice. Gdyby etyka wskazywała cel pedagogice jak chce Herbart, pedagogika bez etyki nie mogła by powstać. Cele wychowania nie są tworem myślenia teoretycznego, są funkcją potrzeb, dążeń, interesów ludzi. Pedagogika Herbarta z jednej strony na skutek swojego charakteru polityczno- społecznego, a z drugiej- dzięki pogłębionej problematyce dydaktycznej oraz dlatego, że sam był zwolennikiem wykształcenia klasycznego i propagował je, stała się niemal oficjalną teorią pedagogiczną.

Pomimo ciągłych wojen i kryzysów gospodarczych rozwija się żywy ruch oświatowy od Atlantyku po Dniepr. Nie wszędzie jednak był równomierny, najwyższy był w Anglii, Niemczech i Szwajcarii, najsłabszy w Austrii szczególnie utrzymującej w zaniedbania kraje słowiańskie. Prasa i publicystyka podejmuje ruchliwą agitację na rzecz oświaty, zawiązują się specjalne towarzystwa mające na celu zakładanie pewnych rodzajów szkół i popieranie oświaty ludu. Ożywiają się różne typy szkół i powstają nowe. Największym wyrazem zainteresowania się szkolnictwem było tworzenie ministerstw oświaty, które starały się w myśl teorii liberalnej pomagać społeczeństwu w realizacji jego dążeń oświatowych.