Epoka wojny i okupacji

Wojna i okupacja

Wrzesień 1939 roku zakończył krótki okres trwania niepodległej drugiej Rzeczypospolitej. Z trudem kształtowana rzeczywistość gospodarcza, polityczna i społeczna młodego państwa ponownie uległa zniszczeniu. Druga wojna światowa rozpoczęła się dla Polaków dwukrotnie: po raz pierwszy pierwszego września, gdy Niemcy hitlerowskie napadły na Polskę, a po raz drugi siedemnastego września najazdem Związku Radzieckiego. W ogniu dwóch systemów totalitarnych naród polski poddany został masowemu wyniszczeniu. Ponownie staną do walki o zachowanie historycznej i kulturowej tożsamości oraz wolności narodu. Wybuch wojny radykalnie zmienił sytuację polityczną kraju oraz polskiej kultury i literatury. Zlikwidowano wszystkie ośrodki artystyczne oraz instytucje życia kulturalnego, natomiast środowisko pisarzy uległo rozproszeniu.

Czas drugiej wojny uzmysłowił nam w sposób niewątpliwie brutalny, ale także najbardziej spektakularny i przekonujący, że wszystko jest względne, a nic pewne i stałe.
Wojna niosła ze sobą nie tylko śmierć wielu ludzi, ale też destrukcję psychiczną. Ci, którzy ocaleli, często nie potrafili cieszyć się wolnością, zobaczyli zbyt wiele zła, by potrafić odnaleźć się w normalnym życiu.

Poeci, którzy zginęli podczas wojny:
- Witkacy – popełnił samobójstwo
- Józef Czechowicz – zginął w nalocie bombowym
- Bruno Schulz – rozstrzelany
- Tadeusz Boy-Żeleński – rozstrzelany
- Lech Piwowar – w Katyniu
- Władysław Sebyła – w Katyniu
- Bruno Jasieński – zamordowany przez NKWD
- Andrzej Trzebiński – w ulicznej egzekucji
- Krzysztof Kamil Baczyński – w powstaniu warszawskim
- Tadeusz Gajcy – w powstaniu warszawskim

Jednym z tych, których nie ominęła wojna był Krzysztof Kamil Baczyński. Okrucieństwo wojny wyraził w swoich wierszach. Wiersz pt. „Niebo złote ci otworzę” przedstawia wizję nowego, pięknego świata, o którym marzy poeta, lecz obrazy wojenne nie pozwalają mu zapomnieć o czasie okrucieństw. Autor twierdzi, że ten kto przeżył wojnę, nie może już nigdy usunąć jej z pamięci, wspomnienia wciąż powracają. Inny wiersz „Pokolenie” niesie ze sobą wizję zagłady swojego pokolenia. Baczyński wspomina o swoich rówieśnikach, którzy skazani byli na dorastanie w tym okresie nazywanym „czasem Apokalipsy”. Przyroda utożsamia się z ginącym światem, jest skażona wojną. Podmiot liryczny twierdzi, że cenne wartości obróciły się w proch, uczucia rozpłynęły się. Wyraża obawę, że oblicze wojny dosięgnie całe pokolenie i nic po nim nie zostanie, nawet pamięć.

Poeci, którzy przeżyli wojnę:
- Leopold Staff
- Maria Dąbrowska
- Julian Przyboś
- Jarosław Iwaszkiewicz
- Tadeusz Różewicz
- Zofia Nałkowska

Zofia Nałkowska pracowała w Głównej Komisji do Badania Zbrodni Hitlerowskich. Uczestniczyła w przewodach sądowych, oglądała miejsca kaźni, widziała komory przeznaczone do gazowania, krematoria, miała możliwość przesłuchania świadków - więźniów obozów koncentracyjnych, którym udało się przeżyć - aktów ludobójstwa. W ten sposób poznała realia wojenne, z którymi miliony ludzi musiało się pogodzić.

Tadeusz Różewicz – utożsamia się z pokoleniem tych, którzy przeżyli, degraduje siebie do roli bydła, które ocalało przypadkiem. Autor twierdzi, że nikt nie jest ocalony, bo wojna niszczy nie tylko ciało, ale też umysł. Jest świadomy upadku kultury i zwraca się do stwórcy, by ustalił zasady świata na nowo, jeszcze raz oddzielił światło od ciemności.

Pisarzem, który swoje opowiadania pisał na bazie własnych doświadczeń i obserwacji jest Tadeusz Borowski. Żył on w latach 1922-1951, przeżył więc drugą wojnę światową. Miał okazję obserwować losy więźniów hitlerowskich, ponieważ sam nim był, przebywając w kilku obozach koncentracyjnych. Nie chcąc, by straszna rzeczywistość wojenna poszła w zapomnienie, opisał ją w swoich utworach.

Pokolenie Kolumbów

Wojna i okupacja ukształtowały pokolenie, którego nie dało się przewidzieć w takiej postaci w latach bezpośrednio przedwojennych; pokolenie przedwcześnie dorosłe i dojrzałe, pokolenie, któremu wojna odebrała młodość. By zaznać katastrofy i klęski, nie musiało uciekać w literaturę, stawało twarzą w twarz z grozą okupacji. Pokolenie to wzięło aktywny udział w ruchu oporu przeciwko okupantowi niemieckiemu oraz w powstaniu warszawskim.

Przedstawiciele owego pokolenia przesiąknięci byli katastrofizmem, a byli to m.in.:
- Krzysztof Kamil Baczyński
- Miron Białoszewski
- Tadeusz Borowski
- Olgierd Budrewicz
- Tadeusz Gajcy
- Tadeusz Różewicz
- Andrzej Trzebiński
- Zdzisław Stroiński
- Wacław Bojarski
- Krystyna Krahelska
- Józef Szczepański

Pisarze wojenni i współcześni w sposób bardzo trafny ukazali tragizm ludzkich losów w systemie totalitaryzmu. Ludzie wbrew swojej woli, a niekiedy z niewiedzy, zostali zniewoleni przez system i ideologie, które narzuciły inny kodeks moralny, inny stosunek do bliźnich. Niszczycielski system poprzez jednostkę zniewolił cały naród. Pisarze ci więc boją się dokonywać trafnych ocen i sądów. Piszą o sprawach, które wcześniej są zakazane.

Temat wojny zdominował literaturę, film, poezję, sztukę. W literaturze chciano opisać własne wizje czy marzenia, utracone dzieciństwo, młodość. Pisano o katastroficznym obrazie rzeczywistości, buncie przeciwko wojnie, nie rozumiano sensu walki i poświęcania własnego życia. Artyści wszystkich dziedzin włączyli się po prostu w dzieło upamiętniania grozy tych czasów, wielkiej przestrogi dla następnych pokoleń oraz rozważań o człowieku, jego etyce i moralności wobec tak potwornej próby.