Historia państwa

Powszechna Historia Państwa i Prawa
PAŃSTWO - „zagadnienia małe”

1. Curia regis
Curia – otoczenie monarsze powołane przez króla i jego otoczenie
W oparciu o dwór monarszy powstała instytucja centrum politycznego.
Curia regis – zjazdy najbliższych. Dały początek :
- reprezentacji stanowej
- reprezentacji państwowej
Obok zebrań, na których król naradzała się ze swoimi dygnitarzami, Kapetyngowie od początku swego panowania czuli się zmuszeni do zwoływania liczniejszych Rad Narodowych, czyli kurii. Na takie kurie wzywani byli zasadniczo wszyscy wasale korony, których poparcia król potrzebował. Stały się więc one radami feudalnymi, podobnymi do rad zwoływanych przez wielkich seniorów w ich władztwach. Obowiązek stawiennictwa na takiej radzie wynikał teoretycznie z prawa lennego. Królowie jednak, nie mogąc liczyć na wierność wszystkich wasali, powoływali na kurie tylko takich seniorów, na których posłuszeństwo mogli liczyć. Znaczenie kurii, jej stosunek do władzy królewskiej układały się różnie w zależności od osobistego autorytetu króla. Czasem o wszystkich głównych sprawach decydowała kuria, czasem znów król narzucał jej swoją wolę. Kuria była potrzebna do pomocy w zarządzie państwa, którego agendy, zwłaszcza sądownicze, powiększały się w miarę rozrostu domeny królewskiej. Z tych też względów, by podołać nowym zadaniom, król w XII w. Zaczął powoływać do kurii obok arystokracji feudalnej również elementy fachowe, wykształconych przedstawicieli niższej szlachty i drobnego duchowieństwa, a nawet mieszczan mających wykształcenie prawnicze. Proces ten doprowadził ostatecznie na przełomie XIII i XIV w. Do wyłonienia się z kurii następujących organów: Ścisłej Rady królewskiej , Parlamentu jako organu sądowego, Izby Obrachunkowej dla spraw skarbowych, Stany Generalne jako zgromadzenie stanowe
Dwór
W dawnej Polsce mianem tym (curia) określana była siedziba ziemiańska wraz z zabudowaniami mieszkalnymi i gospodarczymi. Ogólnie rzecz ujmując jest to rezydencja panującego lub możnowładcy. Dwór ten spełniał szereg funkcji niezbędnych do właściwej organizacji państwa i sprawowania kontroli administracyjnej. min.
* wskazywał na kształt wewnętrzny władzy monarszej
* stanowiła miejsce obrad, władzy
* oddziałowywała na społeczeństwo
* była czynnikiem gospodarczym
* stanowiła miejsce zjazdu możnych (wsparcie rady monarszej)
* (rex ambulans – władca wędrujący)
Wraz z rozwojem stosunków gospodarczych i społecznych, a także coraz szerszymi kontaktami politycznymi następował proces konsolidacji władzy państwowej. Organizacja państwowa pozwalała na lepsze wykorzystanie np. zdobyczy wojennych, eksploatację ziemi, przyspieszenie zróżnicowania społecznego przy jednoczesnej unifikacji tworzących się klas wyższych.
Curia przekazywała wzory postępowania jej mieszkańcom. Była miejscem zamieszkania monarchy, jego rezydencją, oraz siedzibą pobytu króla. To w jej centrum zamieszczano skarb państwowy (monarszy). W miejscu tym niejednokrotnie dochodziło do spotkań, lokalnych zjazdów możnowładców. W okresie XV w. Stanowiła centrum życia politycznego i społecznego. Była czynnikiem organizującym egzystencję. Dwór był po części manifestacją prestiżu władzy, demonstracją jej wobec poddanych, a także na zewnątrz państwa. Władza monarsza stanowiła kontekst kulturowy, a świetność jej określała korona królewska. Koronacja odbywała się w miejscu sakralnym – w kościele. Odmiennie bywało w Hiszpanii, król tam sam się koronował, bądź w ogóle do aktu tego nie dochodziło.
- Monarcha wprowadzał dyscyplinę na dworze.
- Korzenie judochrześcijańskie ważne były dla uznawania cnoty władcy.
- Król jako „Pomazaniec Boży” (X w.- Niemcy), monarchia w skali uniwersalnej, - onglomerat urządzeń świeckich i duchownych
XI i XII w. – recepcja prawa rzymskiego – uwolnienie państwa od pojęć kościelnych, nauk kościelnych. Nastąpiło opisanie monarchy w ówczesnym świecie (nowoczesny król, nowym obrazem władcy).
Arystoteles – propagowanie pojęć monarchii.
W XIII wieku w Anglii z Curia Regis wyodrębniły się sądy najwyższe, zwane westminsterskimi: Sąd Spraw Pospolitych (Court of Common Pleas), Sąd Ławy Królewskiej (Court of King’s Bench) oraz Sąd Exchequeru. Sądziły one według common law. Czwarty z sądów - Sąd Kanclerski – kierował się zasadą equity. Te wielkie sądy Anglii nie były sądami zwierzchnimi względem sądów lokalnych, bo w prawie angielskim nie była znana instytucja apelacji. Szczególny prestiż tych sądów wynikał z faktu, że delegowały one sędziów na sesje assyzjalne.

