Sztuka oświecenia - zarys ogólny

OŚWIECENIE



Oświecenie określane często jako Wiek Rozumu to prąd kulturalny oraz okres w historii Europy. Ludzie oświecenia najbardziej cenili to, co można pojąć rozumem. Ważna cecha oświecenia to sekularyzacja (przejęcie majątku, urzędów lub innych sfer życia publicznego spod władzy lub kontroli władzy kościelnej) państw europejskich oraz sformułowanie praw człowieka. Postawę ludzi oświeceniowych znamionowały: utylitaryzm (najwyższy cel postępowania to pożytek jednostki i społeczeństwa), humanitaryzm, optymizm, krytycyzm. Na Zachodzie Europy oświecenie trwało od końca XVII w do końca XVIII w. Okres oświecenia w Polsce można podzielić na trzy fazy:
-wczesną - od lat 40. XVII w. do roku 1764;
- dojrzałą (zwaną też czasami stanisławowskimi) - lata 1764-1795;
- schyłkową (zwaną też późnym oświeceniem lub oświeceniem postanisławowskim) - lata 1795-1822.
Oświeceniowe doświadczenia Zachodu w dużym stopniu różniły się od naszych polskich założeń. Podczas gdy Zachód kumulował swe siły do walki z monarchią absolutną (np. działalność Woltera, Monteskiusza), Polacy starali się wzmocnić władzę monarszą, aby ratować chylącą się ku upadkowi państwowość polską. Polskie oświecenie walczy z zacofaniem kojarzonym ze zjawiskiem sarmatyzmu, natomiast zachodnioeuropejskie dążenia to liberalizacja życia społecznego i walka o prawa człowieka. Idee oświecenia na ziemiach polskich doprowadziły do powstania Konstytucji 3 Maja.


Oświecenie w Polsce:

Dominującą cechę polskiego oświecenia stanowi dydaktyzm(pouczanie). Nie ma w nim tak wyraźnego jak we Francji nurtu dyskusji religijnych, deklaracji deizmu czy libertynizmu, tym bardziej, że najwybitniejsi przedstawiciele literatury i kultury to duchowni. Bliższym i ważniejszym celem było twórcze przeciwstawienie się tradycji sarmackiej, stworzenie nowego modelu obywatela, świadomego swoich powinności i zaangażowanego w reformę kraju.
Początek ruchu oświeceniowego w Polsce wiąże się z działalnością dwóch instytucji:

- Biblioteki braci Załuskich, pierwszej polskiej i jednej z pierwszych na świecie biblioteki publicznej, bogate zbiory liczące 400 tys. egzemplarzy w tym rękopisy staropolskie.
- Collegium Nobilium Stanisława Konarskiego, zreformowanej szkoły pijarskiej (1740)

Jednakże pełny rozkwit oświecenia w Polsce wiąże się z faktem wstąpienia na tron polski w 1764 roku Stanisława Augusta Poniatowskiego i jego mecenatem:

- 1765 powstaje Szkoła Rycerska, wychowująca młodzież szlachecką w duchu nowoczesnego patriotyzmu, powstaje Teatr Narodowy, zaczyna ukazywać się "Monitor" (2 x tygodniowo); "czasopismo moralne" wzorowane na angielskim "Spektatorze", inspirowane i wspierane finansowo przez króla stało się główną trybuną propagowania reform; wprowadzenie nowych form literackich : felietony, eseje, artykuły, reportaże, listy do redakcji i odpowiedzi na listy - autorzy krytykują sarmackie zacofanie, postulują nowy wzór osobowy szlachcica oświeconego, biorą w obronę mieszczan i chłopów, piszą o problemach politycznych i gospodarczych Polski, walczą o tolerancję religijną i o świecką edukację.
- 1773 powstaje Komisja Edukacji Narodowej, pierwsze w Europie ministerstwo oświaty.
- Król inicjuje projekt nowoczesnego opracowania dziejów Polski, którego efektem będzie dzieło Adama Naruszewicza Historia narodu polskiego
- Król skupia wokół siebie pisarzy i poetów


Poza programem obozu królewskiego rozwijały się radykalne nurty oświecenia, tj. jakobini i Kuźnica Kołłątajowska.

