Ewolucja państwa polskiego za Piastów

Państwo polskie przeszło dość dużą ewolucję pod względem ustrojowym państwa. Począwszy od państwa polskiego za panowania pierwszych Piastów, gdzie pierwszym władcą był Mieszko I ustrojem była monarchia patrymonialna. Była ona formą rządów, w której władca swobodnie rozporządzał podległym sobie krajem uznając, że jest ono jego własnością – ojcowizną jego rodu. Następnym ustrojem, który wykształcił się za panowania Kazimierza Wielkiego była monarchia stanowa. Był to ustrój, w którym władza została ograniczona na rzecz stanów. Mały one wpływ na rządy dzięki reprezentacji stanowej. Ostatnim systemem, który wykształcił się w państwie polskim była demokracja szlachecka. Demokracja była ustrojem, w którym władze bezpośrednio lub przez wybranych przedstawicieli sprawował lud. Powstała w Atenach 2500 lat temu i do dziś stanowi podstawę władzy politycznej w wielu krajach. Natomiast demokrację szlachecką należy rozumieć jako system ustrojowy Rzeczpospolitej gwarantujący stanowi szlacheckiemu prawo decydowania w sprawach państwa, zarówno w polityce zagranicznej jak i wewnętrznej. Demokracja ta wykształciła się w XV i XVI wieku, a jej ukoronowaniem była konstytucja nihil novi.
Dostępne źródła nie informują dokładnie, jaki był ustrój wewnętrzny państwa pierwszych Piastów. Można jednak sądzić, że był podobny do monarchii patrymonialnej. Oznaczało to, że zarówno ziemia jak i ludność kraju były własnością księcia. Jednak władza panującego miała pewne ograniczenia. Musiał on liczyć się ze zdaniem możnowładców, wywodzących się prawdopodobnie z dawnej arystokracji plemiennej. Próby buntu ze strony możnowładców były surowo karane. Po śmierci panującego władze przejmował najstarszy syn, choć nie zawsze ta zasada była przestrzegana.
Podstawą władzy księcia była zbrojna drużyna. Część wojowników przebywała u boku władcy, pozostali stanowili załogę grodów obronnych. Podczas dużego zagrożenia powoływano pod broń pospolite ruszenie złożone z ogółu mieszkańców. Mianem pancernych określano wojowników konnych, okrytych kolczugą, czyli zbroją z metalowych ogniwek. Tarczownicy stanowili piechotę. Zadaniem drużyny była walka z wrogami zewnętrznymi, jak również utrzymywanie porządku wewnętrznego. Pełniła ona zatem funkcję dzisiejszego wojska i policji. W zamian za służbę książę zapewniał swoim wojownikom odzież, konie, broń i wszystko, czego potrzebowali. Wojownicy prawdopodobnie wywodzili się nie tylko z ludności miejscowej, ale także z innych krajów. Wielu władców europejskich chętnie wynajmowało skandynawskich wikingów, być może Piastowie również korzystali z ich usług.
Państwo pierwszych Piastów nie miało stolicy. Ważną rolę pełniły grody warowne. W czasie wojny dawały one schronienie dla ludności i były także punktami oporu. Zaś w okresie pokoju stanowiły ośrodki władzy książęcej. Grodami zawiadywali komesi, czyli urzędnicy książęcy. Książę przenosił się wraz z drużyną i dworem z jednej dzielnicy do drugiej. Niestety niedoskonałość środków transportu nie pozwalała na dowóz żywności z odleglejszych miejsc. Głównymi grodami, w których władca przebywał najczęściej były Gniezno i Poznań.