Pojęcie rad zakorzenione jest ściśle w germańskiej tradycji wieców – zgromadzeń ludowych wszystkich wojowników.
Zgromadzenia na dworze królewskim które przybrały dwojaki charakter:
Zgromadzeń dygnitarzy│KURIA KRÓLEWSKA
Kurii feudalnej │[Curia regis]
Miała charakter doradczy, sadownictwo w sprawach miedzy wasalami korony jako sad panów i w innych sprawach które docierały do sądu królewskiego w drodze apelacji.
Zaczęto odróżniać Wielka rade [magnum Consiliom] od Rady zwyczajnej [Consiliom num Consiliom]. W miarę rozszerzania się i wzrastającego zróżnicowania zadań administracyjnych kurii zaczęły się wydzielać odrębne organy jednocześnie kuria ulegała poważnym przekształceniom. Proces ten wiązał się z długimi walkami baronów o władze i z powstaniem Parlamentu.
Z kurii wywodzą się następujące organa
1. Exchequer- najwyższy sad skarbowy i działający w jego ramach Sąd Exchequeru; centralny urząd skarbowy będący jednocześnie kasa skarbowa, instytucja kontrolująca rachunki [centralne ale również rachunkowość szeryfów na prowincji], trybunałem sadowym dla spraw skarbowych. Exchequer stanowił Radę Królewską przy szachownicy.
2. dwa sady królewskie- Sąd Ławy Królewskiej [Kings Benach] i Sąd Spraw Pospolitych [Common Plebs]
3. Izba Lordów[wyższa izba Parlamentu] oraz Parlament
4. Rada Zwyczajna [Ściślejsza]

2. Korona Królestwa
Prawno – ustrojowym wyrazem monarchii stanowej stała się Korona Królestwa ujmowana jako państwo wyodrębnione od osoby monarchy. Konstrukcja ta powstała w Anglii XII w., a w następnym stuleciu zastosowano ją na Węgrzech, skąd przeszła do Polski. Istota Korony polegała na tym, że stała się symbolem panowania i niezależności państwowej oderwanej od osoby monarchy i wiązanej z państwem jako całością. Była ucieleśnieniem państwa i jego praw niezależnych od osoby króla. Podkreślało to element publicznoprawny władzy państwowej, który odsuwał na drugi plan elementy patrymonialne, dominujące uprzednio w konstrukcji władzy monarszej. W tym sensie monarchia stanowa była antytezą monarchii patrymonialnej poprzedniego okresu.
Taka konstrukcja Korony Królestwa stwarzała przesłanki dla uznania w braku króla za jej reprezentację ogół mieszkańców, w praktyce przede wszystkim szlachtę. Prowadziło to do formalnego zagwarantowania udziału stanu szlacheckiego we władzy.
Koncepcja Korony Królestwa obejmowała zasadę suwerenności, która znajdowała wyraz w przekonaniu, że zarówno państwo, jak i jego monarcha są od niego niezależni (rex est imperator in regno suo).
Pojęcie państwa – Korony Królestwa, wyodrębnionego od osoby monarchy, prowadziło do proklamowania zasady niepodzielności i niepozbywalności terytorium państwowego. W Polsce wiązało się to z troską o likwidację pozostałych elementów rozdrobnienia oraz odzyskaniem utraconych ziem, np. było to zobowiązanie Ludwika Węgierskiego.
Konstrukcja Korony miała istotne znaczenie dla zaciśnięcia więzi między ziemiami wchodzącymi w skład państwa. Sprzyjała ona wytworzeniu się urzędów centralnych oraz oparciu administracji lokalnej.
W Polsce wówczas wzrastało poczucie przynależności państwowej. Szkołą myślenia politycznego była kancelaria i rada królewska. z jej kręgu wyszedł min. Spytko z Melsztyna, który jako poseł na dworze cesarskim miał wypowiedzieć: „Wasz cesarz jest niższy od papieża, składa mu przysięgę, nasz król posiada koronę i miecz od Boga, swoje prawa i tradycje przodków stawia wyżej od praw cesarstwa...”.

3. Przymus lenny
król niemiecki-najwyższy zwierzchnik lenny. We Francji, gdzie król także jest najw. zwierzchnikiem lennym pozwala mu to na systematyczne powiększanie domeny królewskiej. Królowie niemieccy podlegali jednak tzw. przymusowi lennemu – musieli każde opróżnione lenno w ciągu jednego roku dać innemu wasalowi. Zasada odpowiadała interesom feudałów, którzy w trosce o utrzymanie swojego stanu posiadania uważali, że każda ziemia, która raz stała się lennem musi lennem pozostać. Zasada taka sprzyjała utrwaleniu się rozdrobnienia feudalnego. I tak np. Fryderyk I odbierając skonfiskowane księstwa szczepowe Henrykowi Lwu w 1180 roku nie mógł wcielić do swojej domeny- musiał nadać w lenno.

4. Equity law
z jęz. ang. – equity – fairness, justice- sprawiedliwość
Ściśle związane z angielskim systemem common law, ukształtowanym pod wpływem orzecznictwa sądów królewskich. Common law stworzyło bardzo sztywne, zarówno pod względem treści, jak i postępowania sądowego, ramy prawne. Należało więc znaleźć środek, który pozwoliłby na uzupełnienie i poprawienie common law. Środkiem stało się później, bo od XVI wieku stosowanie praw słuszności – equity.
Potrzebie uelastycznienia common law wyszedł naprzeciw Sąd Kanclerski. Sądownictwo kanclerskie wywodziło się z uprawnień kanclerza do samodzielnego rozstrzygania petycji skierowanych na jego ręce do króla. Sąd Kanclerski nie był związany regułami prawa powszechnego. postępowanie przed tym sądem było – w porównaniu z procedurą wg. common law – znacznie uproszczone. Również w samych orzeczeniach sąd ten nie trzymał norm prawa powszechnego, ale kierował się względami słuszności - equity.System Eguity mógł więc skutecznie łagodzić formalizm common law, a także z biegiem czasu zapewnić ochronę prawną nowym instytucjom prawnym, wyrosłych gruncie przemian gospodarczych (podobieństwo do działalności pretorów w Rzymie), zatem wykształcił się nowy, obok, common law, system prawny określany jako equity law. Nastała więc swoista dwutorowość prawa, która w głównych zarysach zachowała się do czasów dzisiejszych, dzisiejszych znajduje wyraz głównie w różnicach procedury sądowej systemu common i equity.