Wychowawcze zadania literatury najszybciej podjął dramat (komedie Franciszka Bohomolca i Franciszka Zabłockiego, później komedia polityczna Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza i twórczość dramatyczna Wojciecha Bogusławskiego z Krakowiakami i góralami na czele) oraz publicystyka na łamach "Monitora". Realizowali je również poeci z kręgu stanisławowskiego, skupieni wokół królewskiej inicjatywy "obiadów czwartkowych" i czasopisma "Zabawy przyjemne i pożyteczne". Ich twórczość, w dużej mierze, okolicznościowa podlegała tradycyjnym podziałom poetyki klasycystycznej:

- ody (Adam Naruszewicz, Stanisław Trembecki)
- satyry (Naruszewicz, Ignacy Krasicki)
- bajki (Trembecki, Krasicki)
- list poetycki (Krasicki)
- poemat heroikomiczny (Krasicki, Kajetan Węgierski, Jakub Jasiński)

Obok tego nurtu rozwijała się również twórczość liryczna w duchu sentymentalnym (Franciszek Karpński, Franciszek Dionizy Kniaźnin) nastawiona na analizę stanów emocjonalnych, odwołująca się do wzorów poezji ludowej i języka potocznego.

Mimo dominującego w literaturze dydaktyzmu, zadania i właściwości literatury jako środka wypowiedzi artystycznej były również przedmiotem teoretycznych rozważań i dyskusji, a Franciszek Ksawery Dmochowski dokonał adaptacji na grunt polski słynnej L'Art potique Boileau pt. Sztuka rymotwórcza.

Oświecenie to również początek nowożytnej powieści polskiej (Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, Pan Podstoli Krasickiego) oraz rozwój nowożytnej publicystyki politycznej i myśli społecznej (Stanisław Staszic, Hugo Kołłątaj, Franciszek Salezy Jezierski). Wszystkich publicystów epoki łączyło przekonanie o potrzebie zmiany stosunków społecznych w duchu humanitaryzmu (walka o prawa mieszczan i podmiotowość chłopów) i reform gospodarczych ustanawiających równowagę ekonomiczną kraju i obywateli.


Oświecenie w Europie:

Nowe myśli zapoczątkowali Francuzi, Anglicy i Holendrzy. Rozwój przypada na XVIII w. Jednym z pierwszych uczonych był Kartezjusz. W "Rozważaniach o metodzie" stwierdził, że najważniejszym czynnikiem jest rozum. Wszystko niezgodne z rozumem odrzucał: "cogito ergo sum" (myślę więc jestem). Okres ten nazwano oświeceniem, ponieważ przywiązywał szczególną wagę do siły rozumu, jako światła rozjaśniającego poznanie świata. W związku z docenianiem rozumu odczuwano potrzebę szerzenia oświaty i wpajania w społeczeństwa przekonania o konieczności powszechnej edukacji. Najpopularniejszym kierunkiem był racjonalizm i deizm, który uznawał Boga za stwórcę świata, ale odrzucał jego ingerencję w sprawy ludzkie.

Główne nurty artystyczne w oświeceniu:

Klasycyzm - wyznaczał poezji cele utylitarne, stawiał przed nią zadania dydaktyczno-moralizatorskie, wyrastające z przekonania o ogromnej roli słowa jako narzędzia oddziaływania na społeczeństwo. Architektura klasycystyczna czerpała dużo ze starożytności, stosowano kolumnady, w opozycji do baroku przeważały fasady o liniach prostych bez wygięć i skrętów.

Sentymentalizm - traktował literaturę jako sposób pokazania wewnętrznego życia człowieka oraz kształtowania autentycznych, odrzucających pozory, więzi międzyludzkich, co również prowadziło do moralizatorstwa; głównym ideologiem sentymentalizmu był francuski pisarz Jean-Jacques Rousseau; termin sentymentalizm upowszechnił się dzięki powieści angielskiego pisarza Lawrence'a Sterne'a 'Powieść sentymentalna'; nawiązując do wielu nurtów myśli filozoficznej (m.in. empiryzmu i sensualizmu), sentymentalizm kładł nacisk na analizę jednostkowej sytuacji człowieka, na tkwiące w nim wewnętrzne sprzeczności; analizował też sytuację społeczną, podkreślając negatywną rolę sztucznie tworzonych barier i przedziałów stanowych.

