Siedem ogniw procesu kształcenia

Modele kształcenia na przestrzeni wieków:
-eksponowana rola nauczyciela (guru), encyklopedyzm;
-Dewey- najważniejszy uczeń, nauczyciel to obserwator, zbyt pełen luz;
-uczeń = nauczyciel;
W nowoczesnym systemie kształcenia czynności nauczyciela i uczniów tworzą zintegrowaną całość- przy zachowaniu kierowniczej roli nauczyciela oraz aktywnego i samodzielnego udziału uczniów. Okoń zaobserwował wspólne elementy procesu kształcenia.
Cechy nowoczesnego modelu kształcenia według Kupisiewicza:
-jedność uczenia się i nauczania;
-jedność oddziaływań dydaktycznych i wychowawczych;
-wszechstronność- łączenie tego, co się dzieje w szkole z życiem;
-możliwość obejmowania działalnością dydaktyczno- wychowawczą o różnym tempie pracy, zasobie wiedzy, stopniu zaawansowania w przedmiocie, stopniu uzdolnienia, albo trudności z nauką;
-elastyczność metodyczna i organizacyjna;

OGNIWA:
Okoń jest twórcą teorii 7 ogniw (elementów wspólnych) procesu kształcenia- łańcuch tych ogniw jest rozerwalny:
Elastyczność teorii ogniw polega na tym, że nie wszystkie ogniwa muszą pojawiać się na każdej lekcji, czasem korzystne jest pominięcie któregoś z ogniw, (ale nie jest dobre, gdy pomijamy 2 lub 3 ogniwa); nie musi być przestrzegana kolejność pojawiania się ogniw na lekcji; niektóre ogniwa mogą występować jednocześnie- mogą wchodzić ze sobą w jakieś związki; teoria ta nie jest schematem pracy, lecz propozycją, z której nauczyciel może skorzystać w dowolny sposób;
Ogniwa procesu kształcenia są to wyodrębnione przez Okonia momenty wspólne dla wszelkiego kształcenia, zostały one wyodrębnione na podstawie informacji wielu działań szkolnych np. matematyki, fizyki, biologii, wywnioskowano, że najważniejsze momenty to 7 ogniw procesu dydaktycznego


I. Uświadamianie sobie przez uczniów celów i zadań dydaktycznych.
Istota:
-sprowadza się do wytworzenia u uczniów pozytywnej motywacji sprzyjającej uczeniu się, a niekiedy warunkujące jego efekty końcowe;
-w tym celu nauczyciel opierając się uprzednio na planie lub konspekcie lekcji zaznajamia uczniów z zadaniami danej lekcji lub jednostki metodycznej, jej zamierzonym efektom końcowym lub planom;
-przygotowanie jest ogniwem wstępnym, którego jednak nie należy lekceważyć gdyż uwarunkowuje ono odpowiednie myślenie i kształtuje wolę uczniów uświadamiając im, czego i po co mają się uczyć;
-uświadomienie sobie przez uczniów, pracujących pod kierunkiem nauczyciela, określonej trudności o charakterze teoretycznym lub praktycznym, jest punktem wyjścia do samodzielnego sformułowania przez nich problemu, który mają rozwiązać przede wszystkim na drodze poznania bezpośredniego;
-ogniwo to inicjuje poszukujący tok pracy dydaktycznej na lekcji, ma ono istotne znaczenie dla ukształtowania pozytywnych motywów uczenia się i dla wyznaczenia głównych kierunków dalszej nauki.
Istotą jest stworzenie ładu wewnętrznego i zewnętrznego.

