Charakterystyka kultury Polski średniowiecznej na tle kultury europejskiej tego okresu.

Średniowiecze jest najdłuższą epoką w dziejach kultury świata. Średniowiecze, według umowy, rozpoczęło się w 476 roku wraz z upadkiem Cesarstwa Zachodniorzymskiego. Ciężko jednak analizować kulturę wczesnego średniowiecza, bo tak naprawdę do głosu doszła ona dopiero w okresie renesansu karolińskiego za czasów panowania Karola Wielkiego (768-814). Wcześniej mieliśmy do czynienia z barbaryzacją kultury, wynikającą z podbicia Rzymu przez ludy germańskie. W tym czasie państwo polskie jeszcze nie istniało. Na ziemiach w okolicach Odry i Wisły rezydowały różne plemiona Słowian Zachodnich. Koniec średniowiecza to data niejednoznaczna, można jednak mówić, że kres epoki nastąpił w drugiej połowie XV wieku.

Ze względu na brak Polski, w typowym tego słowa rozumieniu, nie sposób pisać o kulturze naszego kraju w początkach średniowiecza. Pierwszych informacji o kulturze na naszych ziemiach dostarcza dopiero Geograf Bawarski spisany około roku 845 w Ratyzbonie dla Ludwika Niemca. Księga ta zawiera informacje o plemionach słowiańskich żyjących na zachód od Łaby i na północ od Dunaju. Wymienia ona nie tylko plemiona z nazwy wraz z umiejscowieniem ich zamieszkania, ale także zawiera spis ich grodów i okręgów.

Całość kultury wieków średnich cechuje dążenie do porządku, harmonii, syntezy. Po zamęcie spowodowanym wędrówkami ludów, upadkiem Cesarstwa Rzymskiego w roku 476 człowiek pragnie spokoju, dąży do równowagi. Chaos zwalczano stopniowo. Pierwszym miejscem, gdzie ludzie znaleźli ową harmonię był Kościół. To właśnie scholastyka uporządkowała kwestię wiary. Powstały trzy nurty filozoficzne: tomizm, augustynizm i franciszkanizm,

Nie należy się więc dziwić, że Mieszko, chcąc rozwoju swego państwa, zdecydował się na przyjęcie chrztu, bowiem wiązało się to z możliwością rozwoju administracji, fiskalizmu czy właśnie omawianej kultury. Zgodnie z tym datowanie prawdziwie polskiej kultury należałoby zacząć od roku 966, gdy Mieszko I przyjął wspomniany chrzest z rąk czeskich. Wzorem Europy kultura piśmiennicza w Polsce rozwijała się dzięki inspiracji, jaką była dla niej religia chrześcijańska. Dlatego też najstarsze polskie zabytki piśmiennicze mają charakter sakralny. Związane było to z wykształceniem przybyłych misjonarzy, powstawaniem klasztorów. Bodaj najbardziej kulturalnie zasłużonym zakonem byli benedyktyni. W Polsce benedyktyni są obecni od 1006 roku. Równie ważni dla kulturalnego rozwoju cystersi pojawili się naszym ziemiach w roku 1153. Mniszy trend w kulturze był w średniowieczu czymś absolutnie naturalnym.

Polskie działa pierwotnie były "importowane" z Zachodu Europy, wkrótce jednak Polska dorobiła się własnych scriptoriów. Z nich pochodzą najpiękniejsze polskie dzieła rękopiśmiennicze, jak Mszał biskupa krakowskiego Ciołka, czy Graduał Olbrachta. Za najstarszy polski zabytek językowy uważane są natomiast Kazania Świętokrzyskie. Wśród literackiego spadku po średniowieczu należy wymienić także Bogurodzicę, czyli jeden z pierwszych wydrukowanych polskich tekstów. Wielką rolę odegrały także bardziej historyczne niż literackie Dagome Iudex, Bulla Gnieźnieńska (zawiera 410 polskich wyrazów), czy Księga Henrykowska (zawiera ona pierwsze, zapisane polskie zdanie "Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj"). Przy rozwoju literatury należy wspomnieć sprawę druku. Choć część historyków wynalazkiem Gutenberga kończy epokę, to niewątpliwie wpłynął on na kulturę. I w tym względzie polska nie odbiega od reszty Europy - w latach 70-tych XV wieku rozwija się na ziemiach polskich sztuka drukarska (Kraków i Wrocław). W Krakowie w latach 90-tych XV wieku powstaje nawet pierwsza drukarnia używająca czcionek cyrylicowych, na potrzeby kościoła prawosławnego.

