Zapewne trudno ci teraz w to uwierzyć, ale Ludzie bezdomni pomimo wielu mankamentów, które dziś irytują uczniów, stali się powieścią kultową dla młodzieży przełomu wieków
XIX i XX. Książkę tę czytano z wypiekami na twarzy, pochłaniano ją, podziwiano jej walory estetyczne, a przede wszystkim społeczne. W ciągu dwóch miesięcy sprzedano dwa i pół tysięcy egzemplarzy pierwszego wydania! Postać Tomasza Judyma była podziwiana i szeroko komentowana. Recenzenci odnieśli się do powieści na ogół przychylnie i do dziś utwór pozostaje jednym z najbardziej znanych (a i najczęściej czytywanych z powodu obecności wśród lektur szkolnych) tekstów Żeromskiego.
Znaczenie postaci
Dla dzisiejszego czytelnika – ucznia zmuszanego do lektury przez szkołę, Ludzie bezdomni to tendencyjna opowieść o „nieżyciowym” indywidualiście, opanowanym niezrozumiałą chęcią „zbawienia świata”, którego poczynania da się skwitować wzruszeniem ramion: „może i kiedyś tak było; dziś na progu XXI wieku nie ma się czym przejmować” Dzisiaj zainteresowanie tą powieścią jest zdecydowanie mniejsze, a postać doktora Judyma wydaje się mało interesująca. Można postawić nawet tezę, iż Ludzie bezdomni (a wiec historia doktora buntownika, idealisty) należą do najbardziej nielubianych przez licealistów lektur. Czyżby powieść Żeromskiego osadzona w konkretnych realiach dziewiętnastowiecznych miała dziś tylko wartość historyczną, czyżby była obrazem świata i stanów świadomości należących do bezpowrotnie minionej przeszłości?
Chyba nie tylko. Utwór sugeruje przecież obraz świata podobny do tego, jaki wskazali później egzystencjaliści pokazujący byt „się”, jest także dość przekonującą – i niestety aktualną – diagnozą świata. Ale zauważ, iż Ludzie bezdomni, to przede wszystkim dzieło, które prezentuje wyrazisty portret człowieka, niosącego w sobie ogromny bunt przeciw regułom rządzącym społeczeństwem, ale nie do końca umiejącego sobie z tym buntem poradzić.
Nie tylko w udzie bezdomni w kontekście spraw polskich. Zapamiętajcie, że bolesne poszukiwanie wartości najważniejszych w życiu, niezłomne zmagania z samym sobą, uparcie podejmowane próby odnalezienia prawdy o sobie i świecie cechujące Tomasza Judyma, wpisują tę powieść w europejską problematykę poszukiwania wartości, charakterystyczną dla twórczości przełomu wieków – Ibsena czy Conrada.
CV – biografia
Doktor Judym pochodził z „nizin społecznych”. Wykształcenie zyskał dzięki kaprysowi wzbogaconej ciotki – trudniącej się… nierządem, ale także – w dużej mierze – dzięki własnym zdolnościom, samozaparciu i chęci osiągnięcia celu. Próbuje żyć i funkcjonować w społeczeństwie wedle zasad nieakceptowanych przez ogół. Judym czuje swoją podległość wobec społeczeństwa, swoim życiem pragnie spłacić dług, jaki – uważa – zaciągnął wobec świata. Zdobywając wykształcenie, sądzi, że nie ma prawa do szczęścia osobistego, skoro w świecie nie zapanowały zasady równości i powszechnego dobra. Życiorys doktora Judyma nie obfituje w zdarzenia szczególnie emocjonujące – ot, egzystencja dość typowa (choć, podkreślmy, nietypowa dla przedstawicieli klasy robotniczej, z której Judym się wywodził): studia, staż w Paryżu, niepowodzenia w podjęciu praktyki lekarskiej, praca w ekskluzywnym pensjonacie w Cisach, konflikty z nią związane, kolejna praca w Zagłębiu, „po drodze” narzeczeństwo z Joasią… A na końcu – zerwanie tego narzeczeństwa.
Nietypowa w tej egzystencji jest bezkompromisowość bohatera, jego niechęć do rezygnacji z przyjętych ideałów, innymi słowy – niezgoda na świat taki, jakim jest, pragnienie przebudowania go wedle odmiennych niż dotychczasowych wzorów.
Symbole zawarte w powieści
- bezdomność – tytułowa bezdomność to coś więcej niż brak mieszkania, to bezdomność moralno-ideowa (wyrzeczenie się osobistego szczęścia dla wyższych idei); materialna (biedota żyjąca w norach, w warunkach urągających człowiekowi), to bezdomność związana z emigracją (historia brata Tomasza Judyma, który musi opuścić kraj wraz z rodziną)
- rozdarta sosna – obrazuje stan duszy głównego bohatera, ukazuje sytuację psychiczną Judyma. Przepołowiona sosna, prawie obumarła jedną częścią, trzyma się korzeniami skarpy. Podobnie dzieje się z Judymem, część jego duszy obumarła (odrzucone szczęście osobiste), lecz druga część, tak jak korzenie sosny, przynależy do śląskiej ziemi (praca społeczna na rzecz biednych mieszkańców Zagłębia)
O utworze źródłowym
Ludzie bezdomni to powieść modernistyczna charakteryzująca się:
- luźną kompozycją, „wysepkowa”, poszczególne miejsca, w których rozgrywa się akcja powieści niejako spaja biografia Tomasza Judyma;
- subiektywizmem i liryzmem narracyjnym, narrator nie jest obiektywny, a jego nastrój w opisywaniu miejsc i sytuacji nacechowany jego nastrojem i uczuciami;
- synkretyzmem stylu, w powieści mieszają się różne konwencje – symbolizm, naturalizm, realizmu i impresjonizm;
- psychologizmem, powieść pokazuje to, co dzieje się w danym momencie w psychice i duszy bohatera.
Najważniejsze momenty w życiu bohatera
- Dzieciństwo w ubogiej rodzinie szewca
- Gimnazjum i studia medyczne
- Stypendium w Paryżu – poznanie Joasi
- Próba podjęcia praktyki lekarskiej w Warszawie
- Praca w sanatorium w Cisach
- Narzeczeństwo z Joasią
- Konflikt z Krzywosądem – opuszczenie Cisów
- Praca lekarza w Zagłębiu
- Śmierć Korzeckiego
- Rozstanie z Joasią