Słowniczek Filozoficzny

Słowniczek Filozoficzny
ABSOLUT- (łac.- absolutam)- bezwarunkowy, niewiązany osobowy bądź nieosobowy byt pierwotny i doskonały, całkowicie niezależny niczym nieograniczony, posiadający w sobie wszelkie racje swego istnienia; pełnia bytu. Termin wprowadził Platon określając nim prajednię z której emanują wszystkie inne byty. Od czasów Voltariera – ogólnie przyjęty termin określający Boga który deistycznie przeciwstawiony światu nie ma z nim żadnych kontaktów po dokonaniu stworzenia. Za pierwszego filozofa który zastosował nazwę „absolut” do Boga - uważa się Mikołaja Kuzy.
ABSTRAKT - (łac. abstractus)- odciągnięty, oderwany. W naukach opartych na teorii mnogości wszystkie przedmioty abstrakcyjne dadzą się sprowadzić do pojęcia zbioru tj. można pojmować jako zbiory pewnego rodzaju. Lub w potocznym ujęciu analiza dokumentacyjna.
ABSTRAKCJA- (łac. abstractio)- wyciąganie, odrywanie. Podział abstrakcji w tradycji scholastycznej wg. Kajetana:
a) abstrakcja zakresowa- (całkowita, ekstensywna)- taka w której chodzi nie tylko o treść wypracowanego pojęcia, ale raczej o jego zakres; polega ona na wyodrębnieniu tego co ogólnie z jego postaci szczegółowych, a więc gatunku z jednostek a rodzaju z gatunków.
b) abstrakcja formalna- (intensywna)- taka, w której chodzi o treść wypracowanego pojęcia; polega ona na wyodrębnieniu jakiejś rzeczy jednego z jej aspektów formalnych. Wyróżnia się za Arystotelesem trzy stopnie abstrakcji formalnej:
- abstrakcja fizyczna- uogólnienie polegające na abstrahowaniu od materii jednostkowej, a zachowaniu materii poznawalnej zmysłowo; abstrakcja właściwa naukom przyrodniczym.
- abstrakcja metafizyczna – pomijanie wszelkiej materii (właściwości jednostkowe, elementy jakościowe i ilościowe) a uwzględnianie jedynie bytowości. Dosłownie- pojęcie bytu nie różniące się od nicości. Współcześnie wg. Tekstów Tomasza z Akwinu. Abstrakcję metafizyczną zastępuje się separacją, będącą neutralizację konkretnej treści za pomocą negatywnych sądów orzecznikowych.
- abstrakcja matematyczna- pomijanie zarówno materii jednostkowej jak i materii poznawalnej zmysłowo, a zachowywanie materii poznawalnej intelektualnie.
ABSURD- to, co pozbawione sensu, niedorzeczność, sprzeczność wewnętrzna lub jawny fałsz. Zdaniem Sartere`a i Camusa doświadczanie absurdu jest autentycznym doznaniem istnienia. W filozofii egzystencjalnej absurd przybiera postać „lęku”, „trwogi”(Heioleger). W logice wypowiedź lub pojęcie niezgodne z formalnymi prawidłami myślenia, czyli prawidłami logicznymi. Stosuje się:
a) dowodzeniem absurdem - polegające na wykazaniu że przyjęcie twierdzenia
b) sprowadzenie do absurdu - tj. wypowiedzenie z twierdzenia, które chcemy odrzucić, wniosków fałszywych lub przeciwnych założeniom.
A PRIORI- łać.- od pierwszego, pierwszej, z góry; z założenia.
a) w scholastyce - określenie rozumowania którego punktem wyjścia jest to, co wcześniejsze i które przechodzi od przyczyny do skutku, od zasady do następstwa.
b) T. Pozn.- określenie twierdzeń uznanych za prawdziwe niezależnie od doświadczania, przy czym niezależność ta oznacza relację logiczną nie zaś czasową.
c) Kant - określenie tego co wyprzedza i warunkuje wszelkie doświadczenie
d) bez postaw, bezzasadnie, arbitralnie.
A POSTERORI- łac.- od następnego. Przeciwstawne aprioryzmowi stanowisko, zwane także empiryzmem metodologicznym wg którego prawdziwość poznania może być uzasadniona bezpośrednio lub pośrednio jedynie na podstawie doświadczenia.
AGNOSTYCYZM- doktryna albo pogląd filozoficzny głoszący, iż absolut jest niedostępny umysłowi ludzkiemu. Ogólne określenie odnoszące się do umysłu uznającego jedynie to, co da się eksperymentalnie zbadać, sceptycznego zaś w odniesieniu do religii i metafizyki (Kant, Camte). Agnostyk jest przeciwieństwem „agnostyka” wynoszącego ponad wszystko wiarę i racjonalną jak również „dogmatyka: uznającego za niepodważalną prawdę wynik racjonalnego rozumowania.
AHINSA- dosłownie nie krzywdzenie, nie używanie przemocy. Religia – zasada etyczna indyjskich kierunków religijnych nie szkodzenia nikomu, nie zabijania istot żywych i wynikający z niej zakaz składania krwawych ofiar oraz spożywania mięsa. Etyka programowa społeczno-polityczna M.K. Garidniega.
AKCYDENTALNY- (średw.- łac.- accidentalis)- dotyczący nieistotnej cechy przedmiotu; przypadkowy, przygodny, okolicznościowy.
AKSJOLOGIA- (gr. aksios- godny, cenny, wartościowy, logos- słowo, nauka). Nauka o wartościach. Ogólna teoria wartości i wartościowania. Bada naturę różnego rodzaju wartości, szczególnie etyczno-moralnych, estetycznych, poznawczych, ich pochodzenie, sposób istnienia wartości, stosunek wartości do bytu (obiektywizm- subiektywizm), poglądy dotyczące poznawczego ujmowania wartości (absolutyzm-relatywizm), strukturę i zasadę funkcjonowania, zmienność w czasie i przestrzeni, oraz zależność od ich elementów rzeczywistości ludzkiej i pozaludzkiej. Ogólną problematyką wartości zajmowano się od czasów Arystotelesa, ale w ramach nauki o dobrze. Jako odrębna dyscyplina filozofia wartości pojawiła się dopiero w XIX w. Nazwą „aksjologia”- posłużył się po raz pierwszy, lecz tylko w odniesieniu do nauki o wartościach moralnych- P.Lapie natomiast w szerszym znaczeniu E. Von Hartman. Aksjologia to dobro piękno prawa.
AKADEMIA - instytucja bądź towarzystwo nawiązujące nazwą lub tradycją do Akademii Platońskiej, która zrzesza wybitnych uczonych lub artystów w celu kierowania rozwojem nauk i sztuk poprzez działalność inicjującą i popierającą badania naukowe, tworzenie zbiorów naukowych, podejmowania akcji wydawniczych itp. Instytucje gromadzących uczonych. Tworzone były od czasów starożytnych, często w wyniku mecenatu panujących np.: dynastia Promoteuszy- stworzyła w akademii znakomicie zorganizowany ośrodek badań naukowych, w którym do dyspozycji uczonych oddano doskonale wyposażone MUZEUM. ALEKSANDRYJSKIE - biblioteki pracownie ogrody.
ALTRUIZM - łac. alter-(ktoś) drugi inny. Termin utworzony przez A. Comte`a na określenie postawy przeciwstawnej egoizmowi.
a) teoria, wg której w naturze ludzkiej tkwi stała skłonność do współprzeżywania i współdziałania z innymi ludźmi, ze względu na ich dobro, będąca wyrazem instynktów społecznych człowieka.
b) etyka- doktryna, wg której człowiek powinien działać dla dobra innych, nawet za cenę poświęcenia swego dobra, a także odpowiadająca tej doktrynie postawa.
AMORALIZM- brak poczucia moralnego. Pogląd filozofów egzystencjonalnych XX w np. Nietzschnego o niemożności odróżniania dobra od zła oraz oceny czynów pod względem etycznym.
a) amoralizm sceptyczny- pogląd podający w wątpliwość możliwość poznawania obiektywnej różnicy miedzy dobrem a złem- E. Renam.
b) amoralizm absolutny- pogląd odrzucający całkowitą różnicę między dobrem a złem (M. Stivner) oparta na innych podstawach aniżeli własny egoizm jednostki i jej moc działania.




ANAMNEZA- gr. anamnesis- przypomnienie sobie.
a) u Platona - poznanie poprzez przypomnienie sobie idei, z którymi dusza obcowała przed połączeniem się z ciałem.
b) u Św. Augustyna - łączy się z iluminacją jako poznanie prawd wiecznych dzięki Bożemu oświeceniu, które wspomaga przyrodzona władza poznawcza człowieka. Jako anamnezę można też interpretować uświadomienie sobie wrodzonych prawd religijnych filozoficznych i moralnych w które Bóg wyposażył człowieka.
ANTROPOCENTRYZM - gr. anthropos- człowiek łac. centrum gr. kentron- środkowy punkt. Stanowisko akcentujące wyjątkową pozycję człowieka we wszechświecie, wśród bytów (Ośrodek świata, najwyższy szczebel rozwoju; niekiedy nawet jego ostateczny cel. Wyróżnia się:
a) antropocentryzm kosmologiczny - ujmujące człowieka jako końcowe ogniwo ewolucji przyrody (Th. H. Huxley).
b) antropocentryzm metafizyczny- wg którego człowiek jest wyłącznym przedmiotem i perspektywą filozoficznego poznania. Typowym przedstawicielem tego określenia jest M. Scheler, który ujmuje człowieka jako osobowość duchową, zwracającą się ku sobie i transcendującą świat.
c) antropocentryzm teoriopoznawczy- stanowisko wg którego wyłącznym przedmiotem analiz filozoficznych oraz źródłem wiedzy jest świadomość ludzka i wobec tego krytykę poznania należy zaczynać od analizy świadomości (Kant, J.G. Fichte, G.W.F. Hegel).
d) antropocentryzm aksjologiczny- wg którego człowiek jest wartością bezwzględną i stanowi punkt wyjścia lub odniesienia dla wszystkich innych wartości.(L.A. Feuerbach, N.G. Czernyszewski).
ANTROPOMORFIZM - gr. anthropos- człowiek + morphie- wygląd, kształt. Przepisywanie temu co otacza człowieka, zwłaszcza zwierzętom cech ludzkich; bardzo często wyobrażanie sobie Boga na miarę człowieka, zwłaszcza zaś przepisywanie Bogu niedoskonałości czy ułomności cechującej człowieka.
ANTROPOZOFIA - (antropo + człowiek gr. sophia- mądrość). Jeden z kierunków teozofii zainicjowały przez R. Steinera, opierający się na ezoterycznej interpretacji „chrystianizmu”. Według antropozofii dusze ludzkie zostały „wypromieniowane” z boskiej Istoty, jednak grzech obciążył je cielesnością, toteż człowiek winien rozwijać swe władze duchowe wykonując odpowiednie ćwiczenia i praktyki.
ANTROPOLOGIA - gr. słowo, antropologia+ logos- nauka.
filozoficzna- dział filozofii rozpatrujący człowieka jako istotę społeczną traktujący o jego powiązaniach ze światem kultury, z całokształtem wytworów społecznych działań ludzkich.
