Demonologia w "Boskiej Komedii".

Demonologia to część doktryny religijnej dotycząca mocy, które zajmują pośrednią pozycje między bogami a ludźmi, czyli diabłów, demonów, herosów, potworów mitycznych itp. Demon (gr. diamon ten, który coś rozdziela lub ten, który coś przydziela , także nadprzyrodzona potęga łac. daemon).

Demony to istoty występujące w wielu wierzeniach ludowych, mitologicznych i religijnych, które zajmują pozycję pośrednią między sferą ziemsko- ludzką, materialną a sferą boską, czysto duchową. To istoty o cechach na wpół ludzkich, na wpół boskich. Najczęściej są to nieprzyjazne człowiekowi duchy, związane pierwotnie z pojęciem nieczystości sakralnej. W religii greckiej demon oznaczał bezosobową moc nadprzyrodzona, którą z czasem zaczęto wyobrażać sobie w postaci różnych duchów podrzędnych bogom.

Pierwotnie można było spotkać się z demonami groźnymi, ale i dobrotliwym, pełniącymi np. funkcję duchów opiekuńczych. Od czasów Ksenokratesa, wraz z rozwojem koncepcji dualizmu, demony zaczęto utożsamiać przede wszystkim ze złem, ponieważ wszelkie uwikłanie w materię uważano za złe. Według apokryfów żydowskich, pochodzenie demonów tłumaczy się w ten sposób, że są to dusze olbrzymów zgładzonych w potopie. Byli to potomkowie aniołów, a nie jak często się uważa dusze ludzkie, które znalazły się w piekle.

Demony często pełniły funkcję strażników, chroniących określone terytorium. Taki typ demona odnajdujemy w „Boskiej komedii” Dantego Alighieri.

Strażnikiem pierwszego kręgu piekła czyli przedpiekla tzw. Limba jest Charon. Jest to mityczny przewoźnik dusz zmarłych przez rzeki piekielne Hadesu. Demon ten był przedstawiany w postaci posępnego, siwego, szpetnego starca ubranego w strój niewolnika i okrągły kapelusz podróżny. U Dantego Charon ma kosmatą twarz, a jego oczy świecą ognistym płomieniem, oświetlając drogę po rzece.

Więc lic kosmatych surowość odmienia
Przewoźnik, włodarz czarnowodnej rzeki,
W krąg ócz mających obrączki z płomienia.
Ale tym nagim i znużonym szczęki
Dzwoniły, (…)
Bies Charon ócz swych zaświeca latarnie,
Drogę wskazując i kupą ich goni [Dante 1959, s. 31,32]

Demonem- sternikiem łodzi jest także Flegiasz zamieniony w szatana. Został potępiony za gniew na Apollona, oraz spalenie jego świątyni w Delfach.

Za jego pośrednictwem Dante i Wergiliusz podróżuje łodzią po brzegach piątego kręgu piekielnego, w którym cierpią dusze gniewnych grzeszników. Strażnikiem drugiego kręgu jest Minos, mityczny król Krety, syn Zeusa i Europy. To jeden z trzech sędziów mitycznego podziemia. U Dantego pełni pieczę nad grzesznikami zmysłowymi, oraz osądza grzechy i wyznacza stopień kary.

Zgrzytając grzechy roztrząsa u proga;
Sądzi i chwostem znaczy stopnie kary.
(…) Tylekroć biodra ogonem obwinie,
Na ile stopni ma zapaść w głębiny [Dante 1959, s. 38]

Jedno z najczęstszych wyobrażeń demona to demon o postaci drapieżnego zwierzęcia. Czasem były one utożsamiane z groźnymi zjawiskami przyrody lub niebezpiecznymi impulsami wypływającymi z wewnętrznej natury człowieka. Przykładem takiego demona jest Cerber, strażnik pokutujących w trzecim kręgu dantejskiego piekła żarłoków. To pies o trzech głowach występujący w mitologii greckiej. Był dzieckiem potwora Tyfona i Echidne. Żył w Tartarze , siedząc na brzegu Styksu wpuszczał do królestwa umarłych ludzkie dusze i pilnował, aby nikt nie zdołał wymknąć się z powrotem. Z jego pyska kapała ślina. Grecy wierzyli, że miejsce, w które upadła do końca świata zostanie spalone i jałowe. U Dantego zostaje zmieniony w symbol łakomstwa.