Ład wewnętrzny- działanie nauczyciela, które zmierza do stawiania przez uczniów określonych zadań, jest to uświadamianie uczniom, czego i po co mają się uczyć; wytworzenie u ucznia wewnętrznej perspektywy, która nadaje jego wysiłkom wartość- wzbudzenie motywacji.
Ład zewnętrzny- działanie nauczyciela zmierzające do zapewnienia spokojnego przebiegu lekcji, wiążemy z dyscypliną, sposobami rozpoczynania i kończenia lekcji, jeśli nie będzie ładu, to koncentracja uczniów będzie zaburzona.
Jak stworzyć dobrą atmosferę na lekcji:
-wprowadzaj reguły i procedury;
-przedstawiaj zasady w formie pozytywnej;
-twórz zasady obowiązujące przy zmianach aktywności;
-podkreślaj znaczenie zasad;
-egzekwuj ich zachowanie;
-czujność nauczyciela;
-odpowiednie tempo i rytm pracy na lekcji;
-płynność przebiegu lekcji;
-podzielność uwagi nauczyciela;
-trafne interpretowanie werbalnych i niewerbalnych zachowań ucznia;
-liczne strategie i techniki, które sprawdzają, że uczniowie są czujni i śledzą tok lekcji;
Błędy nauczycieli:
-pomijanie uświadamiania celów na lekcji;
-wytyczanie zbyt trudnych lub łatwych celów;
-ograniczanie się do podawania tematu bez wytyczania celów szczegółowych (potrzebna jest precyzja określenia celu lekcji);
-nieokazywanie przydatności materiału np. w życiu;
Trudności uczniów:
-nieuświadomienie celów lekcji;
-stosunek rodziny do szkoły (aspiracje rodziców);
-wpływ starszego rodzeństwa;
-postawa ucznia w sytuacji, gdzie stwierdza się, że sam musi, powinien się tego nauczyć, aby zobaczył cel, korzyści płynące z nauki;
-nie ma motywacji, nie rozumie tematu;
-jest chaos, nie ma porządku w umyśle ucznia;

II. Poznawanie nowych faktów
Proces poznawania powinien opierać się na czynnościach teoretycznych i praktycznych, dostosowanych do wieku i zdolności uczniów, umożliwiających przyswojenie uczniom określonych wiadomości, nawyków i umiejętności
Spostrzeganie- polega na tym, ze patrząc na różne przedmioty, uczeń zauważa, co się mu „rzuca w oczy”;
Obserwacja- tym się różni od spostrzegania, że pozwala dochodzić do sądów spostrzeżeniowych, mających dać odpowiedź na postawione pytanie; obserwacje poprzedza się zwykle przygotowaniem przed lekcją wszystkich pomocy naukowych, potrzebnych do zajęć laboratoryjnych lub pokazu;
Sposoby poznania:
A) Empiryczne:
-poznanie bezpośrednie (obserwacja, spostrzeganie, eksperyment);
-poznanie pośrednie (schematy, mapy, strategie, obrazy, modele);
B) Werbalne:
-słowo mówione (opis, opowiadanie, pogadanka, wykład, dyskusja);
-słowo drukowane (opis, opowiadanie, praca z tekstem);
Błędy nauczycieli:
-ponaglanie uczniów do wypowiedzi, a zwłaszcza do formułowania wniosków i uogólnień;
-wypowiadanie przez nauczyciela odpowiedzi za uczniów, samodzielne formułowanie wniosków z obserwacji („niecierpliwi nauczyciele”)
-zły dobór przedmiotów do obserwacji, warunków, w jakich przebiega kierowanie obserwacją;
Trudności uczniów:
-trudności w skupieniu uwagi na cechach najważniejszych;
-trudności związane ze słabym wzrokiem;
-trudności związane z trójwymiarowością;
-trudności w użyciu słów we właściwym znaczeniu;
-trudności w zrozumieniu i przyswajaniu treści nie związanych z życiem;
-trudności z wyciąganiem wniosków;
-trudności z uchwyceniem wszystkich elementów;
-brak zainteresowania;