ANTROPOLOGIA FILOZOFICZNA - dziedzina refleksji filozoficznej, której głównym przedmiotem jest człowiek. Ujmuje go wieloaspektowo, w wymiarach metafizyczno-ontologicznym, moralno-etycznym, estetycznym, psychologicznym, społeczno-kulturowym itd., próbując zarazem dać całościową odpowiedź na pytanie o to, kim jest, i określić jego strukturę ontyczną oraz miejsce wśród innych bytów. Rozwija się od starożytności, w większym lub mniejszym związku z pozostałymi dyscyplinami filozofii, a także z antropologią biologiczną i kulturową, psychologią, socjologią, medycyną, zyskując niekiedy - np. w humanizmie, w filozofii życia czy w egzystencjalizmie - znaczą autonomię.
U jej postaw leży przekonanie o specyficzności związanej z człowiekiem problematyki filozoficznej, wynikające często z przyjętych wcześniej przesłanek światopoglądowych, zwł. religijnych (antropologia biblijna, antropologia religijna). Może mieć, ale nie zawsze ma charakter antropocentryczny (antropocentryzm). W niektórych ujęciach przyjmuje postać meta nauki, tj. metodologii nauk szczegółowych traktujących o człowieku, lub ich swoistego uogólnienia.
ANTROPOGENEZA- (filogeneza pochodzenie człowieka). Historia rodowa człowieka i człowiekowatych, procesy biologiczne które doprowadziły do powstania gatunków dwunożnych istot, o wyprostowanej sylwetce, poruszających się po ziemi. Początki antropogenezy sięgają prawdopodobnie połowy trzeciorzędu, kiedy nastąpiło przejście pierwotnych istot człekokształtnych od nadrzędnego do naziemnego trybu życia co umożliwiło wykorzystanie rąk, dotychczasowego narządu ruchu do nowych czynności m.in. używania narzędzi.
ALIENACJA- łac. alienatio- oddanie, sprzedanie, utrata.
a) alienacja wg Heola- akt stawania się innym lub po prostu stawania się. Alienacja związana jest z koncepcją samo rozwoju idei absolutnej, która realizuje się w przyrodzie, będącej alienacje ducha i ją z kolei poddaje dialektycznej negacji w procesie dziejów ludzkich; przezwyciężenie alienacji dokonuje się poprzez rozwój świadomości, samowiedzy ludzkiej.
b) alienacja wg K. Marksa- urzeczowienie stosunków międzyludzkich w ustroju kapitalistycznym, wyjaśnianie jako wyobcowanie tj. sytuacja w której wytwory społecznego współdziałania ludzi odrywają się od swych twórców i występują jako rzeczywistość samodzielna, nie kontrolowana i w rezultacie traktowania przez nich jako obca, przeciwstawna im i panująca nad nimi. Trzy formy alienacji pracy:
APOTEZA- gr. Apotheois- ubóstwienie.
a) nadanie komuś lub czemuś cech godnych czci i uwielbienia, przedstawienie postaci, idei, wydarzenia w sposób idealizujący, zwykle w dziele literackim, plastycznym lub muzycznym; gloryfikacja.
b) dow.- żywy obraz, w którym aktorzy przedstawiali symbole lub bóstwa, często końcowa. Uroczysta scena przedstawień w teatrach dworskich.
APLOGETYKA- gr. Apologetikos- logos- obrończa mowa. Pismo zawierającą opologię list obrończy, mowa usprawiedliwiająca, biorąca przed zarzutami.
a) twórczość pisarska apologetów.
b) dział teologii poświęcony obronie podstawowych tez danej religii.
ATARAKSJA- gr. Ataraksia. W filozofii starożytnej zwłaszcza u Demikryta, Epikura i stoików: zupełny spokój ducha, obojętność wobec niezależnego od ludzi losu i cierpień, nie poddawane się namiętnością.
ATRYBUT- łać.- atributum. Zewnętrzna cecha jakieś rzeczy lub osoby wyróżniająca ją spośród innych. Filizof.- charakterystyczna, nieodłączna cecha przedmiotu, bez której nie mógłby on istnieć lub byłby nie do pomyślenia; przymiot.
BIGOT—fr.- człowiek przestrzegający przepisów religijnych z przesadną gorliwością; pobożniś, świętoszek.
BRAHMAN- w filozofii indyjskiej dusz jako wyraz wszelkiego życia. Przeciwieństwem tego pojęcia jest ataman czyli indywidualna dusza każdego człowieka.
BYT- jest pojęciem antologicznym gdyż oznacza rzeczy różne, lecz posiadające proporcjonalnie wspólną treść; tę mianowicie że każda rzecz jest podmiotem własnego istnienia. Byt to każda egzystencjonalna realność, to każda odrębna i realnie istniejąca całość danego tworzywa- tzw. Ujęcie dystrybutywne bytu. Ujęcie kolektywne- dotyczy rzeczywistości jako spójnej całości nazywanej bytem.
a) u Platona: to co stanowi jakąkolwiek całość. b)u Arystotelesa: to co jest określoną treścią.
b) w tomizmie: to co realne istnieje.
BYT INTENCJONALNY- byt jakiegoś przedmiotu, jako poznanego, to, co istnieje w oderwaniu od przysługującego temu z natury podłoża. Może obejmować wszystko, co jest realne, wszystko co jest czyste możliwe przeszłościowe, wszystko co jest nierealne czyli czysto logiczne. Według Ingardena- czysto intencjonalnej sposób istnienia charakteryzujący się niesamowitością, pochodnością, nie aktualnością.
BYT IDEALNY - to co istnieje idealnie. Sposób myślenia przysługujący ideom. Według Platona byt idealny istniejąc obiektywnie stanowi odrębny porządek substancjalny, niezależny od poznającego podmiotu, pozaczasowy, pozaświatowy i niezmienny. Według R. Ingardena- byt charakteryzuje się pierwotnością, samoistnością, nie aktualnością. Według E. Husserla- i wielu fenomenologów byt idealny jest ani realny ani nie realny lecz irrealny, istnieje bowiem obiektywnie tzn. niezależnie od poznającej świadomości, aczkolwiek nie substancjalnie, jako coś dostępnego ludzkim myśleniom, co pozostaje tym czym jest, niezależnie od istnienia samych aktów myślowych oraz osób myślących, tak ujęty byt idealny nie daje się umiejscowić ani w umyśle ludzkim, ani w umyśle boskim, ani w świecie, ani poza światem.
CEL - to, ze względu na co coś się dokonuje lub jest dokonywane. W filozofii klasycznej rozróżnia się:
a) cel rzeczowy - (finis in re)- rzecz zewnętrzna znajdująca się u kresu działania, cel- zamiar (finis in intentione)- myśl lub wyobrażenie stanowiące bodziec do działania.
b) cel dzieła - (finis operis)- taki któremu dzieło jest podporządkowane z samej swojej natury, i cel podmiotu działającego (finis operantis)- stawiamy sobie przez przedmiot.
c) cel główny - (finis principolis)- taki który pobudza do działania i cel uboczny- (finis secundarius)- taki który dołącza się dodatkowo do celu głównego.
d) cel pośredni lub względny- (finis intermedius)- taki który spełnia rolę środka do celu dalszego, i cel absolutny (finis ultimus)- taki który wystarcza sam sobie jako dobro mające wartość samo w sobie.
Cel jako przedmiot aktualnego pożądania może oznaczać:
a) kres pożądania i realnego ruchu
b) samą czynność, dzięki której osiąga się zamierzone dobra
c) osobę, której czynnik pożądający podporządkowuje pożądanie dobra
d) powód (motyw), dla którego wyzwala się czynność mająca coś osiągnąć lub wyprodukować: -powód pośredni- środek do dalszego celu; - powód ostateczny- pożądany sam dla siebie. Według J. Kanta - cel sam w sobie natura rozumna człowieka w szczególności zaś dobra wola jako posiadająca wartość absolutną.
CHARYZMAT - gr. Charisma, Charismatos- dar. W teologii szczególny dar łaski Bożej; typ żarliwości religijnej wyróżniający danego osobnika od otoczenia.- przen.- szczególnie piętno, znamię znak wyróżniający. Socjol.- szczególne właściwości przypisywane jednostce budzące i utrzymujące jej autorytet u innych.
CHRZEŚCIJAŃSTWO - filozofia zainspirowana przez- chrystianizm która nie tłumaczy ani nie wyjaśnia ale rozumie i wierzy w naukę Chrystusa.
CZŁOWIEK - istota żywa obdarzona rozumem. Człowiek to konkretna całość składająca się z ożywionego ciała rozumnej duszy. Poznanie człowieczeństwa pogłębiło się dzięki psychologii jako psychoanalizie która ujawniła istnienie drugiej osobowości nieświadomej i aktywnej ukrytej pod cechami osobowości powierzchniowej i społecznej. Człowiek jako problem filozoficzny- definiowany jest jako problem globalnej syntezy wszystkich aspektów człowieka. Zadanie polega na odkryciu jedności ogólnej funkcji koordynującej wszystkie akty twórcze człowieka i na przedstawieniu mitu religii, sztuki, jako wariacji na ten sam temat. Człowiek jest zawsze tożsamy z sobą we wszystkich przejawach swej działalności. Współczesna filozofia(egzystencjalizm, fenomenologia, filozofia refleksyjna, marksizm) chce uchwycić człowieka całościowo, nie dzieląc go arbitralnie na „aktywność” uczciwość i poznanie lecz postrzegając go jako czyn, uczucie i rozum. Cel ten nie został jeszcze w pełni osiągnięty. Prawdziwą nauką o człowieku stanowi etyka. Pytanie jakie sobie stawia jej przeznaczenie człowieka w świecie. Kant mówi że człowiek powinien działać z poczucia obowiązku bez precyzowania szczególnej treści obowiązków jakie ma się spełniać oraz konkretnie systemy moralne utożsamiające obowiązek z „powołaniem”, z głębokim twórczym prawem jednostki.
CNOTA - łać. virtus- pierwotne oznaczenie odwagi i siły wojownika.
1) etyk.- gr. Filoz.- avete- sprawność fizyczna i moralna
2) w filozofii klasycznej i tradycji chrześcijańskiej rozróżnia się:
a) cnoty intelektualne - nabyte trwałe sprawności doskonalące intelektualnie.
- cnoty teoretyczne - wiedza i mądrość
- cnoty praktyczne - roztropność, sztuka
b) cnoty moralne - nabyte lub wlane, czyli udzielane bezpośrednio przez Boga wraz z łaską uświęcającą; usprawniającą wolę do czynienia dobra.
- cnoty kardynalne - roztropność, sprawiedliwość, męstwo i umiarkowanie
c) cnoty teologiczne - wyłącznie wlane- wiara nadzieja, miłość mające na celu bezpośrednie zjednoczenie z Bogiem.
CYWILIZACJA – łać.– cyvilis - obywatelski społeczny.
1) stan rozwoju społeczeństwa w danej epoce historycznej, a zwłaszcza poziom kultury materialnej, będącej wskaźnikiem stopnia opanowania przez ludzi sił przyrody.
2) w koncepcjach ewolucjonistycznych- pewien poziom rozwoju społecznego przeciwstawiany społeczeństwom archaicznym i pierwotnym które określono jako „niecywilizowane”.
3) kultura rozumiana jako całokształt materialnego i duchowego dorobku społeczeństwa, wytworzonego w ciągu dziejów przekazywanego z pokolenia na pokolenie.
a) w języku francuskim- cywilizacja obejmuje zarówno osiągnięcie techniczne jak i wszelkie przejawy życia duchowego, podczas gdy kultura odnosi się tylko do tego co duchowe. Ponadto gdy cywilizacja ma charakter społeczny, kultura ma charakter bardziej osobisty.
b) w języku niemieckim- cywilizacja kojarzy się z postępem materialnym i technicznym. Kultura jako osiągnięcie duchowe.
c) w języku angielskim- traktuje się pojęcie cywilizacji jako synonim pojęcia kultury.