5. Seniorat
Stosowana w wiekach średnich (do końca XII w.) zasada dziedziczenia dóbr bądź władzy przez najstarszego członka rodu bez względu na stopień pokrewieństwa ze zmarłym. W Polsce zasadę senioratu w przekazywaniu władzy wprowadził w 1138 Bolesław Krzywousty, który na swego następcę wyznaczył najstarszego syna Władysław II nadał mu ziemię krakowską jako dzielnicę senioralną.
6. Izba Lordów
Powstała w XIV w. i istnieje niezmiennie, z jedną krótką przerwą, aż do dzisiaj. Zlikwidowana w 1649r. przez rewolucyjny rząd Oliviera Cromwella i została ponownie przywrócona po jego upadku w 1660 r. Przez większość swojej historii Izba lordów posiadała znacznie więcej władzy od Izby Gmin. Dopiero w XIX w. jej kolejne kompetencje były stopniowe przekazywane Izbie Gmin. Druga, wyższa izba parlamentu brytyjskiego, który oprócz tego składa się też z Izby Gmin i Suwerena (panującej rodziny królewskiej). Nie jest to ciało wybieralne, lecz jego skład i struktura jest uwarunkowana wielowiekową tradycją.
Aktualnie Izba Lordów składa się z 26 lordów duchownych i 669 świeckich. Lordowie duchowni to najwyżsi duchowni Kościoła anglikańskiego, którzy zasiadają w Izbie tak długo, jak długo sprawują swoje funkcje kościelne. Lordowie świeccy pełnią swoją funkcję dożywotnio, chyba że Izba odbierze im tytuł lordowski. W grupie lordów świeckich wyróżnia się:
- lordów prawa – którymi stają się zawodowi sędziowie wybrani do tej funkcji przez brytyjski samorząd sędziowski
- lordów mianowanych dożywotnio – są to zwykle osoby, które w uznaniu swoich zasług dla kraju otrzymały tytuł szlachecki zaliczany do puli Lords of Parliament – bardzo często są to politycy, dla których zasiadanie w Izbie Lordów jest rodzajem „honorowej emerytury”.
Izba lordów pełni obecnie rolę ciała opiniującego ustawy uchwalane przez Izbę Gmin, ciała kontrolującego nadawanie i odbieranie tytułów szlacheckich, ciała współdecydującego o wyborze Suwerena oraz sądu I instancji dla osób z tytułami szlacheckimi i sądu najwyższego dla wszystkich innych. W ramach Izby Lordów działa wiele komisji specjalnych, które mimo że nie posiadają formalnego prawa do podejmowania decyzji, mają znaczny wpływ na życie polityczne Wielkiej Brytanii.
* * *
Podział feudałów na bezpośrednich i pośrednich wasali korony stał u podstaw rozwarstwienia szlachty angielskiej na dwie kategorie: bezpośrednich wasali korony i wasali pośrednich korony.
Bezpośrednich wasali korony (możnowładców) określano początkowo ogólnym mianem baronów – i do nich zaliczała się grupa hrabiów. Ich szczególne położenie prawne wyrażało się tym, że podlegali oni feudalnemu sądowi równych im bezpośrednich wasali korony (sądowi parów). Wszyscy baronowie byli więc parami, a zasiadanie w sądzie parów stało się wyrazem przynależności do tej grupy.
Dalszy rozwój wiązał się z kształtowaniem się w XIII i XIV w. Parlamentu i Izby Parów, czyli Izby Lordów (House of Lords),, jako jego Izby Wyższej (Upper House). Praktyka poszła od XIV w. w tym kierunku, że królowie rozszerzali skład Izby Lordów, nadając osobnymi przywilejami dziedziczną godność parów (peerage) osobom, które dotąd prawa do zasiadania w Izbie Parów nie miały. Ostatecznie wyodrębniona w Parlamencie Izba Lordów skupiała całą wyższą szlachtę angielską, którą łączyło posiadanie parostwa jako tytułu do zasiadania w Izbie Lordów. Parowie ci mogli mieć tytuły: książąt, hrabiów, markizów, baronów lub wicehrabiów. Tytuł barona przestał więc być ogólnym określeniem możnowładców, a stał się z czasem jedynie tytułem używanym przez przedstawicieli niektórych rodów możnowładczych.
Do kategorii możnowładztwa, tak jak w Niemczech, zaliczyć trzeba też wyższe duchowieństwo. Arcybiskupi, biskupi i opaci wraz ze swymi wielkimi dobrami wchodzili w skład hierarchii lennej. Wielu z nich weszło w skład Izby Lordów. Niemniej jednak duchowieństwo stanowiło część składową organizacji kościelnej, podlegało własnemu prawu i własnym sądom kościelnym – tworzyło odrębny stan.
Uprawnienia Parlamentu obejmowały dziedzinę sądownictwa, finansów oraz z czasem najważniejszą dziedzinę – ustawodawstwa:
1. Dziedzina sądownictwa. Izba Lordów, mimo wyodrębnienia się z kurii królewskiej specjalnych sądów królewskich, zachowała tradycyjne kompetencje w dwu dziedzinach:
1) jako najwyższa instancja sądowa, do której można było w określonych wypadkach skierować skargę odwoławczą; 2) jako kontynuacja lennego iudicium parium dla sądzenia przestępstw popełnionych przez lordów. Szczególnie ważną funkcją sądową Parlamentu było sądzenie spraw na podstawie impeachment. Termin ten oznaczał skargę, którą mogła wnieść Izba Gmin przeciw osobom oskarżonym o nadużycie władzy. Sprawę wniesioną przez Izbę Gmin rozstrzygała nieodwołalnie Izba Lordów. Była to więc forma kontroli Parlamentu nad władzą wykonawczą – bardzo silna broń, którą mógł dysponować Parlament w walce z królem i jego urzędnikami. Instytucja impeachment stanie u podstaw przyszłej odpowiedzialności konstytucyjnej ministrów. Od XV w. Parlament mógł ponadto pozbyć się niewygodnego sobie przedstawiciela władzy przez uchwalenie ustawy zwanej act of attainder, orzekającej karę śmierci lub wygnania – bez żadnego postępowania sądowego.
2. Dziedzina finansów. Główną siłę Parlamentu, jak we wszystkich zgromadzeniach stanowych, stanowiły jego uprawnienia finansowe. Potrzeby pieniężne zmuszały panujących do zwracania się do Parlamentu o nowe podatki. W 1297 r. król zobowiązał się do nienakładania nowych podatków bez zgody Parlamentu. Parlament dążył ze swej strony do uzyskania kontroli nad uchwalonymi podatkami, co prowadziło do dualizmu administracji skarbowej, królewskiej i stanowej.
3. Dziedzina ustawodawstwa. Parlament miał bardzo daleko idące uprawnienia ustawodawcze. Już w XIV w. uznawana była zasada, że żadna ustawa nie może być ważna bez zgody króla, Izby Lordów i Izby Gmin. Uprawnienia ustawodawcze Parlamentu rozwinęły się z prawa podawania królowi petycji o wydanie ustawy regulującej daną kwestię. Król mógł zadośćuczynić petycji lub ją odrzucić. Ponieważ kancelaria redagowała często ustawę niezgodnie z brzmieniem petycji, od połowy XV w. Izba Gmin sama przygotowywała odpowiedź na petycję w formie projektu ustawy. Projekt ten, czyli bill, musiał być uchwalony kolejno przez obie Izby, tzn. z Izby Gmin przechodził do Izby Lordów, a następnie przesyłany był królowi do zatwierdzenia. Jeżeli projekt był wniesiony przez Izbę Lordów, to przechodził do Izby Gmin, a z stąd z kolei do króla. Dopiero po przyjęciu projektu przez obie Izby i zatwierdzeniu przez króla, który mógł odmówić swej zgody, projekt stawał się ustawą – act. Inicjatywę ustawodawczą miał również król.