Wolni chłopi stanowili większość ludności kraju. Posiadali oni ziemię na własność i podlegali jedynie władzy księcia. Niewolnicy wywodzili się najczęściej z jeńców pojmanych podczas wypraw wojennych. Po zajęciu obcego terytorium najeźdźcy pędzili mężczyzn, kobiety i dzieci na nowe miejsce osiedlenia, a ich dobytek rabowali lub niszczyli. Zarówno niewolnicy, jak i ich potomkowie byli pozbawieni wolności osobistej, a ziemia, która uprawiali, nie należała do nich. Także wolni chłopi mieli powinności wobec księcia i jego ludzi. Chłopi wznosili i utrzymywali umocnienia grodowe. Mogli być również powołani przez władcę do wojska. Do najważniejszych obciążeń chłopów należała danina składana w zbożu, w bydle, miodzie i futrach, stan, przewozy, przewody oraz podwody. Koszty utrzymania aparatu państwowego były zatem wysokie, lecz tylko książę ze swoją drużyną gwarantował poddanym bezpieczeństwo. Bezbronny kraj stałby się ofiarą łupieżczych napadów ze strony sąsiednich władców. Ważną rolę spełniały osady służbowe, które były wyspecjalizowane w dostarczaniu księciu ściśle określonych produktów. Stąd na mapie Polski takie nazwy jak Grotniki, które dostarczały grotów do strzał, Szczytniki-tarcz oraz Koniuchy, które dostarczały koni.
Królestwo Polskie w okresie monarchii stanowej podzielone było na ziemie pokrywające się w większości terytorialnie z obszarem dawnych księstw dzielnicowych. Nazwano je województwami, od stojących na ich czele najwyższych urzędników- wojewodów. Wielkopolska dzieliła się na dwa województwa: poznańskie i kaliskie, Małopolska również na dwa: krakowskie i sandomierskie. Ziemie położone centralnie przekształciły się w województwa: sieradzkie, łęczyckie, brzeskie-kujawiskie i inowrocławskie z ziemią dobrzyńską. Ruś halicka dzieliła się na cztery ziemie: halicką, lwowską, przemyską i sanocką. Ziemia podolska i chełmska-bełska stanowiły lenna Korony. Ziemie polskie zamieszkiwali w większości Polacy. Niewielki procent stanowili napływający od XIII wieku Niemcy. Osiedlali się oni w Małopolsce i Wielkopolsce w większych miastach oraz na terenach podgórskich. Przyłączone przez Kazimierza Wielkiego ziemie ruskie zamieszkiwali Rusini. Społeczeństwo w Polsce 2. połowy XIV wieku, podobnie jak w innych krajach Europy, było głęboko rozwarstwione, dzieliło się na stany, czyli grupy społeczne. Wykształcenie się stanów było procesem długotrwałym. Na koniec XIV w. przypadł jego etap końcowy. Najwcześniej, bo w początkach XIII wieku, wyodrębnił się stan duchowny. Podstawą jego odrębności były pełnione funkcje religijne. Zapewnił sobie własne sądownictwo i zwolnienie ze świadczeń na rzecz państwa. Kościół jako właściciel wielkich majątków ziemskich był też liczącą się potęgą gospodarczą. Biskupi zasiadający w radzie królewskiej mieli znaczący wpływ na sprawy polityczne. Współpracowali na ogół ściśle z monarchą, gdyż w praktyce to on miał decydujący wpływ na nadawanie wyższych godności kościelnych i z reguły obsadzał je ludźmi sobie oddanymi. Duchowieństwo stało się elitą umysłową narodu. Wyłącznie duchowni posiadali sztukę pisania i czytania, niejednokrotnie studiowali na zagranicznych uniwersytetach, kierowali szkolnictwem narodowym. Największe znaczenie w sprawach politycznych przypadło stanowi szlacheckiemu, który ostatecznie wykształcił się w XIV wieku z rycerstwa dzięki uzyskaniu immunitetu sądowego i skarbowego. Za końcowe stadium wykształcania się szlachty uważany jest przywilej koszycki z 1374r. Szlachta zobowiązana była do konnej służby wojskowej w ramach pospolitego ruszenia. Aby należeć do stanu szlacheckiego wystarczy odpowiednie urodzenie, chociaż istniała jeszcze możliwość wejścia do niego drogą małżeństwa i nobilitacji. W tej grupie społecznej występowały ogromne różnice majątkowe i społeczno-polityczne. Po jednej stronie znajdowali się możni panowie, posiadający zamki, miasta i wsie. To oni często dzierżawili najwyższe urzędy dworskie i ziemskie, sięgali po dostojeństwa duchowne, politycznie wpływali na losy kraju. Na drugim miejscu skupiała się grupa tzw. włodyków, zajmujących pośrednią pozycję między drobnym rycerstwem a wolnych chłopstwem. Najsilniejszą wśród szlachty była warstwa średniego i drobnego rycerstwa.