III. Nabywanie pojęć
Proces nabywania pojęć przez uczniów ma charakter złożony. Proces formowania się pojęcia w świadomości ucznia polega on na „odkrywaniu” cech, czyli na abstrahowaniu.
Pojęcia- podstawowa jednostka organizacyjna myślenia, porozumiewania się ludzi, to wytwory poznawania otaczającej rzeczywistości; pojęcia mają cechy, które je opisują i umożliwiają zdefiniowanie; na odróżnienie danego pojęcia od innych pozwalają jego cechy istoty;
Sposoby realizacji(etapy kształtowania pojęć ogólnych):
-kojarzenie nazw z odpowiednimi przedmiotami;
-tworzenie przedpojęć na podstawie znajomości zewnętrznych cech rzeczy i zdarzeń;
-nabywanie pojęć naukowych;
Metody nauczania pojęć według Arendsa: Arends mówi o cechach istotnych i nieistotnych, w definicji mówi, aby uczyć pojęć z podziałem na przykłady i nieprzykłady:
-dedukcyjna- od ogółu do szczegółu (od reguły do przykładu)- nauczanie bezpośrednie;
-indukcyjna- od szczegółu do ogółu (od przykładu do reguły);
Błędy nauczycieli:
-nieuwzględnianie wszystkich etapów;
-podawanie uczniom gotowych definicji niepołączonych z analizą;
-niewłaściwa realizacja poszczególnych etapów kształtowania pojęć;
-zestawienie przedmiotów nieporównywalnych;
-wprowadzenie zbyt wielu pojęć naraz;
-uogólnienie cech przedmiotów na podstawie zbyt małej liczby przykładów, zły dobór przykładów;
-egzekwowanie od uczniów definicji, pojęć bez sprawdzenia rozumienia ich treści;
-nauczyciele nie starają się wdrażać uczniów do posługiwania się pojęciami w sytuacjach nowych;
Trudności uczniów:
-błędy we wnioskowaniu;
-zbyt duża liczba pojęć;
-podawanie gotowych pojęć, a nie ich kształtowanie;

IV. Utrwalanie wiadomości uczniów (utrwalanie, systematyzowanie wiedzy, poznawanie prawidłowości)
Warunki skutecznego utrwalania wiadomości:
-nastawienie uczniów na trwałe zapamiętywanie;
-pełne zrozumienie przez uczniów utrwalonego materiału;
-stosowanie odpowiedniej techniki uczenia się;
Sposoby utrwalania wiadomości (Poplucz):
-bierne- powtarzanie, przypominanie, uczenie się na pamięć ze zrozumieniem;
-aktywne (czynne) systematyzowanie i klasyfikowanie wiadomości, kształtowanie umiejętności i nawyków w postaci ćwiczeń, praca samodzielna;
Jak powtarzać?
-kolejność powtarzania: tuż po wprowadzeniu nowego materiału- należy powtarzać go w takiej kolejności, w jakiej był podany, najważniejszy i najtrudniejszy materiał; na lekcjach powtórzeniowych, aby tworzyć systematyczną wiedzę, na koniec lekcji;
Sposoby powtarzania:
-pogadanka- tradycyjne odpytywanie;
-praca z książką, czasopismem (przygotowanie samodzielnych prac);
-uczenie się na pamięć;
-odpytywanie kilku uczniów na raz i konfrontowanie odpowiedzi tychże uczniów;
-w urozmaicony sposób- następuje nowe uporządkowanie danego materiału;
Błędy nauczycieli:
-pamięciowe utrwalanie wiadomości (bez zrozumienia);
-brak nastawienia uczniów na trwałe zapamiętywanie;
-brak systematycznej kontroli wyników nauczania;
-utrwalanie błędnych skojarzeń;
-utrwalanie materiału niezrozumiałego dla uczniów;
-pomijanie w procesie utrwalania najważniejszych faktów, uogólnień;
-utrwalanie wiadomości, gdy uczeń nie pamięta już przerobionego materiału;
-stosowanie jednego sposobu utrwalania;
Trudności uczniów:
-w utrwalaniu wiadomości;
-z zapamiętywaniem nazw, dat, wzorów;
-z zapamiętywaniem informacji niezwiązanych z zainteresowaniami uczniów;
-z zapamiętywaniem w niewłaściwych warunkach nowych wiadomości;
-mieszanie pojęć podobnych, wprowadzonych w krótkim czasie;