Tendencją związaną z literaturą było także pisanie kronik. Gall Anonim, Jan Długosz, Wincenty Kadłubek, Janko z Czarnkowa i Władysław z Gielniowa to najwybitniejsi polscy kronikarze. Z pewnością można ich porównywać do europejskich „sław” tej materii np. Kosmasa, Michaela O'Clery, czy Reginona z Prm.

XIII wiek to kolejny okres burzliwego rozwoju kultury średniowiecznej Europy. Powstały szkoły wyższe – uniwersytety. Najstarsze uczelnie tego typu tworzyły się samorzutnie, w Paryżu ze specjalizacją w dziedzinie sztuk wyzwolonych i teologii, w Bolonii w zakresie prawa, w Salerno w zakresie medycyny. Wykładowcy i studenci tworzyli własną korporację (to właśnie stąd pochodzi nazwa uniwersytet - "universitas"). Uniwersytety otrzymywały przywileje papieskie i monarsze. Miały prawo wyboru swych władz, własne sądownictwo, prawo nadawania stopni naukowych. Do najważniejszych uniwersytetów należały: Cambridge (założony w 1209 roku), Oksford (1214), Padwa (1222) i paryska Sorbona (1253). W Polsce pierwszą uczelnię wyższą zawdzięczamy Kazimierzowi Wielkiemu. Założona w 1364 roku Akademia Krakowska powstała na bazie wzorów włoskich, głównie Uniwersytetu Bolońskiego. Początkowo polski uniwersytet miał 3 wydziały: prawny, fizyczny (medyczny) i sztuk wyzwolonych. W latach 1397–1400 Akademia odnowiona została pod patronatem królowej Jadwigi i króla Władysława II Jagiełły. Dotknęła ją także reorganizacja pod kierunkiem Mateusza z Krakowa na wzór Uniwersytetu Paryskiego – to wtedy utworzono wydział teologiczny.

Specyficznym elementem kultury było w średniowieczu narzucanie ładu i harmonii Europy w kolejnych wyprawach krzyżowych. To, czego zabraniano w Europie, było dopuszczalne na ziemi pogan. Kościół stawiał przed sobą trudną misję nawracania na drogę wiary katolickiej. Największym bohaterem i symbolem średniowiecza był rycerz. Na podstawie francuskich chansons de gestes znamy etos rycerski. Polacy nie pozostawali obojętni na krucjaty i chętnie do nich przystępowali. W krucjacie brał udział m.in. Konrad Mazowiecki, odpowiedzialny za ściągnięcie Krzyżaków do Polski. Etos rycerski polskie rycerstwo przyswoiło sobie w sposób znakomity. Bohaterem w skali europejskiej był Zawisza Czarny z Garbowa herbu Sulima, który pokonał w głośnym pojedynku Jana z Aragonii, wysadzając z siodła jednym uderzeniem kopii najprzedniejszego rycerza turniejowego zachodniej Europy.

Średniowieczna kultura to wielkie znaczenie architektury. W jej przypadku możemy dostrzec wyraźny podział na architekturę romańską i gotycką.