DEDUKCJA - łać. Deductio- wyprowadzenie.
1) metoda rozumiana polegająca na uzasadnieniu jakiegoś, zdania przez wskazanie takiego zdania prawdziwego z którego ono logicznie wynika; wnioskowanie zgodne z kierunkiem wynikania logicznego.
2) metoda wyprowadzania sądów szczególnych z sądów ogólnych, przechodzenie od ogółu do szczegółu- wnioskowanie.
DEFIKACJA - łać. Deficare - ubóstwiać, Zeus- Bóg, facere- czynić.
Nadawanie komuś lub czemuś charakteru boskiego, przypisywanie cech i właściwości boskich ludziom, zwierzętom, zjawiskom, przyrodniczym i społecznym, uznawanie ich za bóstwa otaczane kultem, ubóstwienie.
DEIZM - łać.- deismus- kierunek filozoficzno-teologiczny. (także stanowisko światopoglądowe) powstały w okresie oświecenia, uznający Boga za stwórcę i prawodawcę, ale odrzucający wiarę w bezpośrednie kierownictwo światem przez Boga, wiarę w cuda i objawienie.
DESYGNAT- łać.- desigratus- oznaczony.
1) przedmiot myśli odpowiadający wyrazowi
2) log.- jednostkowy przedmiot materialny odpowiadający nazwie.
DEMAGOG- gr.- demagogos- polityk, działacz głoszący hasła obliczone na łatwy efekt, poklask starający się pozyskać zwolenników schlebianiem, obietnicami bez pokrycia, kłamstwem. Hist. – przywódca ludu starożytnej Grecji w okresie nasilenia walk społecznych w Atenach.




DOGMAT -gr. Dogma, dogmatos- sąd, orzeczenie, nauka.
1) w teologii chrześcijańskiej prawda uznana przez dany kościół za objawioną i jako taka nie podlegająca krytyce, stanowiąca artykuł wiary.
2) twierdzenie przyjmowane za pewnik tylko na zasadzie autorytetu, bez kontroli krytycznej, bez stwierdzenia jego prawdziwości i bez względu na zgodność z doświadczeniem.
3) w starożytnej Grecji – pierwotnie - postanowienie władz zwierzchnych miast- państw, później- teza przyjęta w danej szkole filozoficznej obowiązująca jej adeptów.
DETERMINIZM - łać.- determino- ograniczam. Filozofii- pogląd filozoficzny głoszący, że każde zdarzenie (zjawisko) jest jednoznaczne i w sposób konieczny wyznaczone przez ogół warunków, w jakich zachodzi; twierdzenie, że wszystkie zjawiska podlegają nieuchronnym prawidłowościom.
DIALEKTYK - gr. Dialektikie- sztuka dyskutowania.
a) filoz. Marksistowska- nauka ujmująca wszystkie zjawiska we wzajemnym powiązaniu i uwarunkowaniu, traktująca rozwój jako walkę wewnętrznych przeciwieństw.
b) filoz. Helga - rozwój całej rzeczywistości uzależniony od rozwoju idei myśli- nauka w takim rozwoju.
c) średniow. Logika - rozumowe dochodzenie prawdy.
d) Filozof- sztuka prowadzenia dyskusji, polegająca na wywodzeniu za pomocą pytań i odpowiedzi, pewnych prawd z samego pojęcia.
DIALEKTYKA - (z greckiego dialektike), w filozofii nazwa metody rozumowania albo teoria ontologiczna ujmująca rzeczywistość w aspekcie dynamicznym. W starożytności i średniowieczu mianem dialektyki określano głównie: 1. sztukę prowadzenia dyskusji i dochodzenia do prawdy przez ukazywanie sprzeczności w sposobie myślenia rozmówcy lub przez obalanie zaprzeczeń dowodzonych tez (sofiści, Sokrates, Platon, Arystoteles, także Abelard, który uczynił z dialektyki narzędzie teorii teologii). 2. logikę (stoicy, scholastyka). I. Kant wprowadził jako część logiki transcendentalnej tzw. Dialektykę transcendentalną badającą krytycznie roszczenia poznawcze i antynomię czystego rozumu. W czasach nowożytnych przeważa jednak pojmowanie dialektyki jako teorii bytu, ukazującej rozwój rzeczywistości w postaci procesu, którego istotę stanowi ścieranie się i jednoczenie przeciwieństw. Jej początki sięgają myśli Heraklita z Efezu, później rozwijana była przez neoplatonizm i niektórych myślicieli renesansu (G. Bruno, Mikołaj z Kuzy).
DUALIZM -1) w filozofii - pogląd, w myśl którego określony obiekt tworzą dwa niesprowadzalne do siebie składniki. Mogą to być np. sfery duchowa i materialna albo idealna i realna w przypadku dualizmu metafizycznego (system Platona) czy dusza i ciało w przypadku dualizmu antropologicznego (chrześcijaństwo). Na sposób dualistyczny można też tłumaczyć relacje wzajemne myślenia i mowy (dualizm jest tu równoznaczny stwierdzeniu, że nie całe myślenie odbywa się w języku) lub poznawanej rzeczywistości i rzeczywiście poznawanego (nie tożsamość rzeczy samej w sobie i fenomenu w filozofii I. Kanta). 2) istnienie obok siebie dwóch odrębnych zjawisk, tendencji, zasad. Dwoistość.
DYSKURSYWNY ECCE HOMO - (ś.łc. discursivus) 1. oparty na wnioskowaniu, rozumowaniu logicznym. 2. filoz. dotyczący poznania jako wyniku procesu myślenia, toku rozumowania, a nie bezpośredniego poznania przez zmysły lub intuicję.
EGALITARYZM- (francuskie egalitatire- dążący do równouprawnienia),pogląd społeczno-polityczny domagający się równouprawnienia obywateli od względem społecznym i politycznym, a także ekonomicznym (zasada pełnej równości dochodów, warunków życia, dostępu do dóbr i usług wytwarzanych przez gospodarkę). Kwestie egalitaryzmu najsilniej akcentowane były w doktrynie marksizmu-leninizmu, anarchizmu, różnych nurtach socjalizmu. Obecnie egalitaryzm rozumiany jest jako równość szans (np. powszechny dostęp do oświaty, minimalne wynagrodzenie) i równość wszystkich obywateli wobec prawa, bez względu na pochodzenie społeczne i różnice etniczne, rasowe, religijne, płci itp.
EGO – w łacinie ego= ja. W teorii psychoanalizy S. Freuda oznacza świadomą organizację psychiczną człowieka, rządzącą się w odróżnieniu od „id: zasadą realizmu. Ego reguluje postępowanie człowieka w taki sposób, aby poszczególnie popędy zostały zaspokajanie bez niebezpieczeństwa dla całego bytu ludzkiego. W tym celu musi ono kontrolować popędy, a zarazem poznawać świat: spostrzegać, zapamiętywać, sądzić, decydować. Tak więc w odróżnieniu od „id”, które nie odróżnia fantazji, marzeń sennych od rzeczywistości ego żyje w świecie realnym. Ego jest także podawane oddziaływaniu superego czyli wewnętrznego reprezentanta norm moralnych i społecznych, umieszczonego w każdym z nas.
EGOCENTRYZM – skłonność lub nastawienie do skupiania przeżyć i poczynań dookoła własnego „ja”, własnych życzeń i potrzeb. Im bardziej egocentryczne jest nastawienie człowieka, tym bardziej wydaje się mu, ze świat kręci się wokół niego, że jest osobą wyjątkowo ważną, i tym mniejsza jest możliwość wczuwania się w cudze sytuacje, poglądy itp.
EGZEGEZA - gr. eksgesis ‘objaśnianie’) nauk. specjalistyczne, naukowe objaśnianie tekstów literackich, gł. starożytnych i biblijnych.
EGZYSTENCJA- kategoria filozoficzna w egzystencjalizmie, oznaczająca indywidualny sposób istnienia, właściwy jedynie człowiekowi, jako twórcy własnej istoty. Oznacza też istnienie, byt, bytowanie.
EGZYSTENCJALIZM - (fr. existentialisme) filoz. współczesny kierunek filozoficzny, oparty na przekonaniu o stwórczym charakterze działań i wyborów dokonywanych przez każdego człowieka, który całkowicie jest odpowiedzialny za swój los i czyny; e. prowadzi do tragizmu i rozpaczy, nastroju lęku i pesymizmu, wyzwania samotnego zmagania się ze śmiercią; wywarł duży wpływ m.in. na literaturę, sztukę, film, psychologię i religię XX w.
EKLEKTYZM - w filozofii greckiej oznacza połączenie wybranych poglądów z filozofii epikurejskiej, sceptycznej i stoickiej i na tej podstawie ukształtowanie stoicyzmu średniego przez Panajtiosa z Rodos.
EKOLOGIA - (gr. okos ‘dom, siedziba’ + lógos ‘nauka’) biol. nauka o siedlisku oraz przystosowaniu się do niego organizmu, wzajemnych zależnościach pomiędzy nimi; współcześnie dotyczy także ochrony środowiska naturalnego.
EKSTAZA - (gr. ekstazis oddalenie się, trans) 1. psychol. Stan nagłego uniesienia, zachwytu, poczucia szczęścia i mocy; czasem wywołany przez chorobę psych. lub zatrucie środkami narkotycznymi, z zaburzeniami świadomości. 2. e. Erotyczna – stan pełnego zespolenia, szczęścia, emanacji energii podczas aktu płciowego. 3. religionzn. stan nagłego objawienia.
EMANACJA - w kosmogonii egipskiej i fenickiej sposób powstania i rozwoju Wszechświata. W filozofii neoplatońskiej wypromieniowanie z Prajedni (Jednia) swojego odbicia w postaci Rozumu jako jej absolutnego samooglądu, w którym występuje jako podmiot myślący i przedmiot myślący.
Emanacja jest początkiem rozwijającej się dalej wielości bytów. Przeciwieństwem emanacji jest afirmacja prowadząca do zespolenia z Jednią. Drogą poznania Jedni jest ekstaza. W filozofii arabskiej z prabytu emanuje duchowo-świetlista materia, z której wyłania się duch Wszechświata - źródło duszy Wszechświata, dające początek duszom niższym (wegetatywnym, zwierzęcym i myślącym).
EKSKOMUNIKA - (ś.łc. excommunicatio) religiozn. wykluczenie osoby ze społeczności kościelnej przez zakazanie jej uczestnictwa w życiu rel. Kościoła; klątwa anatema






EMPIRYZM - kierunek filozofii, wg którego jedynym lub głównym źródłem bądź środkiem poznania jest doświadczenie zmysłowe (zewnętrzne lub wewnętrzne).
1) empiryzm genetyczny - głosi, że umysł ludzki jest pierwotnie nie ukształtowany (tabula rasa). Napełnia go wiedzą dopiero doświadczenie. 2) empiryzm metodologiczny - pogląd, wg którego uzasadnienie poznania ludzkiego musi być oparte bezpośrednio lub pośrednio na doświadczeniu − aposterioryzm.3) empiryzm w okresie renesansu - zwany naturalizmem empirycznym stanowił początek osiągnięć badawczych L. da Vinci, M. Kopernika, J. Keplera i G. Galileusza i podstawę empirycznej filozofii przyrody, której twórcami i teoretykami byli: B. Teseliusz (1508-1588) i T. Campanella (1568-1639).
ENCYKLIKA - (n.łc. encyclica z gr. enkyklikós ‘okrężny’) religiozn. list skierowany przez papieża do biskupów katolickich oraz wiernych, dotyczący ważnych spraw ogólno kościelnych.