7. Sądy przysięgłych
Już w XIII w. rozwijała się w Anglii instytucja sądów przysięgłych. Miała ona stać się wzorem dla ław przysięgłych, które w XIX w. wprowadzone zostały we wszystkich niemal państwach europejskich. Sąd przysięgłych był instytucją procesową, szczególną formą udziału czynnika ludowego, a więc niefachowych przedstawicieli społeczeństwa w wymiarze sprawiedliwości.
Rewolucja sądów przysięgłych w Anglii trwała kilka wieków i zakończyła się w XVI w. Zasadą było to, że hrabstwa wybierały stosowną liczbę sędziów przysięgłych spośród osiadłych w hrabstwie właścicieli ziemskich, mających określony dochód roczny. Kwalifikacje fachowe nie były wymagane, przysięgli mieli bowiem tylko współpracować z nominowanymi sędziami, a więc sędziami pokoju lub sędziami koronnymi.
Sędziowie przysięgli konstytuowali:
-Wielka Ława – 23 przysięgłych – badali, czy w danej sprawie istnieje podstawa do nadania dalszego biegu oskarżeniu (umarzała sprawę albo kierowała do Ławy orzekającej dla spraw karnych w celu jej osądzenia). Decyzja zapadała większością głosów.
-Ława orzekająca dla spraw karnych – składała się z ławy przysięgłych i fachowych sędziów nominowanych. Ława przysięgłych orzekała o winie, a sędziowie fachowi o karze. Rozprawie przewodniczyli sędziowie fachowi, oni formułowali pytania dotyczące winy oskarżonego. Następnie ława przysięgłych wydawała werdykt. Werdykt musiał zapaść jednomyślnie. Potwierdzenie winy powodowało ustalenie kary przez sędziów i wydanie wyroku.
-Ława dla spraw cywilnych – przysięgli orzekali o stanie faktycznym, a sędziowie fachowi na podstawie orzeczenia ławy przysięgłych stosowali w swej decyzji przepisy prawa. (w sprawach cywilnych nie orzeka się o winie)
Instytucja sądów przysięgłych utrzymała się w Anglii po dzień dzisiejszy i była recypowana w XIX w. na kontynencie.

8. Habeas Corpus Act
Akt ten powstał w 1679 r., czyli w okresie restauracji dynastii Stuartów, w Anglii. Podpisany przez Karola II (1660-1685) był wyrazem jego ugodowej postawy. Ustawa ta stanowiła zabezpieczenie nietykalności osobistej jednostki przed samowolnym uwięzieniem przez organy państwowe. Dawał on prawo osobie aresztowanej do zapoznania się z zarzutami i skierowania sprawy do sądu w ciągu 24 h. Walor tej ustawy polegał na tym, że nie była ona tylko deklaracją, lecz stworzyła przepisy proceduralne, chroniące skutecznie poddanego przed wszelkim naruszeniem jego nietykalności osobistej ze strony władzy. O pozbawieniu wolności mógł decydować jedynie sąd. Rozszerzyła ona tym samym kontrolę sądową nad działalnością władzy wykonawczej.