Cerber, zwierz dziki o potrójnym pysku,
Warczy i szczeka, i jak pies się dąsa
Na lud w okropnym pławiony bagnisku.
Wzrok toczy krwawy, czarne kudły wstrząsa,
Kłąb ma wydęty i szponiaste ręce,
Drze pazurami, targa i kąsa. [Dante 1959, s. 42]

Z postacią zwierzęcia-demona spotykamy się również podczas podróży Dantego po ósmym kręgu piekła. W siódmym jarze tego kręgu pokutują dusze złodziei , których ciała gryzione są przez straszliwe węże. Wąż jest biblijnym symbolem zła i śmierci, emblematem szatana, a także symbolem kłamstwa, oszustwa, złości, podstępu i chytrości.

Dante najczęściej przedstawia postacie demonów – strażników jako istoty hybrydalne, czyli pół ludzkie, pół zwierzęce. Taką postać mają trzy Furie oraz Meduza. Są przedstawione jako kobiety z wężami zamiast włosów, rozszarpujących własne ciała pazurami. Meduza miała również zdolność do zamieniania ludzi w kamień. Z postacią demona – hybrydy spotykamy się również w kręgu siódmym dantejskiego piekła, gdzie strażnikiem jest Minotaur. To mityczny pół człowiek, pół byk, który pełni straż nad gwałtownikami wobec bliskich. Zanurzonych we wrzącej krwi owych grzeszników pilnują mityczni centaurowi. To dzikie istoty, które od pasa w dół mają postać konia.

W wielu mitologicznych opowieściach występują jako sprawcy dzikich mordów i brutalnych gwałtów. Starożytni Grecy przypisywali im także cechy jak: namiętność, dzikość, rządze, brutalną siłę, barbarzyństwo, a także mądrość i chytrość. W chrześcijaństwie centaur symbolizował niemoralność , cudzołóstwo, herezję i diabła. Hybrydami są również harpie strażniczki gwałtowników wobec siebie samych. W mitologii są bóstwami wiatrów, wyobrażane jako drapieżne ptaki o dużych szponach z głowami kobiet. U Dantego rozszarpują ciała samobójców, którzy zostali zamienieni w drzewa.

W „Boskiej komedii” pojawia się postać demona - olbrzyma, giganta.

W trzecim jarze siódmego kręgu piekła Dante i Wergiliusz spotykają Nabuchodonozora. Siedzi on we wnętrzu góry Idy , zwrócony plecami do Wschodu, miasta Diametty, a twarzą w kierunku Rzymu – siedziby władzy duchowej i świeckiej. Wzdłuż pęknięcia jego ciała spływają łzy, dające początek czterem rzekom piekielnym: Acherontowi, Styksowi, Flegetonowi i Kocytowi . Olbrzym ma postać starca o głowie ze złota, srebrnych ramionach i barkach, mosiężnego korpusu i żelaznych nóg. Ma to być symbolem czterech wieków ludzkości . W głowie ze złota chciano widzieć również symbol wolnej woli, nienaruszonej mimo upadku i nędzy człowieka. Nabuchodonozor to symbol natury ludzkiej skażonej przez grzech pierworodny.

Dante łączy postacie biblijne z mitycznymi stawiając obok siebie trzech gigantów Efialtesa, Ateusza, oraz biblijnego Nemroda. Olbrzymi strzegą studni między ósmym i dziewiątym kręgiem piekła. Nemrod to król Babilonii ,który chciał wybudować wieżę Babel, sięgającą nieba, za co został ukarany przez Boga. Jego mowy nikt nie jest w stanie zrozumieć.