Rokoko - styl charakterystyczny dla wytwornej i subtelnej (rozrywkowej) twórczości - dla pewnego typu komedii, oper i drobnych wierszy; istotą jego było rozumienie piękna jako wartości podstawowej, dającej przyjemność obcowania z wytworami sztuki.

Architektura oświecenia:
W epoce oświecenia architektura została zdominowana przez styl klasycystyczny. Przykładami tego stylu w Polsce są min.: Teatr Wielki w Warszawie, Pomnik Kopernika, Sala Tronowa w Zamku Królewskim i kompleks gmachów na Placu Bankowym w Warszawie. Cechy charakterystyczne klasycyzmu w architekturze to zainteresowanie grecką architekturą, w której doszukiwano się ideału piękna (kościół Św. Aleksandra na Placu Trzech Krzyży w Warszawie), regulacja i porządek urbanistyczny, kubiczne bryły, budowanie głównie gmachów dla władz i instytucji. Budynki stawiano na planie regularnych prostokątów lub kwadratów i kół. W podziałach fasad spotykamy wszystkie porządki architektoniczne: joński, koryncki, dorycki i toskański. W oszczędnej dekoracji stosowano motywy zaczerpnięte z budowli starożytnych, przeważnie girlandy, wieńce laurowe, orły cesarskie, przedstawienia sfinksów. We wnętrzach przeważają kolory pastelowe.
Charakterystyczne cechy architektury świeckiej: budowle połączone ściśle z parkiem, dekoracyjne wieże, balustradowe attyki, wielkie okna, ozdobne malowidła na drzwiach i ścianach, sale urządzane w stylu egzotycznym, na modłę japońską czy chińską. Przy budynku powstawał prostokątny plac o ścianach ze strzyżonych drzew, zwany salonem. Lękano się pustych płaszczyzn, a więc zapełniano je rzeźbami i malowidłami.


Malarstwo oświeceniowe (klasycystyczne)

Malarstwo klasycystyczne podejmowało najchętniej treści patriotyczne i tematykę czerpaną z historii i mitologii rzymskiej lub greckiej. W zakresie formy realizowano winckelmanowską zasadę piękna, dla której ideałem była rzeźba antyczna.Rysunek odgrywał najpoważniejszą rolę w owych statycznych kompozycjach, a koloryt ograniczony do tonów lokalnych i reliefowy modelunek miały go tylko podkreślić. Malarstwo klasycystyczne rozwijało się w Polsce w dwóch zasadniczych etapach. Pierwszy z nich - to okres Oświecenia, lata panowania Stanisława Augusta. Etapem drugim były czasy porozbiorowe, m.in. Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego. Tendencje rozwojowe polskiego malarstwa klasycystycznego przebiegały na ogół zgodnie z linią rozwojową sztuki zachodnioeuropejskiej. Z wielkiej liczby twórców, na ogół anonimowych, wybija się kilka indywidualności, np. Konstanty Aleksandrowicz (portret ks. Karola Radziwiłła, ok. 1785) i Józef Faworski (portret Wiktorii Madalińskiej). Malarstwo oficjalne reprezentowali artyści działający w bezpośredniej styczności z dworem Stanisława Augusta. Byli to początkowo wyłącznie artyści obcy - głównie Włosi i Francuzi: Jean Pillemant - malarz dekoracyjny, projektujący również ornamenty do dzieł sztuki zdobniczej, Jan Bogumił Plersch - autor wybitnych iluzjonistycznych malowideł w Pomarańczarni w warszawskich Łazienkach, a przede wszystkim pierwszy oficjalny malarz króla - Marcello Bacciarelli i najważniejszy dla przyszłego rozwoju malarstwa polskiego - Bernardo Bellotto zwany Canaletto. Do malarzy zrywających z tradycją baroku, a przyjmujących coraz częściej nowe klasyczne reguły, należeli uczniowie Bacciarellego: Józef Wall i Kazimierz Wojniakowski. Szczególnie w portretach malowanych przez Wojniakowskiego przejawia się tak charakterystyczny dla malarstwa klasycystycznego przedmiotowy stosunek do modela, wolny od idealizowania i czułostkowości. Również ostatnia faza twórczości uczniów Smuglewicza należy do fazy dojrzałego klasycyzmu; świadczą o tym portrety malowane przez Macieja Topolskiego i Józefa Peszkę, w których rysunek dominuje nad bryłą i kolorem.