9. Parlament paryski
Już w XIII w., na skutek rozrostu sądownictwa królewskiego, z Rady Królewskiej wyłonił się odrębny organ sądowy, który od XIV w. nosił nazwę Parlamentu. Stało się bowiem już wtedy rzeczą niemożliwą, by wszystkie sprawy, coraz liczniej napływające do sądu królewskiego, były sądzone przez Radę z udziałem króla. Następnie również i charakter spraw wymagał tego, by były one rozstrzygane nie przez niefachowych wasali, lecz przez wykształconych prawników. Trzeba też było, by sąd królewski uzyskał stałą siedzibę i by sądził w terminach określonych. Rada Królewska działała przecież przy królu tam tylko, gdzie król się aktualnie znajdował.
Z tych powodów w łonie Rady znalazła się grupa legistów, którzy mieli się zajmować specjalnie sprawami sądowymi. Następnie grupa ta otrzymała od króla stałą delegację do sądzenia w jego imieniu i pod jego nieobecność jaka Rada Królewska „w parlamencie” (tzn. w miejscu, w którym się rozmawia). Od początku XIV w. Parlament działał już regularnie jako najwyższy sąd królewski ze stała siedzibą w paryskiej Citè. Parlament był odtąd obsadzony zasadniczo przez samych sędziów zawodowych, wykształconych prawniczo sędziów świeckich i duchownych. Od XV w. sędziowie ci byli nieusuwalni. Zanik elementów feudalnych w Parlamencie wywołał opory wśród arystokracji, której przysługiwało prawo do feudalnego sądu sprawowanego przez „parów”. Ostatecznie przyznano im, by w przypadku rozpatrywania ich spraw jako podsądnych, Parlament sądził jako Sąd Parów, tj. w komplecie obsadzonym dostateczną liczbą parów.
Wobec nadmiernego przeciążenia Parlamentu paryskiego, już w XIV w. zaczęły powstawać w innych miejscowościach podobnie zbudowane sady najwyższe, pod mianem Parlamentów. Liczba ich w XVIII w. doszła do 16. Wszystkie te Parlamenty miały jako sądy najwyższe stanowisko równorzędne z Parlamentem paryskim.
Parlament był królewskim sądem najwyższej instancji właściwym dla wszystkich spraw zarówno cywilnych, jak i karnych oraz administracyjnych. Działał przede wszystkim jako sąd apelacyjny od wyroków niższych sądów królewskich. Od wyroków Parlamentu nie było apelacji, lecz mogły one być skasowane przez Radę Królewską.
Poza sprawowaniem sądownictwa Parlament od XIV w. miał prawo rejestrowania ustaw królewskich. Na tym gruncie Parlamenty w okresie monarchii absolutnej uzyskają poważny wpływ faktyczny na ustawodawstwo królewskie. Rejestracja była w założeniu sposobem publikacji ustaw. Król wysyłał wydane przez siebie ordonanse do Parlamentu, który rejestrował je w rejestrze (księdze) ordonansów, udostępnianym osobom zainteresowanym ich brzmieniem. Można więc porównać rejestr ordonasów ze współczesnym dziennikiem ustaw. Już w XIV w. Parlament jako królewski organ doradczy, w wypadku zastrzeżeń co do treści ordonansu, przesyłał królowi swoje uwagi, tzw. rmonstrację. W oczekiwaniu na odpowiedź króla wstrzymywał rejestrację ustawy. Sprawa była jasna, gdy król na skutek remonstracji wycofał ordonans lub odesłał go do Parlamentu w formie przeredagowanej. Jeśli jednak król uznał remonstrację za nieuzasadnioną, mógł ponownie odesłać Parlamentowi ordonans do rejestracji. Ten mógł odesłać kolejną remonstrację i w ten sposób ustawa mogła krążyć wielokrotnie między królem a Parlamentem. Ostatnie słowo należało jednak do króla. Król mógł bowiem zmusić Parlament do rejestracji. W tym celu król udawał się osobiście do Parlamentu paryskiego, tam zasiadał na swym tronie, zwanym „łożem sprawiedliwości” (lit de justice) i wobec sędziów nakazywał zarejestrowanie ustawy. Miał do tego prawo jako źródło sprawiedliwości i najwyższy sędzia, wobec którego Parlament był tylko organem doradczym. Przyjmując współczesną terminologię, określić można uprawnienia ustawodawcze Parlamentu jako prawo weta zawieszającego wobec ustaw królewskich.
W miarę czasu aspiracje Parlamentu urastały, zaczął on się uważać za strażnika praw fundamentalnych i za jedyny organ, który jako organ doradczy króla wszedł na miejsce rzadko zwoływanych Stanów Generalnych. W połowie XVII w. Parlament stanął w jawnej opozycji wobec króla i rządów kardynała Mazarina. Opór Parlamentu został przełamany, a Ludwik XIV zdołał je zmusić na 40 lat do milczenia, tj. do zaniechania remonstracji. Walka króla z Parlamentem rozgorzała z całą siłą po 1770 r. Niechęć wobec monarchii byłą już wtedy tak głęboka, że opinia publiczna stawała po stronie Parlamentu także i wtedy, kiedy Parlament, w myśl zasady opozycji za wszelką cenę, zwalczał rozsądne i postępowe reformy wnoszone przez króla. Zatarg króla z Parlamentem w 1787 r. przyczynili się do przyśpieszenia wybuchu rewolucji.

10. Federalizm
Przeciwieństwo unitaryzmu, tj. dążności do utworzenia hegemonialnego państwa i centralizmu, tj. dążności do podporządkowania jednemu ośrodkowi władzy. Zakłada on, że władza i procesy decyzyjne są podejmowane na tyle blisko danych społeczności, na ile to możliwe. Centralizacji ulegają tylko te dziedziny życia społecznego, gdzie jest to konieczne. Są to przede wszystkim: polityka zewnętrzna, obrona, polityka gospodarcza. Zadania, które nie muszą być kompetencją rządu centralnego są przekazywane regionom. Federalizm polega na rozdziale suwerenności między federację oraz jej części składowe, noszące różne nazwy w zależności od kraju (stany – USA, prowincje – Kanada, kantony – Szwajcaria).
O federalizmie mówić można:
1) w wypadku pojawienia się państwa złożonego
2) w wypadku decentralizacji zarządu terytorialnego (federalizm wewnętrzny)
3) w wypadku kształtowania się ponadpaństwowych organizacji międzynarodowych
Można się spotkać z różnymi formami połączenia kilku państw. Należą do nich: unia personalna, unia realna, konfederacja, federacja.

