Metrorytmika

METRORYTMIKA


I.RYTM MUZYCZNY


DEFINICJA RYTMU MUZYCZNEGO
Rytm(gr. rhythmós= miarowy przebieg) jest czynnikiem regulującym następstwo dźwięków w utworze muzycznym w czasie i organizującym je w pewne określone ugrupowania.
Melodia, której wartości czasowe dźwięków nie są zróżnicowane, jest tworem jak gdyby martwym, nie posiadającym jeszcze cech utworu muzycznego. Dopiero zróżnicowanie rytmiczne nadaje jej tętno życia i określony charakter muzyczny.

WARTOŚCI RYTMICZNE NUT I PAUZ

Różnice w wartościach czasowych nut wynikają z ich różnych kształtów. Oto przykład obejmujący wartości nut używane w dzisiejszej muzyce europejskiej:




cała nuta
półnuty
ćwierćnuty
ósemki
szesnastki
trzydziestodwójki
sześćdziesięcioczwórki

Wartości te są wynikiem podziału dwójkowego, który jest podstawą stosunków rytmicznych we współczesnej pisowni muzycznej. Zasada tego podziału polega na dzieleniu większej wartości czasowej na dwie mniejsze. A więc cała nuta dzieli się na dwie półnuty, półnuta- na dwie ćwierćnuty, ćwierćnuta – na dwie ósemki, ósemka – na dwie szesnastki itd.
Obok podziału dwójkowego istnieje również podział trójkowy, polegający na dzieleniu większej wartości czasowej na trzy mniejsze. Do zapisu dźwięków trójdzielnych używamy tych samych znaków graficznych co w podziale dwójkowym, uzupełnionych jedynie dodatkowymi elementami.
Podstawową, a zarazem największą wartością czasową w dzisiejszej muzyce jest cała nuta. Składa się ona tylko z główki, natomiast wszystkie nuty o mniejszej wartości mają oprócz główki ogonek (laskę). Począwszy od ósemek do ogonka dodaje się chorągiewkę. Główki nuty całej i półnuty nie wypełnione w środku różnią się od siebie wielkością i kształtem. Główki nut pozostałych wartości, nieco mniejsze od poprzednich, są wypełnione, a ich wielkości równe. Ogonek skierowany w górę pisze się zawsze po prawej stronie, a ogonek skierowany w dół – po lewej stronie główki. Ogonki przy nutach umieszczonych do trzeciej linii winny być skierowane w górę, a powyżej trzeciej linii – w dół. Chorągiewki pisze się Zasze z prawej strony ogonka. Długość ogonków – jeżeli pozwalają na to względy graficzne – obejmuje na pięciolinii rozpiętość oktawy.
Analogicznie do wartości nut posiadających chorągiewki przedstawiają się wartości nut wiązanych. Tak więc ósemki posiadają jeno wiązanie, szesnastki dwa, trzydziestdwójki trzy itd. Stąd też wywodzi się używana niekiedy nazwa: nuty raz wiązane, dwa razy wiązane itd.
Zasady umieszczania wiązań nad lub pod główkami nut są takie same jak przy chorągiewkach. Jeśli pod wspólnym wiązaniem znajduje się kilka nut, z których część leży poniżej, a część powyżej trzeciej linii, to o umieszczeniu wiązań decyduje większość nut. Długość ogonków przy nutach jest również taka jak przy nutach z chorągiewkami: wiązanie najbliższe główce nuty umieszczamy w odległości oktawy. Często jednak w praktyce spotyka się wiele odchyleń od powyższej reguły.
Wszystkim wartościom nut odpowiadają analogiczne wartości pauz.
Pauzą nazywamy znak graficzny oznaczający czas trwania przerwy między dwoma dźwiękami(względnie akordami) w utworze muzycznym. W przykładzie podane są wartości pauz z odpowiadającymi im wartościami nut. Odpowiednie nazwy tych pauz brzmią: pauza całonutowa, półnutowa, pauza ćwierćnutowa, pauza ósemkowa, szesnastkowa, trzydziestodwójkowa, sześćdziesięcioczwórkowa:



Znak pauzy całonutowej służy również do oznaczenia przerwy trwającej cały takt przy jakimkolwiek oznaczeniu taktowym( w więc ¾ , 5/4, 6/8 , a nawet 2/4 ). Często jednak przerwę całotaktową notuje się w sposób ścisły. Pauzę całotaktową w takcie 4/2 notuje się w sposób podany na przykładzie:

Pauzy trwające kilka taktów zapisujemy tak jak w przykładzie:



Nad oznaczeniem przerwy wpisuje się cyfrę arabską wyznaczającą ilość taktów(przykład a). Notację podaną w przykładzie a zastepuje się ostatnio notacją podaną w przykładzie b. Natomiast sposób pisania podany w przykładzie c używany jest raczej w pisowni odręcznej.
W partyturach na oznaczenie jednoczesnej przerwy dla wszystkich głosów stosuje się często skrót P.G., oznaczający pauzę generalną. Czas trwania tej pauzy zależy od wykonawcy (dyrygenta).







PRZEDŁUŻANIE WARTOŚCI NUT I PAUZ

Celem wyrażenia wartości trójdzielnych musimy wprowadzić do notacji dodatkowe elementy; są to: 1. kropka przedłużająca wartość nuty, 2. łuk, 3. fermata.
1. Kropka umieszczona z prawej strony nuty przedłuża jej wartość o połowę. Często stosuje się również dwie lub nawet trzy kropki przy nucie (R.Schumann użył czterech kropek w Kwartecie smyczkowym op. 41 nr 1). Druga kropka przedłuża dodatkowo wartość nuty o czwartą część jej pierwotnej wartości, a trzecia kropka – o ósmą część.
Analogicznie przedłuża się za pomocą kropek wartość pauz.
Należy zwracać uwagę na właściwe umieszczanie kropek. Gdy nuta leży między liniami, pod pierwszą lub nad piątą linią, nad dodanymi górnymi lub pod dodanymi dolnymi – kropkę piszemy obok nuty z prawej strony główki. Gdy nuta leży na linii systemu pięcioliniowego lub na liniach dodanych – kropkę piszemy z prawej strony główki nuty i nieco wyżej, nigdy na linii. Jeżeli na tej samej pięciolinii znajdują się dwa lub więcej głosów, wtedy z reguły dla nut leżących na liniach, mających ogonki skierowane w dół – pod linią.

2. Łuk łączący (przetrzymujący) ma tę właściwość, że łącząc dwie nuty tej samej wysokości przedłuża wartość rytmiczną pierwszej o wartość drugiej. W przykładzie a nuta c2 trwa półtora taktu jako jedno brzmienie; w przykładzie b nuta c2 przedłużona została o ósemkę:

Łuk łączący dwie nuty pisze się w zasadzie po przeciwnej stronie ogonków połączonych nut. Jeżeli notujemy na tej samej pięciolinii dwa głosy, to głos górny otrzymuje łuk od góry, a dolny od dołu, niezależnie od kierunków ogonków. Przy trzech głosach – na tej samej pięciolinii – dwa głosy otrzymują łuki od góry, a jeden od dołu lub odwrotnie. Przy czterech głosach – najczęściej dwa głosy górne otrzymują łuki od góry, a dwa dolne od dołu.

3. Innym sposobem przedłużania czasu trwania nuty (pauzy) jest używanie fermaty - (wł. Fermare = zatrzymać). W przeciwieństwie do łuku i kropki fermata nie określa ściśle czasu, o jaki należy przedłużyć wartość nuty; pozostawia się to wyczuciu wykonawcy. Niekiedy kompozytor zaznacza, że fermata ma trwać długo i umieszcza przy niej słowo lunga (wł. długa), lub krótko – corta lub breve (wł. krótka).

Fermatę pisze się dla pojedynczego głosu zawsze nad nutą (przykł. A). Przy dwu głosach – z oddzielnymi ogonkami dla każdego głosu fermatę pisze się dl górnego głosu nad górną nutą, dla dolnego – pod dolną (przykł. B). Dla głosów mających wspólny ogonek pisze się jedną fermatę (przykł. c). Analogiczne znaczenie ma fermata umieszczona nad pauzą (przykł. d). Nieraz fermata umieszczona jest nad kreską taktową. Oznacza wówczas przerwę w przebiegu utworu w miejscu jej umieszczenia (pomiędzy taktami przedzielonymi kreską taktową – przykł. e). Natomiast fermata umieszczona pomiędzy dwiema nutami (co się rzadko stosuje) odnosi się zarówno do jednej, jak i do drugiej (przykł. f).