Trzecim stanem w Polsce XIV – wiecznej było mieszczaństwo. Rozwój miast w XIII i XIV wieku sprzyjał rozciągnięciu prawa miejskiego na wszystkich mieszkańców, ale pełnię praw obywatelskich miasta posiadała tylko nieznaczna część mieszczan, którzy odziedziczyli status obywatela po ojcu lub nabyli wraz z zakupem nieruchomości. Wszyscy mieszkańcy miasta posiadali wolność osobistą. Ludność miejską można było podzielić na trzy warstwy: patrycjat (kupcy, najczęściej zasiadali w najważniejszych instytucjach samorządu miejskiego- ławie miejskiej, przechwytywali większość dochodów miasta), pospólstwo (samodzielni rzemieślnicy, drobni kupcy, handlarze posiadający obywatelstwo miejskie), plebs (większa część mieszkańców: czeladnicy, służba, robotnicy najemni, grupy marginesu społecznego).
Za stan czwarty uważano ludność chłopską. Chłopi nie posiadali ziemi na własność, użytkowali dziedzicznie gospodarstwa, których właścicielem był pan feudalny. Chłopi posiadali wolność osobistą, prawo do dziedziczenia gospodarstw, a nawet ich sprzedaży pod określonymi warunkami. Każdy stan posiadał własne sądownictwo Szlachta podlegała sądom ziemskim, chłopi ławie wiejskiej, mieszczanie sądom miejskim. Początkowo w razie sporu między przedstawicielami różnych stanów właściwym do rozpatrywania spraw był sąd stanu oskarżonego. Zmieniło się to po 1454 r. kiedy to szlachta uzyskała prawo niestawiania się przed sądem innych stanów. Dysponujący znaczną swobodą chłopi przenosili się do miast i kierowali swoich synów do stanu duchownego, uboższe rycerstwo żeniło się z mieszczankami i chłopkami, część szlachty osiadała także w miastach i zajmowała się handlem. Decydujące były różnice majątkowe, a rozwój gospodarczy oraz rozbudowa struktur administracji państwowej sprzyjały ruchliwości ludzi i ich awansowi. Stany duchowny i mieszczański pozostały otwarte. W ciągu XIV wieku dobiegł końca proces przekształcania się patrymonialnego państwa Piastów w monarchię stanową. Zewnętrznym tego wyrazem było powstanie pojęcia Korony Królestwa Polskiego - Corona Regni Poloniae. Symbolizować miała zjednoczone i suwerenne państwo polskie, niebędące już własnością monarchy, lecz rządzące się własnymi prawami i wymagające od władcy ich respektowania. Obejmowała ona wszystkie ziemie nawet te, które nie wchodziły aktualnie w granice K.P. Jednym z organów władzy była rada królewska, która wykształciła się w XIV w. W jej skład wchodzili: arcybiskup gnieźnieński, biskupi - krakowski, włocławski i poznański, urzędnicy centralni – kanclerz, podkanclerz, podskarbi, marszałek, a obok nich niektórzy przedstawiciele wyższych urzędników ziemskich. Rada później przekształciła się w sejm walny Królestwa. Zjazdy te nosiły nazwę zjazdów walnych. Zabierały one głos w sprawach administracji, ustawodawstwa i polityki zagranicznej. Uchwały ich miały charakter doradczy, pozostawiając królowi dużą swobodę w podejmowaniu ostatecznych rozstrzygnięć. Rada królewska współdecydowała o obsadzie urzędów, biciu monety, wypowiadaniu wojny i zawieraniu pokoju. Za czasów Władysława II Jagiełły wykształciły się zgromadzenia szlachty noszone nazwę sejmików ziemskich. Upowszechniły się one ostatecznie na początku XV wieku. Wiązało się to ze wzrostem świadomości stanowej i terytorialnej średniej szlachty. Głównym uprawnieniem sejmików stało się przyzwalanie na podatki wyższe od wymiaru ustalonego przywilejem koszyckim.