11. Karty Konstytucyjne
W konstytucji z 1814 r. nietrudno dostrzec trzy charakterystyczne rysy:
a. Karta, oktrojowana przez Ludwika XVIII, formalnie nawiązywała do niektórych urządzeń przedrewolucyjnych, przede wszystkim przez odrzucenie teorii suwerenności ludu oraz przez przywrócenie niektórych instytucji zniesio-nych przez rewolucję, jak np. szlachectwa.
b. Ludwik XVIII rozumiał jednak dobrze, że we Francji dokonały się od 1789 r. pewne zmiany nieodwracalne, że zatem monarchia nie może nie respektować wielu zdobyczy rewolucji. Dlatego też Karta we wstępie gwarantowała równość wszystkich wobec prawa, wolność osobistą, wolność wyznania (ale religia katolicka była religią panującą), wolność prasy, nieodwołalność sprzedaży dóbr narodowych. Gwarancje te stanowiły faktycznie odpowiednik rewolucyjnych Deklaracji praw i wykluczały możliwość odrodzenia się przywilejów stanowych. Dawały one tym samym Karcie charakter konstytucji obywatelskiej
c. Zasady ustrojowe konstytucji nawiązały wyraźnie do konstytucji angiel-skiej. Powiedzieć można, że Karta ujęła w formie spisanego aktu niektóre podstawowe zasady nie spisanej konstytucji angielskiej. Nie brak i istotnych różnic między obu konstytucjami. r
2. Na czele państwa stał dziedziczny król. On powoływał ministrów, którzy tworzyli Radę Ministrów. K ról był nieodpowiedzialny, a wszystkie akty królewskie wymagały k o n t r a s y g n a t y odpowiedzialnych ministrów.
Władzę ustawodawczą sprawował dwuizbowy organ parlamentarny, skła-dający się z Izby Parów i Izby Deputowanych Departamentalnych. I z b a p ar ó w miała na wzór angielski skład arystokratyczny. Wchodzili do niej członkowie dożywotni i dziedziczni, dowolnie mianowani przez króla. I z b a D e p u t o w a n y c h była obierana na lat 5 w wyborach mało demokratycz-nych. Powszechność ich była ograniczona wysokim cenzusem majątkowym. W praktyce prawo wyborcze czynne miało tylko 100000 wyborców, a prawo bierne zaledwie 12000 osób. Zasada równości wyborów została w 1820 r. poważnie naruszona przez przyznanie najbogatszym wyborcom prawa 2-krot-nego głosowania (wybory pluralne). W drugim głosowaniu wyborcy ci wybie-rali sami 2/5 całego składu Izby Deputowanych.
Konstytucja ustaliła główne zasady współpracy króla z izbami i przyznała mu szerokie atrybucje. Król miał prawo zwoływać i rozwiązywać izby, jedynie on miał prawo inicjatywy ustawodawczej oraz prawo sankcji i prawo ogłasza-nia ustaw. Ponadto król miał prawo wydawania ordonansów "koniecznych dla wprowadzenia w życie ustaw lub dla bezpieczeństwa państwa" (art. 14.).
Ministrowie mogli być członkami jednej lub drugiej izby i mogli zabierać głos w obu izbach. Przypomnijmy, że w Stanach Zjednoczonych nie mogli być członkami żadnej z izb (339), w Anglii zaś, przeciwnie, ministrowie musieli być członkami jednej z izb i tylko w tej izbie mogli występować (325). Konstytucja mówiła tylko o odpowiedzialności karnej ministrów. Izba Deputowanych mogła postawić ministra w stan oskarżenia, a sądziła go Izba Parów. Wzoro-wano się tu więc na angielskiej procedurze impeachment. Nie było natomiast sformułowanej zasady odpowiedzialności politycznej ministrów, Karta stworzyła jednak możliwość wykształcenia się w praktyce konstytucyjnej rządów parlamentarnych

12. Landtag
Głównymi organami stanowymi były zgromadzenia stanowe, zwane w Niemczech sejmikami krajowymi czyli Landtagami. Geneza tych reprezentacji stanowych wiąże się ze zjazdami feudalnymi wszystkich wasali oraz ze wzrostem ich znaczenia politycznego z jednej strony, a potrzeba władców uzyskania uchwał podatkowych. Landtagi pojawiły się w Niemczech już w XIII w. Były różnie zorganizowane w poszczególnych krajach niemieckich, różnice dotyczyły ich składu i atrybucji.
1)
A – uchwały przedstawicieli poszczególnych stanów zapadały w Niemczech oddzielnie w odrębnych kolegiach,
B – posłowie byli uważani za reprezentantów swojego stanu i swego kraju, byli związani instrukcjami swoich wyborców,
C – wszędzie działalność Landtagów opierała się na pewnego rodzaju mowach miedzy księciem a stanami, ujętych w formie przywilejów, w razie niedotrzymania umowy, stanom przysługiwało prawo oporu tzn. prawo wypowiedzenia posłuszeństwa.
2) Skład landtagów był różny w różnych krajach. W skład ten wchodzili z reguły przedstawiciele szlachty, duchowieństwa i mieszczaństwa. Stan mieszczański uzyskiwał na ogół dopiero później stanowisko równorzędne z obu stanami przodującymi. Reprezentacja chłopska należała do wyjątków, pojawiała się dopiero tam, gdzie żyli wolni chłopi np. Tyrol.
3) Najważniejsza funkcją Landtagów było uchwalanie podatków. Władca nie mógł nakładać nowych podatków bez zgody stanów posiadających immunitety podatkowe. Sejmy uchwalając podatki zastrzegały sobie prawo do ich ściągania i administrowania nimi. W ten sposób powstał i rozwinął się szeroko dualizm zarządu skarbowego w Niemczech.
4) Obok uchwalania podatków, stany miały udział w zarządzie kraju i ustawodawstwie krajowym np.: prawo wyrażania zgody na prowadzenie wojny i zawarcie pokoju, wypływ na obsadę głównych urzędów. Rozwój Landtagów nadał niektórym krajom niemieckim już w XIV i XV wieku charakter feudalnych monarchii stanowych

13. Konfederacja
Związek zawierany na pewien okres przez szlachtę, duchowieństwo lub miasta dla osiągnięcia określonych celów; konfederacja działała w zastępstwie władzy państwowej lub dążyła do wymuszenia na niej określonych postulatów. W Polsce konfederacje wystąpiły pod koniec XIII w. (miasta); w poł. XIV w. pojawiły się konfederacje szlacheckie, skierowane przeciw władzy centralnej (np. Maćka Borkowica 1352); w okresie bezkrólewia wykształciły się konfederacje, które były formą władzy i miały na celu obronę porządku wewnętrznego i zastąpienie niedziałającego sądownictwa królewskiego.