Oglądasz Nemroda ,
Co pychą jedność zatracił języka.
Zostaw niech stoi, słów ci tracić szkoda,
Jak on niczyjej mowy, tak nawzajem
Jego nie pojmie nikt, choć ucha poda [Dante 1959, s. 150]

Efalt to uczestnik walki z Jowiszem pod Flegrą skrępowany łańcuchami przez boga. Ateusz natomiast to olbrzym o ohydnej i dzikiej twarzy, który został pokonany w walce z Herkulesem. Strażnikiem trzeciego jaru w siódmym kręgu jest Gerion -potwór, który jest symbolem obłudy. Demon ten ma postać giganta z ognistymi widłami, o twarzy mężczyzny, ciele węża pokrytym kolorowymi wzorami , oraz o kosmatych łapach.
U Dantego oprócz mitologicznych demonów pojawiają się również diabły charakterystyczne dla wierzeń chrześcijańskich. W jarze piątym Złych Dołów poeci obserwują oszustów zanurzonych we wrzącej smole, których pilnują diabły uzbrojone w harpuny. Ich przywódcą jest Zły Chwost o postaci czarnego uskrzydlonego straszydła z rogami na barkach, na których niesie grzesznika, trzymając go pazurami za nogi. Na samym dnie piekła w kole Giudeka znajduje się Lucyfer, czyli Dis.

W chrześcijaństwie imię to po raz pierwszy pojawia się w łacińskim przekładzie Biblii z IV w. n.e. zwanym Wulgatą. Znajduje się ono w księdze Izajasza. W oryginalnym tekście hebrajskim Lucyfer występuje jako Heilel ben-shacher. Heilel oznacza planetę Wenus, zaś ben-shacher to świetlisty syn poranka. Lucyfer to zbuntowany anioł , który został stracony do piekła przez Boga. U Dantego Lucyfer zanurzony jest do pasa w lodzie, ma sześć olbrzymich skrzydeł i trzy twarze, które są symbolami cech przeciwstawnych atrybutom Trójcy Świętej: potędze, mądrości i miłości . Twarz przednia, czerwona symbolizuje nienawiść. Czarna po lewej stronie, to symbol ciemnoty, a blada po prawej bezsilność. W paszczach Lucyfera Dante umieszcza trzech największych zdrajców ludzkości: zdrajcę Chrystusa- Judasza Iskarioty, oraz Brutusa i Kasjusza- zdrajców Juliusza Cezara.

Zbrodzień najsrożej męczony.
Dowiedz się, Judasz jest Iskariota;
Wewnątrz ma głowę, na zewnątrz nóg trzony.
Z głową na zewnątrz, ten, który przez wrota
Sterczy lic czarnych, cień jest Brutusowy ,
(…) Kasjusz ten trzeci , ogromnej budowy. [Dante 1951, s. 162,163]

Stworzony przez Dantego obraz piekła odzwierciedla wyobrażenia i lęki ludzi średniowiecza, przy wyraźnych inspiracjach greckim Hadesem. Większość dantejskich demonów takich jak Charon, Cerber, Minos oraz demony hybrydalne poeta zaczerpnął z mitologii starożytnych Greków.
Jednak wprowadza on również postacie demonów typowych dla wiary chrześcijańskiej , a mianowicie węże i diabły. Dante wykorzystał istniejące już motywy. Paszcze z wrotami można odnaleźć w sztuce karolińskiej. To jeden ze starszych motywów chrześcijańskich . Dante Alighieri w „Boskiej komedii” dokonał synkretyzacji wierzeń chrześcijańskich i mitologicznych dotyczących życia po śmierci oraz demonologii.

Bibliografia:
• Dante Alighieri. Boska Komedia, tłum. Edward Porębowicz, PIW Warszawa 1959

K.W.