Do usprawnienia obrotu skarbowego przyczyniła się reforma Kazimierza Wielkiego, wprowadzająca tzw. grosze polskie oraz zarządzenie nakazujące przyjmowanie należności przez duchowieństwo, urzędników, szlachtę i mieszczan wyłącznie w monecie państwowej. Wojsko opierało się na pospolitym ruszeniu, które głównie tworzyła szlachta. Służbą wojskową obciążone były również osoby ze stanu duchownego i sołtysi. Miasta królewskie dostarczały wozów i pieszej czeladzi. W razie potrzeby do walki zwoływano także chłopów. Podstawowymi zajęciami ludności miejskiej było rzemiosło i handel. Wraz ze wzrostem liczby miast, pomnożeniem ich ludności, zacieśnianiem się więzów międzydzielnicowych rosła liczba zawodów rzemieślniczych i rozwijały się związane z nimi techniki produkcyjne. Za czasów monarchii stanowej w Polsce zaczęły wyodrębniać się stany. Przywileje nadawane przez władców wyodrębniły stan duchowny. Kolonizacja na prawie niemiecki dała początek mieszczaństwu. Immunitety obejmujące posiadaczy ziemskich tworzyły grupę możnowładców oraz grupę średnich posiadaczy ziemskich, które następnie połączyły się w rycerstwo. Wyrazem prawnego uprzywilejowania stanów było tworzenie się reprezentacji stanowej, czyli parlamentu. Odtąd najwyższa władza w państwie należała do króla w parlamencie. Monarchia stanowa spowodowała osłabienie władzy królewskiej oraz wzmocnienie roli politycznej i gospodarczej stanu szlacheckiego. Rozwój przywilejów spowodował, ze tylko stan szlachecki miał prawo do elekcji króla, do wybierania posłów na sejmiki i sejm walny, prawo do sprawowania urzędów i godności państwowych oraz kościelnych, nietykalność osobistą i majątkową, ulgi podatkowe i celne oraz obciążenie chłopów pańszczyzną. Wszystkie te przywileje doprowadziły do późniejszego przekształcenia się monarchii stanowej w szlachecką, gdzie szlachta ma w ręku całą władzę w państwie.
Demokracja ta wykształciła się w Polsce w XV i XVI wieku, a jej ukoronowaniem była konstytucja nihil novi. Szlachta jako uprzywilejowana grupa społeczna stanowiła dominującą siłę polityczną i gospodarczą w państwie jedynie tylko do okresu rozbiorów. Szlachcicem był ten, kto miał rodziców szlacheckich, a według konstytucji nihil novi wymagane było szlacheckie pochodzenie również matki. Na mocy przywilejów szlachta uzyskała nietykalność osobistą i majątkową. Przywilejami stanowymi była objęta cała szlachta, bez względu na posiadany majątek. W praktyce zakres uprawnień wynikający z przywilejów szlacheckich uzależniony był od pozycji majątkowej. W zależności od posiadanego majątku szlachta była dzielona na grupy, np. magnaterię, szlachtę średniozamożną i inne. Przywileje zapewniały przewagę nad pozostałymi stanami i wpływ na politykę wewnętrzną i zagraniczną państwa. Były aktami prawnymi na mocy, których szlachta uzyskiwała uprawnienia polityczne, gospodarcze, sądowo- administracyjne i ekonomiczne, a także zwolnienia z niektórych obowiązków prawa publicznego. Wyłaniane przez szlachtę ciała reprezentacyjne: sejmy, sejmiki lub trybunały miały szerokie możliwości. Sejmiki dawały szlachcie poczucie sprawowania władzy. Wzrost znaczenia politycznego szlachty szedł w parze ze wzrostem jej roli gospodarczej. A takie przywileje gospodarcze szlachta załatwiała sobie kosztem chłopów i mieszczan. W XV w. majątki ziemskie stały się podstawowym źródłem dochodów. Odzyskanie w 1466 roku Pomorza Gdańskiego i otwarcie rzeczno- morskiego szlaku handlowego do zachodniej i północnej Europy oraz rosnące ceny i popyt na artykuły rolne skłoniły szlachtę do zmiany dotychczasowego systemu gospodarowania. Miejsce gospodarki czynszowej zaczął zajmować folwark pańszczyźniany.