14. Szlachta urzędnicza
W strukturze szlachty (Francja w okresie monarchii absolutnej) wyróżnić możemy dwie warstwy: szlachta rodowa i szlachta urzędnicza.
Szlachta rodowa rekrutowała się z dawnych rodów szlacheckich. Wśród niej wyróżniały się dwie grupy: szlachty dworskiej (noblesse de cour) i szlachty prowincjonalnej.
W przeciwieństwie do szlachty rodowej, szlachta urzędnicza stanowiła warstwę społeczną bardziej dynamiczną. Do warstwy tej wchodziły osoby nobilitowane, głownie pochodzenia mieszczańskiego. Nazwa szlachty urzędniczej wskazuje na to, że nobilitacje obejmowały głownie osoby zajmujące pewne urzędy. W istocie bowiem sprawowanie niektórych funkcji i urzędów przyznawało ich piastunom prawa szlacheckie. Do nich należały funkcje oficerskie, urząd sekretarza królewskiego, funkcje w Parlamencie i inne. W praktyce, ponieważ urzędy nabywać można było w drodze kupna, mieszczanie zyskiwali szlachectwo przez kupno urzędów „nobilitujących”. Możliwości były tu znaczne. U schyłku monarchii absolutnej istniało we Francji 4000 urzędów przyznających szlachectwo.
Pod względem prawnym nie było różnicy między szlachtą rodową a szlachtą urzędniczą. W rzeczywistości do szeregów szlachty urzędniczej dostawały się najaktywniejsze i najbogatsze elementy mieszczańskie. Była więc ona bliżej związana z aktywnością przemysłową i handlową, z interesami mieszczaństwa. Z czasem szlachta ta zaczęła się upodabniać do szlachty rodowej, nabywać dobra ziemskie i solidaryzować się z interesami feudałów. Ułatwiony dostęp do stanu szlacheckiego przyczynił się więc do osłabienia sił rodzącej się burżuazji, wyrywając z jej szeregów wartościowych przedstawicieli.

15. Ius territoriali w Rzeszy
W XVII w. państwa niemieckie uzyskały niezależność na zewnątrz, co było możliwe w warunkach wewnętrznego rozkładu Rzeszy. Najważniejszym aktem, który sprawę tę unormował, były postanowienia pokoju westfalskiego (1648 r.), które oznaczały szczytowe osiągnięcie władców terytorialnych na ich drodze do zwierzchnictwa terytorialnego. Akt ten przyznawał tym władcom suwerenność ( IUS TERRITORII et superioritatis ) i prawo prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej. Jedynym ograniczeniem był tu zakaz zawierania przez książąt Rzeszy przymierzy, które mogłyby niekorzystnie odbić się na Rzeszy jako całości. Zakaz ten obejmował także wszczynanie wojen z cesarzem lub między sobą. W rzeczywistości więc książęta Rzeszy rządzili się jak władcy w pełni suwerenni.

16. Republika
Z łac. Res – rzecz; publicus – ogólnie dostępnhy. Polskim odpowiednikiem: rzeczpospolita
Państwo będące wspólnym dobrem wszystkich obywateli. W republice nie ma monarchy. Na czele stoi urzędnik powoływany na określony czas (kadencja). W starożytnym Rzymie takich urzędników było dwóch równocześnie. Zwano ich konsulami. W Wenecji od VIII do XVIII w. wybierano dożów (wyjątkowo urząd dożywotni). Współcześnie głowa państwa w republice nosi zazwyczaj tytuł prezydenta. W każdej demokratycznej republice obowiązuje trójpodział władzy.
Ustrój republikański pojawił się w starożytności (miasta-państwa w Grecji, Rzym). W średniowieczu należał do rzadkości (republiki mniejsze we Włoszech, wolne miasta cesarskie w Niemczech i praktycznie niezależne miasta w Niderlandach, kantony w Szwajcarii. W ogóle mniemano, że ustrój republikański jest odpowiedni tylko dla krajów małych. Republika rzymska po rozrośnięciu się do wymiarów imperium, po stu latach wojen domowych przekształciła się w cesarstwo. Republika w Anglii zainicjowana przez Cromwella przetrwała zaledwie 10 lat (1649-1660). Praktycznie republikański ustrój szlacheckiej Rzeczypospolitej polsko-litewskiej (pomimo tego, że prezydował jej elekcyjny monarcha) zmierzał w XVII w. w kierunku anarchii, co zdawało się także potwierdzać teorię o niemożności zastosowania form republikańskich dla rozległego państwa.
Dopiero powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej zadało kłam tej zasadzie. Proklamowanie I republiki we Francji (1792) rozpoczęło rozpowszechnianie republikańskiej formy ustrojowej na kontynencie europejskim. ‘Ofensywa republikanizmu’ trwała przez cały wiek XIX. Współcześnie większość pańśtw świata to republiki (a pozsotałe pańśtwa to monarchie konstytucyjno-parlamentarne funkcjonujące w praktyce jak republiki)
W historii nowożytnej często występuje pojęcie republiki burżuazyjnej. Panuje w niej kapitalistyczny ustrój gospodarczy, a klasą przewodnią w społeczeństwie jest burżuazja. Republika może być państwem zarówno oligarchicznym, jak i demokratycznym.

17. Dyktatura proletariatu
Dyktatura proletariatu to wg koncepcji marksistowskiej forma sprawowania władzy bezpośrednio po rewolucji proletariackiej, oparta na przemocy wobec klas i warstw związanych z ustrojem kapitalistycznym. Zgodnie z teoretycznym przewidywaniem jednoczesnej rewolucji we wszystkich krajach kapitalistycznych dyktatura proletariatu miała stanowić stadium przejściowe na drodze do stworzenia bezklasowego i bezpaństwowego społeczeństwa komunistycznego, w praktyce, po rewolucji bolszewickiej w Rosji, utrwaliła się jako ideologiczna podstawa państwa autorytarno-totalitarnego rządzonego przez partię komunistyczną, z czasem określana eufemistycznym mianem demokracji socjalistycznej.
Dyktatura proletariatu - w doktrynie marksistowskiej forma sprawowania władzy, na etapie następującym bezpośrednio po rewolucji proletariackiej.
Charakterystyczną cechą dyktatury proletariatu jest przemoc wobec klas i warstw społecznych powiązanych z uprzednio panującym ustrojem kapitalistycznym. Etap ten miał się zakończyć z chwilą utworzenia bezklasowego społeczeństwa komunistycznego. W rzeczywistości dyktatura proletariatu przybierała formę autorytarnych rządów partii komunistycznych, które w ostatnich latach przed upadkiem całej formacji społeczno-politycznej pod koniec XX wieku nosiły miano demokracji socjalistycznej.