NIEREGULARNY PODZIAŁ WARTOŚCI RYTMICZNYCH

Oprócz podziału regularnego, o którym mowa jest wyżej, istnieje podział nieregularny, a grupy nut będące wynikiem takiego podziału nazywamy grupami niemiarowymi. Jeżeli np. nutę zamiast na dwie podzielimy na trzy równe części, to otrzymamy grupę trzech nut, zwaną triolą. Jest to najczęściej spotykany przykład nieregularnego podziały wartości dwudzielnych.
Jeżeli całość zamiast na cztery podzielimy na pięć, sześć lub siedem równych wartości, wówczas otrzymamy kwintolę, sekstolę lub septolę (ćwierćnutową, ósemkową, szesnastkową itd.)

Podzielenie całości na dziewięć ,dziesięć, jedenaście, dwanaście, trzynaście, czternaście i piętnaści równych wartości zamiast na osiem – daje nowemolę, decymolę, undemolę, duodecymolę, tercydecymolę, kwartdecymolę lub kwintdecymolę

Podział regularny na szesnaście nut może dać grupę niewymiarową ,złożoną z 17 do 31 nut, podział na trzydzieści dwie nuty może dać grupę złożoną z 33 do 63 nut, itd., według schematu: 1-2-4-8-16-32-64-128-256 itd., pamiętając, że wartość grupy niemiarowej jest taka sama jak wartość grupy regularnej mającej mniej nut.
Podział nuty z kropką, a więc wartości trójdzielnej, na trzy części jest również podziałem regularnym. Dzieli się on podobnie jak podział nut bez kropek, tyle że według schematu: 1-3-6-12-24-48-96 itd.
Do grupy niemiarowej mogą wchodzić również pauzy:
W grupie niemiarowej spotyka się także nuty z kropką.
Należy pamiętać, że grupa niemiarowa musi być wykonana w tym samym czasie, co odpowiadająca jej grupa regularna.



II. METRUM MUZYCZNE

DEFINICJA METRUM MUZYCZNEGO. TAKT

Metrum (gr. Metron = miara) jest to czynnik porządkujący ugrupowania rytmiczne za pomocą regularnie powtarzających się akcentów metrycznych. Akcenty metryczne podkreślają dźwięki o pewnym określonym położeni w stosunku do dźwięków sąsiednich i są jak gdyby punktem oparcia dla rytmu.
Wyrazem regularnych ugrupowań dźwięków akcentowanych i nieakceptowanych jest podział utworu muzycznego na takty. Taktem nazywamy odcinek tekstu muzycznego zawierający ściśle określoną sumę wartości nut i pauz. Takty oddzielone są od siebie na pięciolinii pionowymi kreskami, które nazywamy kreskami taktowymi.
Określoną sumę wartości nut i pauz wskazuje oznaczenie taktowe, czyli liczby napisane na pięciolinii jedna nad drugą. Dolną liczbę piszemy między pierwszą a trzecią linią, górną – między trzecią a piątą. Oznaczenie taktowe umieszcza się po znaku klucza i znakach przykluczowych.
Górna liczba oznaczenia taktowego określa, ile ma być w takcie jednostek miarowych oznaczonych przez liczbę dolną, np. określenie wskazuje, że w jednym takcie mają być dwie ćwierćnuty lub wartości dające w sumie dwie ćwierćnuty. Dolna liczba oznaczenia taktowego wskazuje, jaka wartość nutowa jjest podstawą miary taktowej. Jednostką miarową może być cała nuta, półnuta, ósemka, szesnastka i trzydziestodwójka, na przykład , , itp., liczby górne oznaczenia taktowego to najczęściej 2,3,4,9,12, rzadziej 5,7,8,9,10,11,13,15,18,24.
Istnieje kilka sposobów podziału taktów. Według jednego z nich takty można podzielić na proste i złożone. Taktami prostymi są te, których górna część oznaczenia taktowego wyraża się liczbą 2 lub 3; natomiast takty których górna liczba jest wielokrotnością lub sumą liczb 2 i 3, nazywamy taktami złożonymi.
Inny podział odróznia takty dwójkowe, w których górną liczbą jest 2 lub 4, oraz trójkowe, w których górną liczbą jest 3,6,9,12,18,24. Takty można jeszcze podzielić na regularne, to znaczy takie, których liczby dadzą się bez reszty podzielić przez liczbę 2 lub 3, oraz nieregularne, czyli takie, które nie mają tej podzielności , np. , , , , .
Takty proste – w przeciwieństwie do złożonych – posiadają jeden akcent metryczny. Takt prosty dwójkowy dzieli się na dwie części: część pierwszą, która otrzymuje akcent metryczny i nazywa się częścią mocną, oraz część drugą, nie posiadającą akcentu metrycznego, zwaną słabą częścią taktu.
Takt prosty trójkowy dzieli się na: część pierwszą, mocną, oraz drugą i trzecią – słabą. Tylko pierwsza część posiada akcent metryczny.