EPISTEMOLOGIA - (gr. epistme ‘wiedza, doświadczenie’ + lógos ‘nauka’) filoz. dział zajmujący się ogółem teoretycznych zagadnień związanych z poznaniem; n.os. epistemolog.
ESTETYKA - 1) jedna z dziedzin filozofii teorii wartości obok etyki, która zajmuje się zagadnieniami piękna i brzydoty, harmonii i dysharmonii. Zaczątki estetyki odnajdujemy u sofistów, utworzona przez nich estetyka zajmowała się głównie teorią poezji i operowała trzema pojęciami: naśladownictwa, iluzji i oczyszczenia.
2) w szerokim znaczeniu estetyka pojmowana jest niejednolicie, jako: ogólna teoria piękna dzieł sztuki i przedmiotów naturalnych. Zakres badań tak pojmowanej estetyki obejmuje wiele różnorodnych zagadnień, którymi zajmują się inne poza filozoficzne dyscypliny.
ESCHATOLOGIA - (gr. schatos ‘ostateczny, krańcowy’ + lógos ‘nauka’) religiozn., filoz. doktryna, ogół sądów dotyczących religijnych i filozoficznych aspektów śmierci i życia pozagrobowego oraz zagadnień związanych z ostatecznym końcem świata, przeznaczeniem; w tradycji judeochrześcijańskiej e. wyraża wiarę w sąd ostateczny.
ESENCJA - (łc. essentia ‘istota’) 1. stężony, zagęszczony roztwór wodny lub alkoholowy substancji smakowych, zapachowych, przypraw itp. 2. biochem. występujące w tkankach roślinnych estry niższych kwasów karboksylowych z alkoholami zawierającymi jedną grupę -OH, mieszanina tych estrów i innych substancji lotnych nadaje naturalny zapach, np. owoców. 3. filoz. istota rzeczy, jej podstawowy niezmienny składnik
EUDAJMONIZM - pogląd etyczny, widzący w dążeniu do szczęścia osobistego najwyższe dobro i jedyny stały motor postępowania moralnego ludzi; por. epikureizm. Greckiego; endalmania filozoficzna staroż. endalmania, szczęście, najwyższa miara dóbr od endalmon szczęśliwy.
ETOS - przewodnia, wierzenia, mierniki, kryteria charakteryzujące a nurtujące jakąś grupę, społeczność naród, ideologię: zespół wartości będący podstawą głównych form wzorców zachowania się a myśli jakiejś kultury, społeczeństwa, instytucji, pracy. Lit. a naukowej dyscypliny intelektualnej: charakter a osobowość człowieka zwł. Pod względem równowagi między namiętnościami i rozwagą (Arystoteles) podstawowy światopogląd, usposobienie, podstawa moralna, system wartości jednostki; gr. ethos- charakter zwyczaj, mieszkanie, ojczyzna: por. etyczny.
EWOLUCJA - stopniowy rozwój: proces przeobrażeń, zmian zachodzących w granicach danej jakości, przechodzenia do form bardziej złożonych, doskonalszych.
FANATYZM - zaślepienie, żarliwość, zagorzałość, (zwł. Religijna) nie uznająca tolerancji, ustępstw, kompromisu: bezkrytyczna wiara w słuszność sprawy, idei: namiętność do szerzenia, choćby gwałtem, własnych przekonań i do zwalczenia; łac.- fanactus: należący do świątyni: natchniony przez Bogów: entuzjastyczny; szalony od fatum, sanktuarium, świątyni.



FATALIZM - wiara w nieodwracalność losu, nieuchronność przeznaczenia, fatum, decydujące o biegu poszczególnych wydarzeń niezależnie od naturalnych związków przyczynowych i woli ludzkiej.
FENOMEN - filozof. Zjawisko (fizyczne a psychiczne) będące przedmiotem postrzegania; wszelki fakt empiryczny będący punktem wyjścia badań naukowych, wszystko co jest „przedmiotem możliwego doświadczenia” dostępnym przedmiotem poznania w odróżnieniu od niepoznawalnej „rzeczy samej w sobie” (Kant) por. Ding an sich. nouman:(to ograniczenie zakresu poznania ludzkiego jest klasyczną formą fenomenalizmu) „fenomenologia metoda filozofowania polegająca gł. na zaniechaniu czysto pojęciowych spekulacji i powrocie do rzeczy”, tj. do uzyskania bezpośredniego doświadczenia tego, co dane fenomenom (Edmund Hussert 1859-1938)
FETYSZYZM - (fr. ftichisme) 1. religiozn. wierzenia pierwotnych kultur połączone z kultem przedmiotów martwych fetyszów. 2. psych. rodzaj dewiacji seksualnej, w której kontakt dotykowy lub wzrokowy z określonym przedmiotem lub istnienie pewnej cechy u partnera jest warunkiem koniecznym, aby zaistniał pełny akt płciowy, może nawet zastępować go.
FIDEIZM - doktryna, pogląd, teoria, podstawa umysłowa stanowiąca wyżej wiarę objawienie, religię niż rozum, poznanie, naukę gdyż zakłada, że tzw. Prawdy pierwsze i ostateczne są im niedostępne; por. dogmatyzm, irracjonalizm – łac. fideicommissum.
FILOZOFIA - wiedza dążąca do poznania istoty, struktury i zasad bytu i myślenia oraz najogólniejszych praw rządzących człowiekiem, społeczeństwem i przyrodą; analiza krytyczna pojęć danej dyscypliny wiedzy; pot. Dążenie do poznania prawd ogólnych; pogląd na świat, mądrość: wydział filozofii na wyższej uczelni.
FINALIZM - pogląd filoz. wg którego przebiegiem zjawisk rządzi nie tylko przyczynowość, ale i celowość (por. entelechia; witalizm); ujmowanie zjawisk w kategoriach motywu i celu a nie przyczyny i skutku; finalizować kończyć, załatwiać ostatecznie finalny.
GNOZA - wiedza tajemna, dostępna tylko wybranym: wiara oświecona: sposób myślenia, łączący interpretacyjnie rozum z wiara (okres cesarstwa rzymskiego) gr. gnosis,
GNOSTYZYCM - fiolozo. Relig. Typ teozofii opierający się na grozie obejmujący systemy i prądy filoz. relig. Różnych kultów późnego przed chrześcijaństwa i wczesnego chrześcijaństwa okresu o charakterze mistycznym ezoterycznym usiłującym poznać tajemnice wiary na drodze spekulacji filozoficznej.
HEDONIZM - doktryna filozoficzna uznająca za cel życia osiągnięcie przyjemności. Historycy przedstawiają Arystypa z Cyreny jako jednego z pierwszych hedonistów. Arystoteles i jego uczniowie twierdzili, że naturalną skłonnością istot żywych jest poszukiwanie przyjemności i unikanie bólu. Uważali także, iż o ile przyjemności cielesne są mocniejsze niż przyjemności duszy, o tyle przecież równie często są powodem fizycznego lub moralnego cierpienia. Oto dlaczego mądrość i prawdziwe szczęcie polegają na zachowaniu wolności umysłu i nieuleganiu pragnieniom ani złudzeniom. Hedonizm to doktryna głosząca, że moralność polega na dążeniu do przyjemności, która jest źródłem rozwoju człowieka.
HEREZJA - gr. hairesis- wybór, stronnictwo, sekta), zaprzeczenie dogmatom wiary, pogląd religijny niezgodny z doktryną panującego Kościoła. W teologii odróżnia się herezję materialną (gdy ktoś uznaje jakieś heretyckie poglądy lub nie uznaje pewnych dogmatów w sposób nieświadomy), herezję formalną (gdy ktoś robi to świadomie, uporczywie i „w złej woli”), herezję wewnętrzną- „grzech herezji” (gdy swoich przekonań nie wyjawia) oraz herezję zewnętrzną – ”przestępstwo herezji” (gdy herezje głosi się). W języku potocznym termin „herezja” dotyczy, poza religijnymi, również spraw ideologicznych.



HERMENEUTYKA - (z gr. hermeneuein, interpretować), teoria interpretacji znaków; refleksja filozoficzna o symbolach religijnych, mitach i w ogóle wszelkiej formie ekspresji ludzkiej (o znaczeniu emocji, dzieła sztuki itd.) Hermeneutyka zjawisk ludzkich wymagających „interpretacji” i zrozumienia przeciwstawia się obiektywnej „analizie” zjawisk przyrodniczych. Jest to jedno z głównych pojęć filozofii współczesnej, zwłaszcza fenemologii egzystencjalnej. Egzystencja ludzka jest zadaniem filozofa.
HEURYSTYKA - (ANG. Heuristick) Metoda heurystyczna to sposób poszukiwania rozwiązań problemów wówczas, gdy nie istnieje algorytm prowadzących do tego celu, np. metoda prób i błędów. Heurystyka problemu to zasada czy procedura przybliżająca do rozwiązania.
HIPOTEZA - prawda możliwa, ale jeszcze nie dowiedziona. Hipoteza to idea pozwalająca interpretować fakty. Zarówno nauka jak refleksja filozoficzna (według Platona i Fichtego) zasadzają się na bezustannym przechodzeniu od faktów do idei i na odwrót. Obserwacja faktów jest pierwszym etapem wszelkich badań naukowych, drugim jest hipoteza wyjaśniająca, trzecim- eksperymentalna weryfikacja.
HISTORIOZOFIA - (gr. historia- badanie, wiedza, dzieje; sophia- mądrość), refleksja filozoficzna nad historią, doszukująca się podstawowego kierunku rozwoju ludzkości bądź prawidłowości występujących w dziejach, a najogólniej „sensu dziejów”. Przekonanie, że dzieje maja jakiś dający się odczytać sens, wiąże się albo założeniem, że bieg dziejów zmierza do celów, który będzie zarazem zła i cierpień, albo z wiarą, że wydarzenia historyczne są przejawami działania transcendentnego bytu, Boga, alba z tezą, że w dziejach występują związki przyczynowo-skutkowe, pozwalające ustalić konieczne i powszechne prawa rządzące światem, albo z teorią, że pomiędzy faktami historycznymi czy nawet całymi epokami występują strukturalne analogie. Generalnie, historiozofią rządzi, przejawiające się z różną siłą, nastawienie teleologiczne, chociaż w historii filozofii występowały koncepcje głoszące cykliczność czasu historycznego.
HUMANIZM - ruch renesansowych humanistów, który przywrócił uznanie starożytnej literaturze grecko-rzymskiej i sens osobistej refleksji; doktryna moralna uznająca człowieka za najwyższą wartość. Zasadą moralną humanizmu jest tolerancja ; jego filozofia broni idei postępu cywilizacji w kierunku idealnej formy stosunków międzyludzkich, w której człowiek, dzięki postępowi technicznemu, byłby wolny od materialnych uzależnień oraz od innych ludzi konfliktów i bezklasowym, a jednak dzięki w życie idealnej konstytucji ogarniającej swym zasięgiem cały świat. Termin humanizm stosuje się, historycznie rzecz biorąc , do „Religii ludzkości”, którą August Comte chciał zastąpić wiarę w Boga. Dzisiaj natomiast odnosi się on do wszelkiej teorii filozoficznej, społecznej, politycznej, mającej za swój główny cel nieograniczony rozwój możliwości ludzkich i rzeczywisty szacunek dla godności osoby ludzkiej.