18. Konstytuanta
(z francuskiego assamble constituante – zgromadzenie ustawodawcze, od łacińskiego constituo – ustalać, ustanawiać), zgromadzenie polityczne o charakterze przedstawicielskim powołane wyłącznie w celu opracowania oraz uchwalenia konstytucji państwa. Nazwa po raz pierwszy nadana francuskiemu Zgromadzeniu Narodowemu, które uchwaliło w 1791 konstytucję Francji.
Prototypem konstytuanty była też amerykańska Konwencja Konstytucyjna, dziełem jej prac jest obowiązująca konstytucja USA. W Polsce funkcję konstytuanty spełniały Sejm Czteroletni (1788–92) oraz występujący pod tą samą nazwą jednoizbowy Sejm Ustawodawczy w latach 1919–22 i 1947–52. Po przełomie politycznym w 1989, na mocy ustawy z 1992 o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji RP, rolę konstytuanty pełni Sejm i Senat połączone w Zgromadzenie Narodowe.
Termin Konstytuanta używany był także podczas rewolucji 1905-1907 w potocznym języku politycznym dla określenia postulowanego ciała ustawodawczego, mającego wnieść zmiany do ustroju carskiej Rosji.

19. Trybunał norymberski
Międzynarodowy Trybunał Wojskowy (MTW), Trybunał Norymberski, sąd powołany w 1945 z inicjatywy zwycięskich mocarstw: Francji, Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Związku Radzieckiego.Stworzony w celu osądzenia zbrodniarzy wojennych, winnych zbrodni przeciwko pokojowi i przeciwko ludzkości podczas II Wojny Światowej. Na siedzibę MTW wybrano Berlin. Pierwsza rozprawa odbyła się w Norymberdze (procesy Norymberskie) i trwała od 20 listopada 1945 do 1 października 1946.W skład MTW wchodziło 4 sędziów mianowanych przez mocarstwa zwycięskiej koalicji. Sędziowie wydawali wyroki większością 3 głosów. MTW skazał na karę śmierci 12 oskarżonych, 3 na dożywotnie więzienie, 2 na 20 lat więzienia, jednego na 15 lat i jednego na 10 lat więzienia. Uznał 4 organizacje hitlerowskie (NSDAP, SS, SD i Gestapo) za przestępcze. Wyroki MTW potwierdziła rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 11 grudnia 1946, co nadało im moc norm prawa międzynarodowego.
* * *
Norymberskie procesy, główny proces (odbywający się w latach 1945-1947) 22 niemieckich zbrodniarzy wojennych przed MTW i trybunałami amerykańskimi lub alianckimi. Akty oskarżenia sporządzono w oparciu o statut MTW podpisany 8 sierpnia 1945 przez 19 państw. Oskarżonym postawiono cztery główne zarzuty: udział w spisku przeciwko pokojowi, zbrodnie przeciwko pokojowi, zbrodnie wojenne, zbrodnie przeciwko ludzkości. Wyroki ogłoszono 30 września i 1 października 1946. Trybunał skazał 12 oskarżonych na karę śmierci przez powieszenie. Zbrodniarzami skazanymi na najwyższy wymiar kary byli: M. Bormann - szef kancelarii NSDAP (zaocznie), H. Frank - generalny gubernator, W. Frick - protektor Czech i Moraw, H. Goring - marszałek Rzeszy, A. Jodl - szef sztabu Wehrmachtu, E. Keltenbrunner – szef RSHA, W. Keitel - szef Wehrmachtu, J. Ribbentrop- minister spraw zagranicznych, A. Rosenberg - minister ds. terenów wschodnich, F. Sauckel - pełnomocnik ds. pracy, A. Seyss-Inquart - komisarz Holandii, J. Streicher - wydawca Der Strmer. Na kary dożywotniego więzienia skazano 3 oskarżonych: W. Funka, R. Hessa, E. Raedera. Kary więzienia otrzymali: B. von Schirach, A. Speer (20 lat), K. von Neurath (15 lat) i K. Donitz (10 lat). Uniewinniono: H. Fritzschego, F. von Papena, H. Schachta. Wyroki śmierci wykonano 16 października 1946. Zgromadzenie Ogólne ONZ zatwierdziło statut MTW 11 grudnia 1946, uznając zawarte w nim postanowienia za obowiązujące normy prawa międzynarodowego. W latach 1947-1949 odbywało się dalszych 12 procesów przeciwko funkcjonariuszom hitlerowskim, lekarzom, politykom, przemysłowcom oskarżonym o zbrodnie wojenne.
20. Koncepcja wodzostwa
III Rzesza hitlerowska (19330- 1945)
Hitler skupił w swym ręku faktycznie całą władzę. Przyjął władzę prezydenta, tytuł wodza i kanclerza Rzeszy - Fhrer und Reichskanzler. Władzę swą oparł, więc na pojęciu wodzostwa.
Pojecie to spotykamy także w innych ustrojach faszystowskich. Władza wodza nie wywodziła się ani z suwerenności ludu, ani z prawa boskiego. Jest to władza czysto osobista, niemająca odpowiednika ani w despotach starożytnych, ani w absolutyzmie feudalnym. Hitler zniósł wolność obywatelską, rozwiązał związki zawodowa i partie. Zadaniem jedynej - NSDAP - było totalne zorganizowanie całego społeczeństwa i kontrola wszystkich przejawów jego życia, w tym celu uruchomiono aparat terroru - tajną policję (gestapo) i sądy wyjątkowe.
Władza dyktatora opierała się na kumulowaniu w jednym reku szeregu ważnych stanowisk.