Forma państwa ze względu na kształt terytorialny.

Temat nr 5: Forma państwa ze względu na kształt terytorialny( unitarne, federacja, konfederacja).


Przez termin „formę państwa” rozumie się takie zorganizowanie państwa oraz całokształt sposobów sprawowania władzy .
Większość systemów politycznych może być sklasyfikowana ze względu na geograficzny podział władz w trzech podstawowych formach: złożone czyli konfederacji, federacji oraz państwa prostego- jednolitego( używa się także terminu państwo unitarne). Struktura państwa nie zależy od jego obszaru: mała Szwajcaria jest państwem federalnym, a olbrzymie Chiny są państwem unitarnym .
Państwo unitarne(jednolite) to takie państwo, w którym władza suwerenna dotyczy całego obszaru w takim samym zakresie . Państwo unitarne charakteryzuje jedność struktury organizacyjnej i brak podziałów na części składowe, które miałyby cechy „państwowości”, jednolitym system organów naczelnych( głowa państwa, rząd, premier), jedna obowiązująca konstytucja, jednolite obywatelstwo, jeden system prawny, jeden system sadowy( jednolite prawo materialne i procesowe), jednostki terytorialne nie mają samodzielności politycznej. W tego typu państwach niższe struktury władzy zawsze podlegają władzom centralnym.
W ramach państw unitarnych można wyodrębnić państwa o różnej wewnętrznej budowie terytorialnej, opartej np. na zasadach centralizacji i decentralizacji. Mogą więc być one mniej lub bardziej scentralizowane. Przytoczona centralizacja wiąże się ze skoncentrowaniem nadrzędnego ośrodka decyzyjnego i stworzeniem zawartej struktury organizacyjno- wykonawczej.
Państwa unitarne dzielą się na pewne jednostki terytorialne, różniące się miedzy sobą wielkością, zakresem kompetencji, charakterem ustrojowym, nazwą i ważnością . Podział ten jest dokonywany w celu lepszego wydatkowania funduszy, sprawniejszego zarządzania państwem, a przede wszystkim ułatwienia obywatelom dostępu do odpowiednich urzędów i instytucji państwowych. Jednakże doktryna państwa unitarnego głosi, iż najpraktyczniejsza jest płaska struktura organizacyjna, w której liczba szczebli jest niewielka. W tego typu strukturach obieg informacji jest szybki a proces podejmowania decyzji sprawniejszy. Jednak utrudnia ona nieco dostęp do ważnych dla obywatela instytucji i urzędów. Jednocześnie, gdy liczba szczebli jest zbyt duża, wówczas system biurokratyczny państwa ulega dezorganizacji. Poza tym koszty utrzymywania całego aparatu lokalnych urzędów są niewspółmiernie duże do korzyści, jakie może on ewentualnie przynosić. We Francji departamenty i komuny są tworzone przez rząd centralny i służą po prostu jako cześć aparatu administracyjnego do efektywniejszego zarządzania sprawami państwowymi. Podobnie w Polsce po reformie administracyjnej w 1998 roku. Podzielono państwa na 16 województw państwowo- samorządowych .
Niezwykle ważnym elementem struktury i funkcjonowania wielu współczesnych, unitarnych państw jest samorząd terytorialny. Realizuje on głownie zadana z zakresu administracji publicznej i zaspokaja potrzeby wspólnot lokalnych. Spośród wszystkich instytucji o charakterze lokalnym jest on niejako najbliżej obywateli. Elementami wzmacniającymi pozycję samorządu terytorialnego są: prawnie gwarantowana samodzielność, chroniąca jego działalność przed ingerencją organów państwowych ( zwłaszcza administracją rządową) oraz osobowość prawna.
Samorząd terytorialny wykonuje zadania własne i zlecone mu przez administrację rządową. Należy dodać, iż niektórych państwach, jak np. w Wielkiej Brytanii, działalność samorządu ograniczona jest doktryną ultra aires, która oznacza, że nie może on wykonywać żadnych zadań, które nie zostały mu zlecone przez ustawodawcę. Innymi słowy- cele i sposoby działania organów administracji lokalnej muszą mieścić się w zakresach uprawnień nadanych im przez prawo.
Reasumując, należy wskazać, iż każde państwo unitarne winno posiadać samorząd terytorialny, gdyż sama centralizacja prowadzi w prostej linii nie tylko do upadku autorytetu państwa, ale zniechęca obywateli do aktywnego uczestnictwa w życiu politycznym państwa .
W doktrynie wyróżnia się czasem jako szczególną postać państwa jednolitego synojkizm (państwo- miasto). Państwami takimi są miasta, których organy municypalne ( organy mające związek z samorządem miejskim) są równocześnie organami państwowymi ( Hamburg do 1848 roku, Wolne Miasto Kraków, Wolne Miasto Gdańsk).