V. Przechodzenie od teorii do praktyki
Umiejętność- sprawność w posługiwaniu się właściwymi regułami przy wykorzystaniu jakichś zadań; pod wpływem systematycznego powtarzania, czyli ćwiczenia, umiejętności może stopniowo przekształcić się w nawyk;
Nawyk- działanie wykonywane z coraz mniejszym wysiłkiem, przy zmniejszonym udziale świadomości; pod wpływem systematycznego powtarzania, czyli ćwiczenia, umiejętności może stopniowo przekształcić się w przyzwyczajenie;
Etapy procesu kształcenia umiejętności u nawyków:
-uświadomienie uczniom nazwy i znaczenia danej umiejętności;
-sformułowanie na podstawie przypomnianych wiadomości jednej lub kilku reguł działania;
-pokazanie przez nauczyciela wzorów danej czynności;
-pierwsze czynności uczniów wykonywane przy stałej kontroli nauczyciela;
-systematyczne i samodzielne ćwiczenia w posługiwaniu się przyswojoną umiejętnością;
Błędy nauczycieli:
-pomijanie na lekcji jednego lub nawet kilku etapów procesu kształcenia umiejętności i nawyków;
-niewłaściwa pod względem dydaktycznym realizacja poszczególnych etapów;
-całkowite zrezygnowanie z kształtowania umiejętności i nawyków;
-jednorazowe pokazywanie danej czynności;
-brak kontroli nad pierwszymi samodzielnymi czynnościami uczniów;
-nieodpowiednie rozłożenie ćwiczeń w czasie oraz zadawanie zbyt trudnych ćwiczeń do domu w stosunku do realizowanych na lekcji;
-zbyt szybkie tempo prowadzenia ćwiczeń;
-nauczyciele tylko powtarzają i pomijają część ćwiczeń;
-ćwiczenia niedostosowane do wieku, zręczności i umiejętności uczniów;
Trudności uczniów:
-brak motywacji, znudzenie, zniechęcenie;
-złe wyjaśnienie przydatności czynności;
-nie dostosowanie wykonywanych czynności do tempa uczniów;
-niewłaściwy, niezrozumiały sposób wyjaśniania;
-zaległości z poprzedniego materiału;
-zbyt złożone umiejętności;
-brak dobrego wprowadzenia do samodzielnej pracy;

VI. Wykonywanie zadań dydaktyczno- wytwórczych
Łączenie teorii z praktyką oznacza wiązanie poznania bezpośredniego (praktyka) z poznaniem pośrednim (teoria), oraz łączenia zdobywanych wiadomości i posługiwanie się nimi w działaniu.
Teoria i praktyka- podstawowe pojęcia tego ogniwa;
Teoria- zespół twierdzeń dotyczących danej dziedziny rzeczywistości, znajomość praw i zasad;
Praktyka- jest najlepszym sprawdzianem wiedzy, jednocześnie dzięki praktyce wiadomości uczniów mogą stać się głębsze i pełniejsze. Praktyka pobudza ucznia do aktywności myślowej, sprzyja rozwojowi jego samodzielności
Łączenie teorii z praktyką:
-P→T→P (funkcja poznawcza);
-T→P→T (funkcja weryfikacyjna);
-T→P (funkcja przekształcająca);
Błędy nauczycieli:
-odrywanie teorii od praktyki;
-nauczyciel sam wykonuje ćwiczenia;
-złe przygotowanie nauczyciela do lekcji;
Trudności uczniów:
-trudności w wykorzystaniu dawniej przyswojonych wiadomości przy opracowaniu nowego materiału, (kiedy wiadomości z zakresu jednego przedmiotu nauczania trzeba zastosować w innym);
-trudności przy rozwiązywaniu zadań tekstowych;
-trudności w znalezieniu związku między wielkością daną a szukana;
-trudności z zastosowaniem pojęć;