GRUPOWANIE WARTOŚCI RYTMICZNYCH W TAKTACH PROSTYCH

Ugrupowania i wartości nut w taktach prostych mogą być różne. W związku z tym rozróżniamy kilka rodzajów rytmów. Jeżeli takty zawierają wartości równe jednostce miarowej, mamy rytm głównoczęściowy. Jeżeli takt zawierają wartości mniejsze od jednostki miarowej, mamy rytm rozdrobniony, a jeżeli są one większe – rozszerzony.
Grupowanie wartości rytmicznych w taktach ma na celu ustalanie sumy tych wartości, odpowiadającej mierze metrycznej tatku, a także ich uporządkowanie, zgodne z określonym układem metrycznym. Uzyskuje się przez to jaśniejszy, bardziej czytelny i łatwiejszy do wykonania obraz graficzny.
W rytmie głównoczęsciowym grupowanie nut nie nastręcza żadnych trudności. W każdym takcie umieszcza się nuty o równej jednostce miarowej w ilości wskazanej górną liczbą oznaczenia taktowego. Ósemki taktach ósemkowych, a szesnastki w taktach szesnastkowych łączy się jednym wiązaniem.
W rytmie rozdrobnionym wartości rytmiczne są mniejsze od wartości jednostki miarowej, a więc na każdej części taktu znajduje się więcej niż jedna nuta (dwie, trzy, cztery itd.).
Jeżeli w części taktu – obojętne, w mocnej lub słabej – znajdują się co najmniej dwie nuty, to mówimy o tak zwanej grupie nut; pierwsza nuta takiej grupy będzie metrycznie mocna, druga słaba.
Rozdrobnienie nie wartości rytmicznych w taktach może nastąpić w ramach poszczególnych części taktu. W pisowni oznacza to, że wartości (powstałe przez rozdrobnienie wartości rytmicznych) należące do tej samej części taktu winny być wyraźnie graficznie związane:

W grupach złożonych z nut trzy u więcej razy wiązanych dość często dla większej przejrzystości trzecie a niekiedy i drugie wiązanie przerywamy co cztery nuty, np.:



W przykładzie poniżej podane są sposoby wiązania nut w taktach ósemkowych i szesnastkowych. Wszystkie nuty w każdym takcie mają co najmniej jedno wspólne wiązanie, a pozostałe wiązania są przerywane.


Pod wspólnym wiązaniem mogą znaleźć się również nuty o różnej wartości.
Częściej spotyka się większe wartości rytmiczne na mocnych częściach taktów i grup, a mniejsze na słabych. Wynika to stąd, że w grupie kilku dźwięków mających różne wartości rytmiczne, dźwięki o dłuższym czasie trwania mają większą skłonność do przyjmowania akcentu metrycznego, niż dźwięki o mniejszych wartościach.
Wartość rytmiczna mocnej części taktu może powiększyć się o połowę wartości następnej, tj. słabej części taktu.
a)


Jeżeli wartość rytmiczna mocnej części taktu powiększa się o jedną czwartą lub o mniej następnej części taktu, można graficznie to przedstawić tylko za pomocą łuku, np.:
b)


Przedłużenie wartości rytmicznej nuty lub pauzy za pomocą kropki może nastąpić tylko wówczas, jeżeli znajdują się one w mocnej części taktu lub grupy, tak jak to jest pokazane powyżej ( przykład a).




INNE ZJAWISKA RYTMICZNO-METRYCZNE

SYNKOPA

Synkopa to zjawisko polegające na przedłużeniu wartości rytmicznej znajdującej się na słabej części taktu o wartość znajdującą się już w następnej części taktu lub grupy taktowej.
Dźwięk znajdujący się na słabej części taktu, przedłużony o jego następną część, jest w swym otoczeniu najdłuższy, co powoduje naturalną konieczność zaakcentowania go.