Państwa o jednolitej strukturze są najbardziej typową formą organizacji. Takie państwa jak Francja czy Polska ( do 1999r. także Wielka Brytania) opisuje się, wskazując na jednolitą organizację struktury terytorialno- administracyjnej państwa. Państwo jednolite jest wszak wynikiem ewolucji państwa narodowego .
Typem państwa złożonego jest federacja. Federalizm ( z łac. foedus, „przymierze”) jest strukturą polityczną jednoczącą oddzielone państwa lub inne byty ustrojowe w ramach większego systemu politycznego, tak aby każde z nich zachowało własną niezależność polityczną w podstawowych sprawach. Systemy federacyjne charakteryzują trzy cechy wspólne:
1) stosunki federacyjne, ustanowienie lub potwierdzone przez trwałe porozumienie o związku, zawarte zazwyczaj w konstytucji;
2) ustrój polityczny odzwierciedlający w konstytucji faktyczne rozproszenie władzy (decentralizacja);
3) demokracja terytorialna .
Państwo federacyjne( związkowe) składa się z wielu państw, które ograniczyły swoją suwerenność na rzecz powołanego przez siebie państwa. Do najistotniejszych czynników wpływających na powstawanie i kształtowanie się federacyjnej formy państwa zaliczamy czynniki: narodowościowe, etniczne, historyczne, geograficzne, językowe, kulturowe, religijne, polityczne i pragmatyczne . Jak widzimy, istnieje bardzo wiele aspektów kształtujących formę państwa federalnego. Jednakże oprócz nich ważna jest także sama „chęć utworzenia” federacji, wyrażona demokratycznymi metodami przez większość społeczeństwa i naturalnie zgoda najwyższych władz politycznych . Ustrój państwa związkowego (federacji) polega na podziale instytucji władzy państwowej między całość związku i poszczególne jego części składowe (landy, stany, republiki), które w określonym zakresie regulują swoje sprawy samodzielnie przez własne organy władzy- w sposób odrębny, a często również odmienny od pozostałych części państwa. Do ogólnych uprawnień państwa federalnego należy:
- ustalanie i prowadzenie polityki zagranicznej i obronnej;
- zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego, kierowanie armia;
- przyjmowanie państw w poczet nowych członków federacji;
- zagwarantowanie jednolitości ustawodawstwa;
- bicie monety;
- ustalanie podatków i opłat;
- czuwanie nad zgodnością konstytucji federalnej z konstytucją części składowych;
- nadawanie obywatelstwa.
O zakresie samodzielności poszczególnych części składowych w państwie federacyjnym decyduje tzw. węzeł federacyjny, czyli innymi słowy umowa o zawarciu federacji. Na jej podstawie podzielone zostają kompetencje pomiędzy organy federacyjne a organ związkowy( zawarty z konstytucji). Stanowione przez federacje akty prawne posiadają najwyższą moc w państwie. Ewentualne spory kompetencyjne pomiędzy federacją a jej częściami składowymi rozpatruje sąd konstytucyjny. Jeśli zaś chodzi o reprezentację interesów podmiotów tworzących federację, to ma ona zazwyczaj miejsce w wyższej Izbie parlamentu federacyjnego .
Federacyjny charakter państwa jest wyrażany często w nazwie państwa, jak np. Republika Federalna Niemiec, Stany Zjednoczone Ameryki Północnej czy też Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. W państwie związkowym owe części składowe mają nawet nazwy wskazujące na pewną ich samodzielność i podmiotowość a niekiedy zachowują pewne kompetencje ustawodawcze w stosunku do całości państwa związkowego, jak landy- kraje w Niemczech, states (stany) w USA czy tez republiki w byłym Związku Radzieckim. Zawsze jednak są one częściami danego państwa i dopiero razem tworzą określona kategorię społeczności politycznej.
Pierwsze luźne związki państw- miast pojawiły się w starożytnej Grecji, z czego najsłynniejszy to Związek Ateński. Podobnie była budowana struktura imperium rzymskiego; wokół Rzymu zbudowano najpierw Związek Italski, a ten okazał się etapem pośrednim na drodze do imperialnej wielkości.