IDEA - pojęcie, jakie umysł tworzy w odniesieniu do czegoś. Idea ma charakter intelektualny, co różni ja od zwykłego uczucia. Dyskusje filozoficzne toczą się wokół natury idei: czy jest ona zwykłym przedstawienie, jak „obraz”. W istocie, nie da się „przedstawić” idei „rozumie się” ja (pojmuje), a rozumienie odnosi się na ogół do „relacji intelektualnych”. Inaczej mówiąc, idea powstaje w tym samym czasie, co ruch umysłu. Druga grupą są idee mające swój początek w umyśle ludzkim: idee „wrodzone” albo pojęcia „a priori” (np. idea obowiązku moralnego, sprawiedliwości..., zapisana w umyśle przed jakimkolwiek doświadczeniem- Kant). Te idee nie są ogólne, są „uniwersalne”. W życiu codziennym tworzymy idee w trakcie dyskusji, gdy każdy może swobodnie się wyrażać; wyrażanie idei w odróżnieniu od wyrażania uczucia wyklucza jakikolwiek fanatyzm.


IDEOLOGIA - ogół przekonań właściwych jakiemuś społeczeństwu albo klasie społecznej. Ideologia wyraża się na ogół w doktrynie politycznej lub społecznej, inspirującej działalność rządu, partii, klasy społecznej itd. Ideologią jest marksizm, jak zresztą również ekonomiczny liberalizm. W węższym znaczeniu system ideologów: Destutta de Tracy, Cabanisa, Volneya, Daunou (koniec XVIII w.). Stawiający sobie za cel badanie idei i ich pochodzenie (psychologia poznania).
IDEALIZM - jest filozofią, która oddaje słuszność wszelkim danym świadomości, filozofią „objaśniającą”. Ale człowiek realny pozostaje dla niego poza filozofią: filozofia współczesna, niezwykle konkretna i bliska życia, zajmuję postawę wyraźnie realistyczną. Idealizm, który jest teorią odnoszącą się do zasięgu naszego poznania, przeciwstawia się realizmowi głoszącemu, że poznajemy rzeczy takimi, jakimi są naprawdę. Nie należy go mylić ze spirytualizmem, będącym teorią odnoszącą się do natury duchowej), ten bowiem stoi w opozycji do materializmu (wszelka rzeczywistość, nawet duchowa, jest natury materialnej).
ILUMINIZM - pogląd teoriopoznawczy głoszący przez kierunki filozoficzno-religijne według którego źródłem poznania jest oświecenie umysłu przez Boga (św. Augustyn, św. Bonawentura i arob. filoz. średniowiecza)
IMMANENTY - to co wewnętrzne w stosunku do innego bytu: immanentna sprawiedliwość to sprawiedliwość wewnętrzna wobec wydarzeń dziejących się w świecie; przeciwstawia się ona sprawiedliwości transcendentalnej, czyli takiej, jaką wg Platona Bóg sprawuje po śmierci nad duszą każdego człowieka. Doktryny głoszące immanentność Boga wobec świata albo wobec historii ludzi są doktrynami panteistycznymi. Przeciwstawiają się one doktrynom nieskrępowanego stwarzania świata Boga (Kartezjusz) lub swobodnego stwarzania historii przez człowieka (egzystencjalizm marksistowski, Sartre Jaspers)
INDETERMINIZM - brak determinizmu w zjawiskach przyrodniczych. W nauce współczesnej, zwłaszcza w nauce o atomie, indeterminizm oznacza niemożliwość przewidzenia ruchów pojedynczego elektronu, ale nie wiązki elektronów. Z punktu widzenia filozofii można rozpatrywać indeterminizm jako właściwość natury (indeterminizm „materialny) albo jako zwykły skutek ograniczenia naszej wiedzy o przyrodzie (indeterminizm „formalny”). Nie ma on jednak żadnego związku z jakimkolwiek dowodem dotyczącym ludzkiej wolności.
INDUKCJA - (łac. inducio- doprowadzenie), w logice proces wnioskowania, w którym przechodzi się od szczegółu do ogółu. W przeciwieństwie do dedukcji rozumowanie indukcyjne (z wyjątkiem indukcji enumeracyjnej zupełnej) nie jest zawodne (tzn. nie gwarantuje prawdziwości wniosku). O indukcji po raz pierwszy wspominał Arystoteles.
INDYWIDUALIZM - kierunek w filozofii zapoczątkowany w okresie średniowiecza przez Orygenesa, a rozwinięty przez J. Dunsa Szkota zarówno w teorii bytu (ontologii), jak i w teorii poznania. Punktem wyjścia do indywidualizmu w poznaniu stała się intuicja, jako cecha bytu natury. Indywidualizm nie odnosi się do gatunku ludzkiego, lecz do duszy i jej zbawienia. Indywidualne cechy nie są rzeczą materii, lecz formy.
W proporcjonalności i harmonii sił człowieka widział indywidualizm wartość moralną. Głosił kult doskonałych jednostek i kult irracjonalnych sił duszy. Szczególnego znaczenia nabrał indywidualizm w filozofii romantycznej.
INTELEKTUALIZM - doktryna głosząca wyższość i uprzedniość (pierwszeństwo w czasie) zjawisk intelektualnych względem uczuć i woli. Na przykład Leibniz twierdził, że uczucia doznawane przez nas w czasie słuchania symfonii sprowadzają się do niejasnego postrzegania stosunków matematycznych; poczucie harmonii wyrażałoby w istocie postrzeganie związków „harmonijnych”. Intelektualizm polega na upatrywaniu logiczności we wszystkich zjawiskach psychicznych. Przeciwstawia się woluntaryzmowi, który odwrotnie, źródło każdej ekspansji, a nawet rozumienia myśli, dostrzega w uczuciu, odczuciu, wierze lub w akcie woli (Schopenhauer).
ISTOTA - esencja, natura właściwa jakiejś rzeczy; ogół składających się na nią cech. Pojęcie istoty w pierwszym znaczeniu tego słowa jest w opozycji do „przypadkowej właściwości”: istota jest tym, co stanowi treść, co określa wewnętrzny charakter jakiejś rzeczy. Można powiedzieć np., że sprawiedliwość w swej istocie jest surowa, co oznacza, iż jest taką z definicji. Gdyby była miłosierna, nie byłaby już zwykłą sprawiedliwością. W drugim znaczeniu „istota” jest pojęciem przeciwstawnym do „istnienia”. Ta ostatnia opozycja nawiązuje do wprowadzonego przez św. Tomasza z Akwinu rozróżnienia na „metafizykę”, badającą cechy czy naturę świata , oraz Boga i ontologię, której przedmiotem jest sam fakt istnienia.
IRRACJONALIZM - niedostępny rozumowi, irracjonalne może oznaczać równie dobrze odczucie (np. odczuwanie przyrody), jak doświadczenie aktu woluntarystycznego: uczucia czy czyn są w swej naturze irracjonalne w tej mierze, że w swych specyficznych przejawach są nieredukowalne do opisów słownych, jakie można sporządzić, aby je streścić. W szerszym znaczeniu irracjonalne jest to, co możemy poznać jedynie intuicyjnie co nie jest pojęciowe, np. realność świata zewnętrznego (Kant), istnienie samego rozumu jako takiego (Lask). Z psychologicznego punktu widzenia mamy do czynienia z postępowaniem irracjonalnym, jeśli wyraża ono spontaniczną reakcje (emocję, namiętność, odruch) a nie wypływa z głęboko przemyślanej decyzji podjętej przy udziale woli.
KABAŁA - doktryna kabalistyczna drogą systematyzacji i formalizacji wydobywa z Biblii zawartą w niej teologię. Jest to filozofia emanatystyczna, badająca byty pośrednie miedzy Bogiem a światem. Dzielą się one na cztery stopnie albo „hipostazy”: Bóg (atsiut), stworzenie (beria), ukształtowanie (jecira), człowiek (chasja). Nawet objawienie jest możliwe jedynie wtedy, gdy respektowany jest ten właśnie schemat, bezpośrednio zespalający ludzką egzystencję z Boską mądrością. Kabała wypracowała ogólne zasady egzegezy biblijnej; przeciwstawiała się Talmudowi, badającemu szczegóły Pisma Świętego i konkretną zawartość opowiedzianych w nim historii.
KATEGORIA - (łać. Categoria z gr. Kategoria- skarga, orzeczenie).
1) typ, rodzaj, grupa wydzielona ze względu na określone cechy z większej uporządkowanej całości, systemu klasyfikacyjnego
2) filoz. pojęcie podstawowe doktryny.
KATOLICYZM - określenie pochodzenia grecko-łacińskiego „catholicismus” oznaczające:
1) doktrynę religijną, moralną i społeczną chrześcijańskiego Kościoła rzymsko katolickiego.
2) Jedno z największych wyznań religijnych współczesnego świata obok buddyzmu, hinduizmu, islamu, chrześcijaństwa poza katolickiego (prawosławia, kościoła reformowanego itp.) judaizmu.
KONCEPTUALIZM - 1) kierunek filozoficzny sformułowany w XII w., znany bardziej z opisu kronikarskiego Jana z Salisbury niż z dzieł konkretnych filozofów lub teologów. Dość często za jego twórcę jest uznawany P. Abelard (1079-1142), uniwersalista, czego głoszona przez niego teoria nie potwierdza. Konceptualizm głosił, że uniwersalia są nie w rzeczach, lecz w umysłach, gdyż ogólne są nie rzeczy, nie nazwy, lecz pojęcia „conceptus”. Przepisywał uniwersaliom byt nie fizyczny i nie idealny, lecz psychologiczny. Konceptualizm odrodził się w XVI w. W opozycji do nominalizmu W. Ockhama. Główni przedstawiciele to: R.Descartes, J. Locke, G. Leibniz.
KREACJONIZM - (łać.- creatio- tworzenie) 1) bilo. pogląd uznający jedynie ilości gatunków, które zostały na początku stworzone i nie ulegają żadnych zmianom ewolucyjnym; reprezentowany w XVIII w. m.in. przez K. Linneusza.
2) religiozn. pogląd, wg Którego świat został stworzony przez bóstwo w celowym akcie tworzenia; w religii chrześcijańskiej- dogmat wiary uznający, ze Bóg stworzył świat z niczego
3) szt. Opieranie przez artystę jego twórczości na własnych wyobrażeniach, uniezależnionych od rzeczywistości.
KONTEMPLACJA - w filozoficznych doktrynach mistycznych osób lub rodzaj najwyższego poznania, polegający na oglądzie intuicyjnym, sposób poznania prawdy poprzez oświecenie przez Boga w czasie mistycznej kontemplacji pozwalającej na osiągnięcie jej pełni pewności. Jest ważną metoda zachowań w wielu systemach religijnych, takich jak: hinduizm, buddyzm, kabalistyka, także tworzonych współcześnie, jak New Age (Nowa Era), zwana tez Era Wodnika.
KOSMOGONIA - przed filozoficzne próby wytłumaczenia zagadnień świata i rzeczywistości dotyczące: koncepcji rzeczywistości, powstania świata, pochodzenia człowieka i jego roli w świecie. Do najstarszych kosmogonii należą księgi Dalekiego Wschodu, wśród nich Ryweda, Zaratustriańska Awesta, mity starożytnej Grecji, Księga Rodzaju w Biblii (Pismo Święte).