Architektura romańska rozwijała się od X–XIII wieku w nowo powstających, samodzielnych krajach Europy. Po przekroczeniu 1000 roku, który wydawał się ludziom żyjącym w na przełomie wieków momentem szczególnym, rozpoczęto na szeroką skalę wznoszenie nowych kościołów. Właśnie budownictwo sakralne odegrało największą rolę w kształtowaniu się nowego stylu architektonicznego, nazwanego stylem romańskim. Kościoły pełniły w tym okresie podwójną rolę: były ośrodkami kultu oraz często spełniały funkcję obronną, dając schronienie podczas oblężeń. Użycie kamienia, jako najczęściej stosowanego budulca i obronny charakter budowli, miały duży wpływ na kompozycję bryły budowli. Kościół romański to budynek złożony z prostych brył (prostopadłościanów, walców, ostrosłupów) o surowym, ciężkim i monumentalnym charakterze. Grube mury i wąskie otwory okienne i drzwiowe, masywne wieże, podkreślają obronność założeń. Rzeźba i malarstwo są podporządkowane architekturze. Ponowne zainteresowanie się architekturą klasyczną i znaczny rozwój sztuki budowlanej, pozwoliły na powstanie wielu monumentalnych dzieł. Nie powielano jednak wzorów antycznych. W Polsce architektura romańska wiązała się na ogół z użyciem cegły. Do zabytków tego stylu zaliczyć możemy np. rotundę św. Gotarda w Strzelinie, kaplicę zamkową św. Mikołaja w Cieszynie, Kościół św. Katarzyny w Świętej Katarzynie k. Wrocławia, Kościół św. Wojciecha w Krakowie czy Kościół NMP na Piasku we Wrocławiu (przebudowany potem w dużej części w stylu gotyckim, jak czyniono z wieloma romańskimi budowlami).

Określenie architektura gotycka odnosi się do stylu w architekturze europejskiej okresu późnego średniowiecza, od około połowy XII do początku XVI wieku. Za wzorcowy przykład budynku gotyckiego uważa się gotycką katedrę, choć w rzeczywistości był to również okres rozwoju architektury świeckiej (mieszczańskiej i rezydencjonalnej). Architektura gotycka w zamierzeniu jej twórców miała w doskonały sposób odzwierciedlać boską naturę i wielbić Boga. Strzelista i ogromna bryła kościoła stała się symbolem czasów, w których religijność łączyła w sobie wyprawy krzyżowe i pragnienie wzniesienia się ku Bogu. W bryle dominują kierunki pionowe. Ich powtarzalność w bliskim sąsiedztwie, rozczłonkowanie bryły, delikatna dekoracja tworzą budowle ekspresyjne i lekkie. Barwne światło przenikające do wnętrza przez wysokie witraże stwarza wrażenie uduchowienia a powtarzające się we wnętrzu wertykalne linie i znaczna odległość do sklepienia kieruje wzrok ku górze. Na terenie Polski do tej pory zachowało się sporo elementów architektury gotyckiej. Za najwcześniejszą budowlę w stylu gotyckim w Polsce uważa się kaplicę św. Jadwigi w Trzebnicy (1268–1269). Najwięcej gotyckich zabytków znajduje się w Krakowie (kościół Mariacki, katedra na Wawelu, kościoły św. Katarzyny, Św. Trójcy, św. Franciszka, Collegium Maius). Poza tym ważne budowle gotyckie znajdują się we Wrocławiu, Toruniu, Chełmnie, Gdańsku, Malborku.

W czasach średniowiecza pojawia się specyficzny wizerunek kobiety. Ma ona zęby podobne do kości słoniowej, czoło do mleka, szyję do śniegu, oczy do gwiazd, usta do róży. Jest to opis autorstwa Mateusza z Vendome, a opisywaną kobietą była niejaka Helena. Blondynki ze względu na rzadkość występowania były wyżej cenione. W stosunkach damsko-męskich inne jest patrzenie na miłość. Rozróżniana jest ona na cielesną i duchową. Rycerz ma bowiem małżonkę oraz kochankę - damę swego serca. Przykładem tego zwyczaju może być król Edward III, który zakochany w żonie sąsiada założył Zakon Rycerzy Podwiązki. Sytuacja identycznie wyglądała w Polsce. Małżeństwa była sprawą wyłącznie polityczną czy materialną.

Jak widać Polska, choć trudno mówić, by wiodła prym w europejskiej kulturze okresu średniowiecza, nie pozostawała w tyle za ówczesnymi trendami. Kultura średniowiecza była kulturą stosunkowo powszechną, co sprawiać mógł np. brak granic i przekaz myśli za sprawą zakonników. Stąd możemy wyciągnąć wnioski, że polskiej, średniowiecznej kulturze było bardzo blisko do kultury europejskiej tego okresu.