VII. Kontrola i ocena wyników nauczania (sprawdzanie osiągnięć):
Kontrola- sprawdzenie osiągnięć uczniów, czy i na ile opanowali oni materiał programowy; jakie pojęcia, reguły i umiejętności opanowali;
Ocena- jest nieodłącznym elementem pracy dydaktycznej, w toku którego kontrolujemy stan wiadomości i umiejętności ucznia. Może wystąpić w stopniu (cyfra) lub słownie (pochwała, ocena opisowa), a także w formie graficznej (buźki, kwiatki, serduszka); osąd, opis stopnia opanowania treści;
Ocenianie- czynność nauczyciela wg przyjętych kryteriów, oparte na systematycznej kontroli pracy uczniów;
Zarzuty wobec stopni (wg B. Niemierki):
A) Stopnie nie mają głębszego sensu:
-ocenianie przebiega inaczej w różnych szkołach i u różnych nauczycieli;
-pojedynczy symbol nie może dokładnie przedstawić złożonych osiągnięć pedagogicznych;
-nauczyciele często oceniają przypadkowo i niedbale;
-stopnie są stosowane jako kary lub środki dyscyplinujące, a nie jak właściwe miary osiągnięć;
B) stopnie są pedagogicznie błahe:
-są tylko symbolami;
-najważniejsze wyniki są nieuchwytne, nie można ich, więc ani wycenić, ani ustopniować;
-ocena nauczyciela jest mniej ważna dla ucznia niż własna samoocena;
-stopnie nie pozwalają poprawnie przewidzieć późniejszych osiągnięć;
C) stopnie są niepotrzebne:
-nieskutecznie motywują do rzeczywistych osiągnięć w kształceniu;
-gdy uczniowie opanują wszystko, co powinni, nic nie pozostaje do różnicowania za pomocą stopni;
-przetrwały głównie dlatego, że nauczyciele tkwią w tradycyjnych sposobach działania;
D) stopnie są szkodliwe:
-niskie stopnie mogą zniechęcać mniej zdolnych uczniów do wysiłku;
-stopnie powodują, że dla niektórych uczniów porażka jest nieunikniona;
-niektórzy rodzice stosują kary wobec uczniów za niskie stopnie i nieodpowiednie nagrody za wysokie stopnie;
-są uniwersalnym wzorem dla wszystkich uczniów mimo różnic indywidualnych między nimi;
-podkreślają wspólność celów wszystkich uczniów, a zniechęcają do indywidualnych celów uczenia się;
-nagradzają konformizm i karzą za twórczość;
-zachęcają do rywalizacji, a nie do współpracy;
-naleganie na wysokie stopnie prowadzi niektórych uczniów do oszustw;
Rodzaje kontroli:
-diagnostyczne (sprawdzenie);
-prognostyczna;
-wychowawcza (wdrażanie do samodzielności i samooceny);
-motywująca;
-dydaktyczna (czy materiał został opanowany przez uczniów);
Metody kontroli:
-ustna;
-pisemna (kartkówki, klasówki, wypracowania, testy);
-działania praktyczne i ćwiczenia;
-praca z książką;
Błędy nauczycieli:
-subiektywizm w ocenie;
-wieloaspektowość ocen (stopni);
-brak systematycznej kontroli i oceny;
-brak jawności ocen i ich uzasadnienia;
-niewłaściwa atmosfera w czasie kontroli;
-niewłaściwe metody kontroli;
-nieocenianie lub przecenianie kontroli;
-ocenianie ucznia na podstawie jego ogólnego zachowania się na lekcji;
Trudności uczniów:
-brak samokontroli ze strony ucznia;
-kontrola mechaniczna, której celu i sensu uczeń nie rozumie, wywiera na niego szkodliwy wpływ;
-nieumiejętność skupienia uwagi podczas kontroli;
-nieumiejętność wypowiadania własnych opinii;