KULT- integralny element każdej religii zewnętrzny przejaw jej wierzeniowych treści. Przez kult rozumie się wszelkie czynności płynące z pobudek religijnych, w ścisłym zaś znaczeniu zespół czynności będących wyrazem czci wobec sacrum. Najprostsze akty i obrzędy kultowe nazywa się rytami (obrządek). Przed pojawieniem się kapłanów zachowania się kultowe były przekazywane przez tradycje, na straży powinności kultowych (jako przewodnik kultu) stała głowa rodziny (ojciec lub matka). Rytuał w kulcie, podobnie jak dogmat w doktrynie, zobowiązuje do posłuszeństwa. Odstępstwo jest zakazane, nawet jeśli kult wymagał ofiary własnego dziecka. Z chwilą ukształtowania się narodowości i systemów państwa- do władców i królów, następnie do wyodrębnionych grup kapłańskich. Z punktu widzenia obiektów (przedmiotu) kultu, najwcześniej pojawił się kult przodków i wierzenia animistyczne, następnie kult ognia. Następnie kult bóstw wyobrażonych, przejawionych przez siły przyrody dla człowieka lub „objawionych”. Z kultem bardzo często były związane zabiegi magiczne (ryty), mające zapewnić opiekę i pomoc bóstwa.
KULTURA - społeczne i intelektualne ukształtowanie jednostki („kultura” ma ten sam rdzeń co „kult” i implikuje święty szacunek dla tradycji); określona forma cywilizacji. Rozróżnia się wiele kultur w tym sensie, że każde społeczeństwo posiada swe specyficzne instytucje, będące na ogół wyrazem jego spuścizny duchowej. Jednakże pojęcie „kultury” ma w sobie zawsze coś normatywnego i jest synonimem humanizmu; nie mówi się o kulturze barbarzyńskiej, ale o kulturze indiańskiej czy chińskiej, wyrażających się zarówno w cywilizacyjnych obyczajach, jak i we właściwym każdej z nich dorobku kulturowym.
LAICYZACJA - (fr. lacisation z p.łc. laicus ‘świecki’ z gr. laikós) społ. proces dążenia do ustanowienia świeckiego ogółu dziedzin życia społecznego, gł. przez ograniczenie lub zniesienie wpływów Kościoła i kleru na sposób życia ludzi, całkowite rozgraniczenie instytucji kościelnych od państwowych, szczególnie w sprawach oświaty i wychowania; często przeciwstawiana klerykalizacji.
MATERIALIZM - doktryna głosząca, że poza materią nie istnieje żadna inna substancja. Jego przeciwieństwem jest spirytualizm, dla którego duch stanowi substancje wszelkiej rzeczywistości. Ogólnie rzecz biorąc, materializm odrzuca istnienie duszy, życia po śmierci, Boga. Co do myśli, to czyni z niej „daną wtórną” bądź to sprowadzając ją do faktów czysto materialnych bądź to zaprzeczając jej realności i upatrując w niej swoistą iluzję (epifenomen), bądź wreszcie wyjaśnia jej genezę wychodząc od materii (materializm dialektyczny).
MESJANIZM - 1. religiozn. pogląd religijno-społeczny oparty na wierze w nadejście wybawiciela, odkupiciela i zbawcy Mesjasza. 2. społ. wiara w wyjątkowe historyczne posłannictwo danej osoby lub całego narodu, przypisywanie im roli zbawcy i odkupiciela całego świata mesjanista



METAFIZYKA - gr. meta ta fisika, po fizyce – pod tym tytułem zgromadzono wszystkie pergaminy Arystotelesa, które były umieszczone po jego Fizyce). Poznanie praprzyczyny i pierwszej zasady rzeczy. Przez blisko dwadzieścia wieków, od Platona do Kartezjusza, zasadniczym problemem metafizyki było zagadnienie istnienia i natury Boga. Średniowieczna metafizyka scholastyczna uważała samą siebie za „służebnicę teologii”. Metafizyka usiłuje ustalić, jaka jest rzeczywista relacja tworów naszego umysłu względem świata. Ten okres trwa od Kartezjusza po Kanta. Metafizyka współczesna, która rozpoczyna się wraz z Fichtem, a w epoce współczesnej jest reprezentowana m.in. przez Heideggera, za swój problem zasadniczy uważa człowieka, jego naturę i egzystencję. Nie traktuje człowieka jedynie jako umysł i poznanie, ale jako podmiot działania, uwikłany w świat i historię ludzką.
METODA - gr.- meta, według, i hodos, droga- stąd pytanie o „metodę „ jest pytaniem o „drogę”, jaką podąża badanie; ogół procedur prowadzących myśl do określonego sposobu działania. Metody kierowania umysłem były pierwszym przedmiotem logiki. Spośród naturalnych sposobów działania umysłu wyróżniała ona dwa bardzo ogólne rodzaje rozumowania: dedukcję, polegającą na wnioskowaniu z tego, co ogólne, o tym co szczegółowe, oraz indukcję, której umysł przechodzi od szczegółu do ogółu.
MONADA - w systemie Leibniza substancja „prosta, obdarzona „pożądaniami” i zdolności do percepcji. Mówiąc bardzo ogólnie, wszelka świadomość indywidualna jest monada mocą samego faktu, iż jest obdarzona pożądaniem i niepowtarzalnym punktem widzenia świata.
MONIZM - (np. niem. Monismus fr. Monisme, ang. Monism, od gr. Monos- jedyny). Filozoficzny kierunek głoszący jedność świata, w przeciwieństwie do dualizmu (lub pluralizmu). Monizm może być materialistyczny lub idealistyczny, w zależności od tego, czy uznaje świat za materialny czy idealny w swej istocie.
MISTYKA - (np. niem. Mystik, fr. Mystigue, z gr. Mystika l. mn.- tajne obrzędy) Miara w możliwość bezpośredniego obcowania człowieka z siłami nadprzyrodzonymi w tomach ekstazy; przeżycia psychiczne, w których człowiek mierzy, że uzyskuje łączność ze światem nadzmysłowymi, nadprzyrodzonym, boskim; por. mistycyzm.
MIT - (od gr. Mythos- słowo, legenda). Opowieść bajeczna starożytnych narodów, dotycząca pochodzenia świata i zjawisk przyrody, bogów i legendarnych bohaterów.
MONOTEIZM - (np. niem. Monotheismus) Wiara w jednego Boga; przeciw. Polo teizm.
NARCYZM- (np. niem. Narzissmus). Bezkrytyczne uwielbienie samego siebie, zwłaszcza zachwycenie się własnym ciałem urodą od imienia mitycznego młodzieńcza, który zakochał się w swoim odbiciu.
NATURALIZM - (z fran. Naturalisme) filoz. Odrzucenie wszelkiego bytu nadprzyrodzonego, uznawanie przyrody za jedną rzeczywistość, a praw przyrodniczych za jedyne prawa, które rzeczywistością rządzą i ją tłumaczą. W XVI, XVII i XVIII w. Oznaczał myśl materialistyczną i był kierunkiem postępowym oznaczającym idealizm i spirytualizm. W naszych czasach oznacza pogląd, według którego rozwój społeczeństw daje się całkowicie wytłumaczyć warunkami przyrodniczymi. Przedstawicielami tego naturalizmu byli Spencer i tzw. Socjaldarniści. Głównym teoretycznym założeniem naturalizmu była zasada możliwie wiernej fotograficznej rejestracji życia. Jedną z charakterystycznych cech naturalizmu jest zamiłowanie do motywów nędzy, brzydoty i zła oraz motywów ukazujących rolę czynników biologicznych w odczuwaniu i działań człowieka.
NATYWIZM - teoria filozoficzna głosząca, że w umyśle ludzkim znajdują się pewne idee, prawdy wrodzone. Poglądu tego broni między innymi Platon, (według niego dusza przed połączeniem z ciałem miała bezpośredni wygląd w idealny świat prawdy, stąd wszelka nasza wiedza jest wrodzona, uczenie się polega na przypominaniu; św. Augustyn idee wrodzone to zdolności dane nam przez Boga). Oponenci twierdzą, że umysł jest nie zapisaną karą (tabula rasa).
NAUKA - pojęcie nauki jest nierozerwalnie związane z rozwojem filozofii greckiej. Narodziło się w związku z koniecznością przejścia od mitów i umiejętności do wiedzy, która ogarniałaby zarówno mity i umiejętności, jak doświadczenie praktyczne i poznawcze, uporządkowane, zanalizowane i udowodnione. Nauka bowiem wymaga przede wszystkim rozumienia. Przejście do tak rozumianej nauki nastąpiło między VII a VI w. p.n.e. Późniejsi Grecy uważali, że dokonał tego Tales. Jednak rzeczywisty fundament nauki założył dopiero Demokryt z Abdery. W następnych generacjach po Demokrycie nauki specjalne zaczęły się wyodrębniać od filozofii, niemniej aż do XX w. istniała dość ścisła zależność pomiędzy filozofią i naukami szczegółowymi. Rozumienie istoty nauki, jej zakresu, aparatury poznawczej oraz roli nauki, na przestrzeni wieków ulegało zmianom.
Spór o istotę, rolę i znaczenie nauki rozpoczął się w czasach Sokratesa. Dla Sokratesa istotą nauki jest poznanie i wiedza, nadał jej charakter etyczny. Przedmiotem poznania była dla niego nie rzeczywistość zewnętrzna, czy przyroda, ale człowiek jako istota, która powinna umiejętnie korzystać ze swego rozumu dla osiągnięcia pełni szczęścia.
Arystoteles stojąc na stanowisku, że byt jest jednostkowy, a wiedza - ogólna, potraktował filozofię nie jako naukę właściwą, lecz jako dyscyplinę mającą na celu przygotować zadania i narzędzia dla nauki, czyli dyscyplinę formalną. W XVII w. nową koncepcję nauki zaprezentował I. Newton, przyjmując, że zasady matematyki mają znaczenie filozoficzne. W XVIII w. najpoważniejszą rolę w określeniu istoty i zadań nauki odegrał I. Kant, który postanowił poddać naukę analizie filozoficznej i wskazać pod jakimi warunkami jest możliwa.
NEOFITA - (fr. nophyte z p.łc. neophytus nowo nawrócony’ z gr. neóphytos nowo zasadzony; nowo nawrócony’) religiozn. nowo nawrócony wyznawca religii, gł. chrześcijanin. Nowy, gorliwy zwolennik danej dziedziny, doktryny, ideologii itp.
NOMINALIZM - (fr. nominalisme od nominal ‘nominalny’) 1. filoz. doktryna filozoficzna w średniowiecznym sporze o uniwersalia, wg której nie istnieją przedmioty i pojęcia ogólne, a pojęcia abstrakcyjne są tylko nazwami nie mającymi odpowiedników w rzeczywistości. 2. ekon. zasada spłaty zobowiązania pieniężnego w kwocie ustalonej pierwotnie, bez uwzględnienia zmiany siły nabywczej pieniądza.
OBIEKTYWIZM - (ang. objectivism, fr. objectivisme od ang. objective, fr. objectif ‘obiektywny; przedmiotowy’ ze ś.łc. obiectivus) 1.bezstronność, rzeczowość, postawa badawcza wolna od uprzedzeń; 2. filoz. stanowisko ontologiczne lub teoriopoznawcze uznające istnienie przedmiotu poznania poza istnieniem podmiotu poznającego i niezależnie od niego, teoria przeciwstawna subiektywizmowi; realizm metafizyczny.
ONTOLOGIA - (gr. ón, óntos ‘będący; byt’ od enai ‘być’ + lógos ‘nauka’) filoz. dział filozofii zajmujący się teorią bytu i strukturą rzeczywistości.
ORTODOKSJA - (p.gr. orthódoksa od gr. orthós ‘prosty’ + dóksa ‘opinia; sława’) religiozn. ścisła wierność wyznawanej doktrynie, gł. religijnej, z wypełnianiem jej wszystkich zasad, norm; prawowierność.