Pierwszym teoretykiem federalizmu był niemiecki humanista Johannes Althusius (1557- 1638). Po II wojnie światowej można wprost mówić o „rewolucji federalistycznej”, a szczególnym urzeczywistnieniem tej idei ma być Unia Europejska. Państwo federalne wprowadza elementy struktury konfederacji i państwa jednolitego. A zatem cel federacji można widzieć oczyma wybitnego politologa amerykańskiego, pochodzenia niemieckiego jako powiązanie pewnej jedności z pewną wielością(Carl J. Friedrich) lub też oczyma Karla Deutscha jako znalezienie jedności w różnorodności. Można też wzorem Ferdynanda Kinsky’ego umiejscowić system federalny na osi pomiędzy partykularyzmem z centralizmem. Plan Roberta Schumana( 9 maja 1950r.) przewidywał utworzenie Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, czyli integrację gospodarki i obrony społeczeństwa przemysłowego. Ten proces federalizacji UE rozpoczął się podpisaniem Traktatów Rzymskich (1957). Federalizm w odniesieniu od UE to na razie problem wybrania koncepcji integracji a nie zagadnienie utworzenia rządu federalnego. Obecnie tylko około trzydziestu państw ma świecie posiada ustrój federacyjny. I tak do grona tychże zaliczmy m.in. USA, Kanadę, Meksyk, Brazylię, Argentynę, Austrię, Niemcy, Belgię, Jugosławia, Szwajcarię, Rosję, Indie, Australię, Nigerię, Kamerun, Malezja.
Od federacji, czyli państwa związkowego, należy odróżnić związek państw czyli konfederację. Pojęcie konfederacja pochodzi od łac. słowa confoederatio- związek, przymierze. Nie jest ona jednolitym tworem, jak państwo unitarne czy federacja, ale opartym na umowie międzynarodowej, zespoleniem niezależnych państw, które to zespolenie ma na celu obronę terytorium państwa należących do związku i utrzymanie spokoju między państwami zespolonymi. Konfederacje charakteryzuje słaba forma organizacji rządu centralnego. Działa on jedynie poprzez jednostki konstytuujące całość, nie mając bezpośredniej jurysdykcji nad obywatelem. To oznacza, że kiedy rząd postanawia nałożyć podatki może to uczynić przez zażądanie określonej sumy pieniędzy od poszczególnych części składowych. Z kolei części składowe konfederacji nakładają podatki na swoich obywateli. Konfederacja działa głownie przez różnego rodzaju konfederacje ministrów, prezydentów itp. Więzi między państwami członkowskimi są stosunkowo luźne. Doświadczenie historyczne wskazuje, że konfederacje są nietrwałe; albo prowadzą po powstania jednego państwa- federacji, albo do zupełnego usamodzielnienia się państw członkowskich.
Konfederacje tworzyły np. Stany Zjednoczone w latach 1776-1787 i 1861-1865, były to konfederacje złożone z byłych kolonii brytyjskich, po tym, jak wywalczyły sobie niepodległość, zapisaną w traktacie paryskim z 1783 roku , Szwajcaria w latach 1291-1741 i 1815-1848, a także Związek Niemiecki w latach 1815-1866, oraz Zjednoczona Republika Arabska. Współcześnie charakter taki zdaje się mieć Wspólnota Niepodległych Państw, utworzona 8 grudnia 1991roku. WNP miała skupić państwa niepodległe i suwerenne, które prowadzą własną politykę zagraniczną, należą do ONZ i innych organizacji międzynarodowych, mają prawo do posiadania własnej armii.
Trudny do zdefiniowania jest status prawny Wspólnoty Narodów (Commonwealth), gdyż wymyka się ona znanym w prawie międzynarodowym klasyfikacjom- nie jest ani konfederacja, ani federacja. W doktrynie uznawana jest najczęściej za specyficzną organizację międzynarodową, za szczególną formę prawno- międzynarodowych stosunków i więzi łączących państwa wchodzące uprzednio jako kolonie czy dominia w skład imperium brytyjskiego.
Od konfederacji, należy odróżnić organizacje państw o wspólnych organach, wspólnych normach prawnych, wspólnym budżecie i przedstawicielstwach dyplomatycznych. Charakter takiej organizacji ma Wspólnota Europejska.
Szczególną formą związku państw były w przeszłości unie państw( dziś taką formę zachowała jedynie Wielka Brytania-unia Anglii i Szkocji). Unia mogła mieć charakter personalny, gdy jedyna więzią łącząca państwa była osoba monarchy, i realny, gdy oprócz monarchy były inne wspólne organy. Unia realna była związkiem zbliżonym do konfederacji. Przykładami unii personalnej były związki: Polski z Saksonią(1697-1763), Anglii i Nidelanów(1689-1702), Anglii i Hanoweru(1714-1837), Danii i Islandii(1918-1940). Uniami realnymi były związki: Polski i Litwy(1567-1791, według innych do III rozbioru w 1794 roku), Szwecji i Norwegii(1814-1905), Austrii i Węgier(1867-1918).



Bibliografia:

I. Baczwarow Marin, Suliborski Andrzej, Kompendium wiedzy o geografii politycznej i geopolityce.
II. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej.
III. Szmulik Bogumił, Marek Żmigrodzki, Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce.
IV. Sobczak Jacek, Wprowadzenie do wiedzy o państwie i prawie.
V. Żyro Tomasz, Wstęp do politologii.
VI. Żmigrodzki Marek, Encyklopedia politologii.