Wiek XVI był okresem największej dominacji szlachty w życiu politycznym Rzeczypospolitej. Na sejmie w Radomiu w 1504 roku uchwalono, iż król nie może ani zastawić ani oddać ziemi bez wiedzy i zgody sejmu. Szlachta zbierająca się na sejmikach ziemskich dostarczała izbie poselskiej postulaty, które miały zostać przedstawione na sejmie. Również sama szlachta wpływała na władcę. Miało to zazwyczaj miejsce na zwoływanych przez króla pospolitych ruszeniach, przed którymi dochodziło do sejmu wojskowego. Uchwalane były nowe przywileje bądź dochodziło do rokoszu. W tym wypadku król obiecał respektować prawa i przywileje nadane szlachcie. Wraz z szerzącą się w Polsce reformacją w latach trzydziestych XVI wieku, na sejmie zaczęli się pojawiać coraz liczniejsi posłowie, którzy reprezentowali poszczególne ruchy religijne (np. kalwini, arianie czy bracia czescy). Z czasem utworzyli oni w sejmie stronnictwo zwane stronnictwem egzekucyjnym. Powstała egzekucja praw i dób mająca za zadanie przywrócenie istniejących norm prawnych, które zaniedbywano oraz lekceważono. Żądano ujednolicenia nie tylko prawa, ale również skarbu, wojska i podatków. Szlachta sprzeciwiała się nie tylko finansowaniu kościoła katolickiego, ale również podlegania pod sądy duchowne, gdzie wyroki były wydawane przez starostów. Na sejmie w Piotrkowie w 1504 roku uchwalono między innymi: odebranie niektórych ziem i przywrócenie ich królowi, reforma podatkowa, dzięki której skarb państwa miał wzrosnąć. Reformy te dopiero weszły w życie w latach 1563-69, kiedy uchwalane były konstytucje. Wszystkie pomysły zostały przekształcone w dobra państwowe, na które nie miał już wpływu monarcha. W XVII wieku przez spadek popytu i cen zboża, szlachta nie mogła znaleźć innych poza rolnictwem źródeł utrzymania. Jeżeli szlachcic podjął się pracy w handlu lub rzemiośle tracił automatycznie swoje przywileje. Jedyne zatrudnienie było w armii lub na dworze królewskim. Wraz z osłabieniem pozycji politycznej i gospodarczej nastąpiły zmiany w kulturze i wykształceniu. Mianowicie chodzi tutaj o sarmatyzm. Rodził on niechęć do cudzoziemców, a wszelkie próby dotyczące reform ustroju politycznego spotkały się z odrzuceniem. Ostatecznie stan szlachecki został zniesiony w Polsce międzywojennej przez konstytucję w 1921roku.
Omówione zostały przeze mnie trzy systemy ustrojowe, mianowicie monarchia patrymonialna i stanowa oraz demokracja szlachecka. Wszystkie te ustroje polityczne różnią się miedzy sobą. W monarchii patrymonialnej najważniejszy był władca. Uważał, ze kraj jest jego własnością i rządził nim według własnego uznania. Z jednej strony jest to dobre, ale zależy to od tego, kto jest władcą. Może zajść taka sytuacja, że władca będzie dbał tylko i wyłącznie o swoje własne interesy nie mając na celu dobra swoich poddanych. Dlatego też wydaje mi się, że nie jest zbyt dobrym ustrojem. Następnym systemem ustrojowym była monarchia stanowa. Według mnie była ona troszkę lepszym ustrojem, ponieważ wpływ na podejmowane decyzje miała określona grupa. Z poglądów kilku osób można było wybrać ten, który był najlepszym rozwiązaniem dla państwa i społeczności. Mimo to według mnie najlepszym z tych trzech systemów jest demokracja szlachecka. Przynajmniej jedna z warstw społecznych miała wpływ na podejmowane decyzje dotyczące kraju oraz społeczeństwa. Oczywiście zakładając, że przedstawiciele stanu szlacheckiego brali pod uwagę dobro i potrzeby ludzi niższych grup społecznych i również w ich imieniu podejmowali wszelkiego rodzaju decyzje, które były korzystne dla ogółu społeczeństwa, jak i dla kraju. Jednak nie zmienia to faktu, iż najlepszym systemem byłaby demokracja w szerokim tego słowa znaczeniu.