ONTOGENEZA - (gr.- rozwój osobniczy). Rozwój organizmu od powstania jego zawiązka aż do naturalnej śmierci; u organizmów rozmnażających się płciowo początek ontogenezy wyznacza połączenie się komórek płciowych, u rozmnażających się wegetatywnie precyzyjne określenie początku nie jest możliwe; ontogeneza obejmuje rozwój zarodkowy i pozarodkowy do rozpoczęcia rozrodu, okres dojrzałości i starzenia się; w przypadku organizmów, u których zachodzi przemiana pokoleń, przebieg ontogenezy jest odmienny w poszczególnych pokoleniach i prowadzi do rozwinięcia odmiennych form dojrzałych o różnych sposobach rozmnażania.
ORTODOKSJA - (gr. religioznawstwo) 1). prawowierność, uznawanie wszystkich dogmatów religijnych podanych do wierzenia przez kościół lub inną wspólnotę religijną; przeciwieństwo heterodoksji; 2) inna nazwa- prawosławia.
PANTEIZM - (gr. – ogólna nazwa doktryn filozoficznych lub religijnych utożsamiających Boga ze światem i negujących go jako osobę; przeciwieństwo teizmu; rozróżnia się panteizm: emanacyjny (Plton), naturalistyczny (G. Bruno), obiektywny (B. Spinoza), idealistyczny (G.W.F. Hegel), ewolucjonistyczny (E. Renan).
PERSJONALIZM - (łac.), filoz.:
1) termin użyty po raz pierwszy prawdopodobnie przez F.E.D. Schleiermachera na określenie koncepcji Boga osobowego, przeciwstawnej panteizmowi;
2) system filoz. Ch. Renouviera
3) każda koncepcja filoz. Uznająca szczególną rolę osoby ludzkiej jako bytu wykraczającego poza naturę i historię (m.in.: B.P. Brown, R.T. Flewelling, J.M.E. Mc Taggart);
4) nurt filozofii XX w. Głoszący nadrzędność wartość osoby ludzkiej wobec uwarunkowań historycznych i społeczno-ekonomicznych; rozwinął się w wersji społecznej (E. Mounier) i humanizmu integralnego (J. Maritanin); duże znaczenie na personalizm katolicki oparty na neotomizmie (E. Gilson, M.D. Chenu, K. Wojtyła).
PLURAIZM - (łać.) filoz., pogląd przeciwstawny monizmowi, według którego w rzeczywistości lub w poznaniu istnieje 9działa) wiele różnych, niezależnych od siebie, podstawowych elementów- substancji, zasad, czynników, sił.
POLITEIZM - (grec.) religioznawstwo, wielobóstwo, wiara w istnienie wielu indywidualizm bogów osobowych; charakterystyczny dla religii cywilizacji starożytnych oraz wierzeń plemiennych; przeciwieństwo monoteizm.
POTENCJA - zdolność do jakiegoś działania, siła umożliwiająca jakieś działanie. Filoz.
a) według Arystotelesa: to, co możliwe, lub to, co dopiero powstanie, w odróżnieniu od tego, co rzeczywiste lub od tego, co już powstało i jest.
b) według filozofii średniowiecznej (zwłaszcza tomizmu): element składowy każdego bytu względnego, realizowany przez różny od niego akt. Fizjol., potencja a potencja płciowa (seksualna)- zdolność mężczyzny do odbycia stosunku płciowego.
POZYTYWIZM - (fr. positivisme od positif ‘rzeczywisty, realny’) 1. filoz. kierunek utworzony w XIX w., który uznawał za przedmiot filozofii jedynie zajmowanie się przedmiotami rzeczywistymi, pożytecznymi, ścisłymi, dostępnymi dla umysłu badacza za pomocą przyrodniczych metod naukowych, umożliwiających uzyskanie określonej wiedzy, odrzucający twierdzenia absolutne na rzecz względnych oraz wszelką metafizykę.
POTENCJA - (łc. potentia ‘możność, siła’) 1. możliwości działania, zdolność do określonej aktywności. 2. fizjol. zdolność do skutecznego aktu płciowego; p. seksualna, płciowa. 3. daw. moc, siła, potęga.
PRAGMATYZM - (ang. pragmatism od pragmatic ‘pragmatyczny’) 1. postawa charakteryzująca się analizą postępowania, działaniem zgodnym z rzeczową oceną sytuacji, wykonywaniem tylko tych czynności, które na pewno odniosą oczekiwany skutek. 2. filoz. kierunek filozoficzny powstały w drugiej poł. XIX w. w USA, uzależniający prawdziwość twierdzeń od ich praktycznych konsekwencji, ich użyteczności;
PROFAN - (łc. profanus ‘nie poświęcony; pospolity’) ktoś nie będący znawcą w danej dziedzinie; laik, dyletant. W antycznym Rzymie – osoba niedopuszczona do tajemnic związanych z kultem bóstwa.
RACJONALIZM - (łc. rationalis ‘racjonalny, rozsądny’) 1. przekonanie o wyższości
poznawczej rozumu oraz konieczności kierowania się nim w każdym działaniu. 2. filoz. kierunek filozoficzny przypisujący zasadniczą rolę w poznaniu rozumowi ludzkiemu i przeciwstawny innym źródłom wiedzy.




REALIZM - (ś.łc. realis ‘rzeczywisty’ od łc. res ‘rzecz; stan’) 1.postawa, która opierając się na doświadczeniu i rozumowaniu, charakteryzuje się obiektywną oceną rzeczywistości, liczeniem się z faktami w działaniu, powziętych celach, poglądach. 2. filoz. a) r. ontologiczny – stanowisko w teorii poznania uznające istnienie rzeczywistości obiektywnej niezależnie od świadomości podmiotu poznającego; realizm metafizyczny. b) r. epistemologiczny – stanowisko w teorii poznania przyjmujące istnienie rzeczywistości obiektywnej, która sama jest przedmiotem i źródłem poznania; realizm teoriopoznawczy. c) r. pojęciowy – stanowisko w dyskusji o uniwersalia przyjmujące istnienie odpowiedników pojęć ogólnych.
RELIGIA - (łc. religio) religiozn. ogół wierzeń dotyczących powstania, struktury i celu egzystencji człowieka, ludzkości, świata, związanych z wiarą w jakieś sacrum; także właściwe im obrzędy, zasady moralne, kulty, formy organizacyjne.
REINKARNACJA - (re- + p.łc. incarnatio ‘wcielenie’) filoz., religiozn. teoria głosząca, że dusza po śmierci wciela się w inne ciało, nie zawsze ludzkie; teza ta pojawiła się m.in. w poglądach Pitagorasa, Platona, w gnozie, niektórych herezjach chrześcijańskich (np. u katarów), w filozofii Schopenhauera, dziś w poglądach przedstawicieli New Age’u; najbardziej rozpowszechniona i rozbudowana jest w religiach Indii, np. w hinduizmie i buddyzmie; ponowne wcielenie, wędrówka dusz, metempsychoza.
RELATYWIZM - (p.łc. relativus ‘względny’ od łc. referre, relatum ‘odnosić; odnieść się do czegoś’) 1. filoz. pogląd, wg którego wartości (np. poznawcze, estetyczne, etyczne) oraz normy i oceny ich dotyczące mają charakter względny. 2. r. epistemologiczny – pogląd, wg którego ludzka wiedza jest względna i subiektywna.
SCEPTYCYZM - (łc. scepticus ‘sceptyczny’) 1.nieufność w stosunku do czegoś, niepewność, niewiara, powątpiewanie. 2. filoz. pogląd głoszący wstrzymanie się od wydawania sądów o rzeczywistości, co jest wynikiem przekonania o niemożności poznania ostatecznej racji dla tych sądów, ani niepodważalnego kryterium prawdy.
SAKRUM - [sakrum] (łc. ‘rzecz święta’ od sacer ‘święty’) religiozn. wszystko, co święte, boskie i wzniosłe, przeciwstawne temu, co świeckie, laickie i zwykłe, określane jako profanum.
SENSUALIZM - (p.łc. sensualis ‘zdolny do odczuwania; zmysłowy’ od łc. sensus ‘uczucie; zmysł, myśl, rozum’) filoz. pogląd, według którego cała wiedza i predyspozycje umysłu ludzkiego mają swe źródło w poznaniu zmysłowym; próbowano udowodnić, że człowiekowi do powstania w nim życia duchowego wystarczą jedynie zdolności odczuwania wrażeń.
STRUKTURALIZM - kierunek w nauce uważany raczej za metodę badania rzeczywistości niż określoną szkołę filozoficzną. Powstał, kiedy lingwista szwajcarski F. de Saussure rozróżnił: 1) język jako obiektywny i niezależny od konkretnego człowieka system relacji determinujących możliwości użycia słów i zdań oraz 2) mowę jednostkową polegającą na tym, że w określonej sytuacji wybiera się z systemu językowego określone zwroty.
Językoznawstwo strukturalistyczne sformułowało zasady odnoszące się do: a) języka jako komunikacji społecznej, b) badania języka nie jako luźnego zbioru elementów, ale systemu wzajemnie sprzężonych relacji, c) związku sfery dźwiękowej ze znaczeniową. Struktury, jakimi zajmuje się strukturalizm.
SUBSTANCJA - (łc. substantia ‘stan; istota rzeczy’) 1.jednorodna materia odznaczająca się określonymi właściwościami, np. chemicznymi, fizycznymi. 2. praw. masa majątkowa, której nie można naruszyć bez uszczerbku dla całości. 3. filoz. rzecz, przedmiot materialny; podłoże rzeczy i zjawisk wolne od właściwości, których jest nosicielem; byt samoistny, opierający się na sobie samym, nie potrzebujący do swego istnienia impulsu z zewnątrz.




SCHOLASTYKA - (ś.łc. scholastica od łc. ‘dysputy szkolne’ lm. od scholasticus ‘szkolny’) 1. filoz. kierunek w średniowiecznej filozofii chrześcijańskiej dążący do rozumowego objaśnienia prawd religijnych na podstawie autorytetów jako gł. źródła prawdy, posługujący się abstrakcyjnymi analizami, spekulacjami w oderwaniu od empiryzmu.2. rozumowanie dogmatyczne, rozstrzyganie konfliktów poprzez odniesienie się do autorytetów; bezowocne, formalistyczne dociekania pozbawione wartości naukowej.
SUBIEKTYWIZM - (p.łc. subiectivus ‘podmiotowy’) 1. kierowanie się w postępowaniu, ocenianiu wyłącznie osobistymi względami, upodobaniami, własnym sposobem widzenia; stronniczość, jednostronność. 2. filoz. stanowisko teoriopoznawcze, według którego poznanie obiektywne jest niemożliwe, gdyż zależy od struktury i właściwości umysłu ludzkiego, które mają charakter indywidualny.
SZCZĘŚCIE - pojęcie różnie definiowane, rozróżnia się cztery sposoby określania szczęścia:
1) jest stanem obiektywnym, oznacza wyjątkowo sprzyjające wydarzenia, jest równoznaczne z pomyślnością i powodzeniem w różnych sprawach.
2) w znaczeniu subiektywnym i psychologicznym odnosi się do pozytywnych przeżyć.
3) w znaczeniu filozoficznym stanowi najwyższą sumę dóbr możliwą do osiągnięcia przez człowieka: w ten sposób rozumiano szczęście w starożytności (jako eudajmonię) oraz w średniowieczu (jako beatitudo).
4) współczesne pojęcia szczęścia są na ogół zgodne z zasadniczą myślą J. Locke'a definiującego je jako "zadowolenie z życia wziętego w całości" (wg W. Tatarkiewicza szczęście to "pełne i trwałe zadowolenie z całości życia").
SZTUKA - (niem. Stck) 1. podstawowy składnik kultury, jeden z elementarnych sposobów uzewnętrzniania zdolności twórczych człowieka, związany z wartościami estetycznymi; sz. ludowa – działalność artystyczna wsi, oparta na rodzimej tradycji; twórczość ludów niecywilizowanych; sz. dekoracyjna, stosowana – dziedzina sztuk plastycznych obejmująca wytwarzanie przedmiotów użytkowych i dekoracyjnych o charakterze artystycznym; grafika użytkowa i dekoracja wnętrz; sz. plastyczne – dziedzina obejmująca architekturę, rzeźbę, malarstwo, grafikę, rzemiosło artystyczne. hist. sz. wyzwolone – przedmioty wykładane w szkołach antycznego Rzymu i średniowiecznej Europy, będące wstępem do studiów wyższych, wyróżniano ich kilka stopni: niższy triwium w wyższy kwadrywium utwór dramatyczny przeznaczony do wystawiania na scenie. Zdolność, biegłość w robieniu czegoś; kunszt, mistrzostwo. Działania będące odbiciem czyjejś zręczności, umiejętności, sprytu. Podstępny czyn; fortel, intryga. Część czegoś, kawałek, np. mięsa. Pewna ilość tkaniny sprzedana w całości; zwój, bela. Jednostka, jeden egzemplarz, rzecz, zwierzę; pot. o człowieku jako indywiduum.
ŚMIERĆ - podstawowy problem w filozofii, teologii i religioznawstwie wyrażający się w pytaniu o to, czy stanowi ona ostateczny kres istoty ludzkiej. Pojawiające się w okresie paleolitycznym (Szanidar ) pochówki intencjonalne świadczą o istniejącej już wtedy wierze w życie pozagrobowe. Religie z reguły przyjmują, że życie nie kończy się, lecz zmienia. Po śmierci człowieka pozostaje jego dusza, siła życiowa itp., która kontynuuje egzystencję w innym stanie bytu, wiecznie lub przez jakiś czas. W koncepcjach uznających reinkarnację śmierć powtarza się cyklicznie, za nią postępują narodziny - aż do ewentualnego wyzwolenia z konieczności odradzania się. W różnych systemach religijnych rozważa się szczegółowo strukturę i dynamikę procesu umierania, czemu poświęcona jest literatura tanatologiczna.
Antropologia kulturowa i religioznawstwo opisują zjawisko śmierci inicjacyjnej, która w szamanizmie ma charakter śmierci klinicznej z towarzyszącymi jej zjawiskami halucynacji.




ŚWIADOMOŚĆ - 1) w medycynie stan fizjologiczny ośrodkowego układu nerwowego uwarunkowany prawidłową czynnością kory mózgowej i układu siatkowatego, charakteryzujący się zachowaniem orientacji co do miejsca, czasu, sytuacji. Najwyższy stopień przytomności. Zaburzenia świadomości opisano pod hasłem przytomność.
2) termin psychologiczny używany w wielu znaczeniach
a) zdolność do zdawania sobie sprawy z własnego zachowania.
b) najwyższy poziom rozwoju psychicznego człowieka umożliwiający odzwierciedlenie rzeczywistości.
c) stan przytomności, czuwania, odbierania bodźców.
d) zdolność do przeżywania doznań i stanów emocjonalnych.
3) "pojęcie pierwotne" w filozofii, którego znaczenie wyjaśnia się w trakcie użycia, podobnie jak "pojęcia pierwotne" matematyki wyjaśniają się w trakcie ich stosowania. Oznacza (w przybliżeniu) przytomność, zdolność do celowej orientacji i odczuwania, stanowi podstawę tworzenia wiedzy i zapamiętywania. Jako samoświadomość jest specyficzną gatunkową cechą człowieka. W poglądach filozoficznych typu materialistycznego (np.: J. La Mettrie, P.H. Holbach, marksizm) twierdzi się, że świadomość jest pochodną funkcją materii (przyrody, ciała).
TABULA RASA - [tabula rasa] (łc.’ czysta karta’) umysł dziecka nie tknięty jeszcze przez wpływy zewnętrzne wg J. Locke’a.
TOLERANCJA - (łc. tolerantia) 1.postawa lub zachowanie, zakładające poszanowanie poglądów, uczuć, przekonań odmiennych od własnych. 2. med. odporność organizmu na wpływ szkodliwych substancji, niekorzystnych warunków środowiska, bez ujemnych skutków. 3. tech. dopuszczalne uchylenie od ustalonych przepisami norm dotyczących, np. wymiaru, wielkości, formatu wytwarzanych przedmiotów; także zakres parametrów czegoś wynikający z możliwości wystąpienia różnych działających na niego czynników.
TRANSCENDENTALNY - (ś.łc. transcendentalis od łc. transcendens ‘przekraczający’) filoz. przekraczający granice podmiotu (umysłu) poznającego; poza doświadczalny.
TEOLOGIA - (gr. theologa) religiozn. nauka o Bogu; dyscyplina zajmująca się wykładem, interpretacją i obroną dogmatów religijnych uznawanych za objawione przez Boga.
UTYLITARYZM - (łc. utilitas ‘pożytek, korzyść’) 1. filoz. doktryna filoz., głosząca, że korzyści, użyteczność jest podstawowym kryterium działania i jego oceny jednostki i społeczeństwa są najwyższym celem moralnym postępowania ludzi. 2. stawianie na pierwszym miejscu celów praktycznych, propagowanie wygody dążenie do osiągnięcia, korzyści.
WIARA - 1) świadomy i wolny akt afirmacji, w którym człowiek (zbiorowość ludzka) wyraża przekonanie o istnieniu czegoś nadnaturalnego - siły ukrytej w przyrodzie, Istoty Najwyższej, Absolutu, Boga lub bogów itp. - od czego w jakimś stopniu lub całkowicie zależą początki, egzystencja i przyszłe losy ludzi i świata. Wiara może stanowić reakcję na objawienie może też być odpowiedzią na pytania o sens życia, o pochodzenie dobra i zła itd.
Znajduje wyraz w sposobie bycia i postawie życiowej człowieka (przestrzeganie pewnego kanonu zasad), w jego zachowaniach (uczestnictwo w nabożeństwach, codzienna modlitwa, pielgrzymki), pragnieniach i aspiracjach (dążenie do zbawienia). Wyraża się zarówno w tradycji ustnej, jak i na piśmie: w literaturze sakralnej (np. Pismo Święte, Koran, Wedy), religijnej (np. żywoty świętych) i teologiczno-filozoficznej (np. patrystyka), a także w literaturze pięknej. Formą ekspresji wiary bywają również dzieła sztuki i architektury, utwory muzyczne, filmy itd. Instytucjonalną formę wiary stanowi religia.



WARTOŚĆ - jedna z podstawowych kategorii filozoficznych, istotna zwłaszcza w etyce, estetyce, antropologii, a poza filozofią np. w religii i teologii, psychologii, socjologii, etnologii, teorii kultury i prawa. Stanowi odrębny przedmiot badań aksjologii.
Oznacza coś, co - w sensie absolutnym lub na gruncie danego zespołu poglądów - jest cenne i godne pożądania i co stanowi (winno stanowić) przedmiot szczególnej troski oraz cel ludzkich dążeń, a także kryterium postępowania człowieka.
Pojęcie wartości może być odniesione m.in. do idei, osób, rzeczy, sytuacji, zjawisk itp. - lub do ich określonych właściwości. Może istnieć samodzielnie bądź wchodzić w skład większego systemu czy hierarchii. W zależności od dziedziny, jakiej dotyczą, wartości dzieli się na: moralno-etyczne, religijne, estetyczne, kulturowe itd. W zależności od zasięgu - na ogólnoludzkie i lokalne: np. narodowe, osobiste. Mówi się też o wartościach niższych i wyższych, materialnych i duchowych, co zwykle łączy się z ich hierarchizowaniem.
Fundamentalne znaczenie filozoficzne ma kwestia sposobu istnienia wartości oraz to, czy przysługują one przedmiotom obiektywnie, niezależnie od podmiotowej oceny, czy subiektywnie, wyrażając partykularne i uwarunkowane różnymi okolicznościami postawy grup lub jednostek (relatywizm). Ten pierwszy problem rozwiązywać można analogicznie jak spór o uniwersalia.
WOLNOŚĆ - jedna z podstawowych kategorii antropologiczno-ontologicznych, mająca fundamentalne znaczenie w filozofii, teologii, historiozofii, psychologii, socjologii, ekonomii, polityce, prawie itp. Rozumienie pojęcia wolności bywa rozmaite i zależy od przyjętych koncepcji metafizycznych, teoriopoznawczych i etycznych, np.:
1) za wolność uznaje się albo "wolność-od", tzn. idealną sytuację braku przymusu, podejmowania decyzji i działania w sposób absolutnie niezdeterminowany, w zgodzie z własnymi popędami i własną wolą (Th. Hobbes, libertynizm), albo "wolność -do", tj. pozytywną możliwość realizacji pewnych wybranych zamierzeń (G.W.F. Hegel).
2) wolność traktuje się jako właściwą człowiekowi z natury, lub jako swoisty normatyw stanowiący wytwór cywilizacji i kultury.
3) za pole jej manifestacji uważa się bądź indywidualne istnienie pojedynczo człowieka (egzystencjalizm), bądź byt pewnej zbiorowości, np. klasy, narodu itp. (K. Marks).
4) twierdzi się, że człowiek zdobywa wolność poprzez zapewnienie sobie odpowiednich warunków bytu, np. materialnych możliwości spełniania własnych pragnień i stanu prawnego, który wolność gwarantuje (ogólnie: myśl Zachodu), lub że jest w stanie osiągnąć ją bez względu na sytuację w jakiej "obiektywnie" tkwi, w drodze doskonalenia się wewnętrznego (ogólnie: myśl Wschodu).
ŻYCIE - Życie jest centralnym pojęciem tzw. filozofii życia, akcentującej jego dynamizm i aspekt stwórczy, czyli stawanie się problemy związane z życiem ludzkim jako odmianą życia w ogóle rozpatruje antropologia filozoficzna, zwana też filozofią człowieka (w Polsce zajmuje się nią m.in. J. Tischner), oraz różne kierunki ontologii, np. ontologia umysłu, ontologia egzystencjalna w ujęciu J.P. Sartre'a czy rozwijana przez A. Camusa ontologia Syzyfa. Mianem życia określa się również sam proces istnienia bytu organicznego od momentu poczęcia aż do śmierci (wg wielu teorii znajduje on swą kontynuację w jakiejś postaci życia pozagrobowego). Problem funkcji, jaką spełniają w tym procesie przypadek i konieczność, przeznaczenie, wolna wola, wyroki boskie itp., jest rozwiązywany różnie w różnych systemach - zakres możliwych odpowiedzi wyznaczają bieguny skrajnego determinizmu (np. koncepcje losu w starogreckiej tragedii) i absolutnej wolności. Wg niektórych teorii życie jest właściwością świata jako całości, a więc również tzw. materii nieożywionej w rozmaitych jej przejawach. W niemal wszystkich religiach i w wielu systemach filozoficznych za zasadę życia uważa się duszę, a za jego pierwszą przyczynę akt stwórczy. U podłoża fenomenu życia umieszcza się niekiedy uaktualniającą się siłę życiową.