Wybitni malarze klasycyzmu:

Marcello Bacciarelli (ur. 6 lutego 1731 w Rzymie — zm. 5 stycznia 1818 w Warszawie) - malarz włoski, w roku 1753 powołany został na dwór drezdeński króla polskiego Augusta III. W roku 1761 udaje się do Wiednia, gdzie dla Marii Teresy wykonuje portrety całej rodziny cesarskiej. W roku 1765, po śmierci Augusta III, udaje się na dwór nowoobranego króla Stanisława Augusta i przenosi się do Warszawy. Na polecenie króla otwiera w roku 1766 szkołę malarską na Zamku. W dwa lata później otrzymuje Bacciarelli szlachectwo polskie, wkrótce też zostaje generalnym dyrektorem pałaców i królewskich zbiorów sztuki. W roku 1787 odbywa dłuższą podróż po Włoszech, skąd przywozi zakupione dla króla cenne dzieła sztuki, tworzące wraz z całym szeregiem innych sławną galerię Stanisława Augusta. W Polsce pozostaje Bacciarelli również po abdykacji Stanisława Augusta (1795), tu też umiera w Warszawie w roku 1818. Działalność Bacciarellego nie pozostała bez wpływu na artystów polskich, których tak wielu wyszło z jego szkoły. Spuścizna artystyczna Bacciarellego jest wielka. Jego dziełem są plafony w Zamku Warszawskim w salach: marmurowej, rycerskiej i koncertowej, podobnie jak i dawny plafon w sali Salomona w Łazienkach. Na polecenie króla wykonał Bacciarelli szereg scen z historii Polski. Najbardziej jednak interesowało go malarstwo portretowe, w którym był mistrzem. Samych portretów króla Stanisława Augusta pozostawił Bacciarelli ponad 30, prócz tego sportretował członków najbliższej rodziny królewskiej i arystokracji polskiej. Portrety Bacciarellego cechuje dobry gust, miękkość kolorytu i styl pasujacy do epoki.

Bernardo Bellotto (zw. Canaletto lub Canaletto młodszym) (30 stycznia 1721, Wenecja - 17 listopada 1780, Warszawa) - jeden z najwybitniejszych malarzy weneckich XVIII wieku.
Canaletto był Włochem. Działał w Wenecji, Dreźnie i Monachium. Do Polski przybył w 1767 roku na zaproszenie Stanisława Augusta Poniatowskiego. Wsławił się pięknymi, realistycznymi pejzażami, głównie Drezna i Warszawy. Wiele z nich posłużyło po 1945 roku do rekonstrukcji zniszczonej podczas wojny Warszawy.


Muzyka:

Epoka klasycyzmu w muzyce trwa mniej więcej od 1760 do 1820 roku. Po barokowych namiętnościach i kontrastach znów zwrócono się w stronę wzorów starożytnych, to znaczy w kierunku umiaru i prostoty. W sztukach pięknych mówi się ( dla odróżnienia od starożytnej sztuki klasycznej ) o dziełach klasycystycznych, w literaturze – o epoce oświecenia, zaś muzykę tego okresu nazywamy po prostu muzyką klasyczną. Wielkim centrum muzyki klasycznej stał się Wiedeń, dzięki tworzącym tam trzem geniuszom: Haydnowi, Mozartowi i Beethovenowi.
W utworach muzyki klasycznej przeważa homofonia, choć polifonia całkowicie nie zanika. W melodiach słychać wyraźne motywy, zdania muzyczne, okresy, tematy.
Popularność zdobywa skonstruowany w 1711 r. fortepian i muzyka fortepianowa. Na publicznych koncertach wykonywane są dzieła orkiestrowe, a więc symfonie, uwertury, koncerty instrumentalne. Dzięki otwieraniu publicznych teatrów i sal koncertowych muzyka zyskuje coraz szerszą popularność, szczególnie wśród mieszkańców miast. Coraz więcej ludzi muzykuje w domu, dla nich kompozytorzy piszą duety, tria, kwartety.
W klasycyzmie kompozytorzy chętnie piszą wariacje, ronda, ale przede wszystkim formy sonatowe. Zarówno w kwartetach, triach, jak i w symfoniach i sonatach stale pojawia się przynajmniej jedna część skomponowana według zasad tej formy.
W okresie klasycyzmu ukształtowała się orkiestra symfoniczna złożona z grupy smyczków, instrumentów dętych i perkusji. Liczyła wówczas od kilkunastu do kilkudziesięciu muzyków.


Galeria sławnych kompozytorów

Wolfgang Amadeus Mozart ( 1756 – 1791 )
Urodził się w Salzburgu w Austrii jako syn muzyka. Był genialnym dzieckiem. Już w wieku kilku lat potrafił biegle grać na skrzypcach, organach i klawesynie; komponował, umiał zapamiętać i zapisać ze słuchu wielogłosowe utwory. W dzieciństwie koncertował na dworach całej Europy, potem był członkiem kapeli arcybiskupa w Salzburgu. Przez większość życia działał w Wiedniu jako niezależny artysta, często pozostając w długach i biedzie. Należał do loży masońskiej. Zmarł w wieku 35 lat. Pozostawił po sobie 40symfonii, koncerty na różne instrumenty, utwory solowe, kwartety, pieśni, dzieła religijne, kilkanaście oper, z których najsławniejsze to: Don Giovanni, Wesele Figara, Czarodziejski Flet. Ostatnim utworem ( niedokończonym ) było Requiem, czyli msza żałobna.

Ludwig van Beethoven ( 1770 – 1827 )
Pochodził z muzycznej rodziny, urodził się w Bonn ( Niemcy ). Od 1792 mieszkał w Wiedniu, gdzie udało mu się pozyskać dla swojej twórczości grono bogatych mecenasów i przyjaciół. Był znakomitym pianistą. Od trzydziestego roku życia zaczął tracić słuch, co było dla niego wielką tragedią. Pod koniec życia nie słyszał nic i porozumiewał się tylko korespondencyjnie. Pomimo kalectwa, siłą woli i wyobraźni, nadal komponował. Zmarł w wieku niespełna 57 lat w Wiedniu.
Twórczość Beethovena to przede wszystkim dziewięć symfonii, uwertury na orkiestrę, koncerty fortepianowe i skrzypcowy, sonaty, kwartety i tria, jedna opera Fidelio, oraz Msza uroczysta – Missa solemnis.
W porównaniu z Mozartem dzieła Beethovena są bardziej dramatyczne i zapowiadają następną epokę – romantyzm.


Gatunki literackie oświecenia:

bajka - wierszowana alegoryczna opowieść o zwierzętach lub ludziach, niekiedy o roślinach czy przedmiotach, która służy do wypowiedzenia pewnej nauki moralnej o charakterze ogólnym i powszechnym, dotyczącej stosunków między ludźmi; prawda ta wypowiadana jest bezpośrednio, zwykle jako pointa na końcu utworu, niekiedy już na początku, bądź też jest tylko sugerowana czytelnikowi; postacie działające wyposażone są w pewne cechy jednoznaczne i niezmienne (wilk-drapieżnik, lis-zdrajca); bajkę charakteryzuje na ogół dyscyplina językowa i dążenie do łatwego nawiązania kontaktu z odbiorcą, co może się wyrażać potocznością języka i stylem gawędziarskim.
Podział bajek:
narracyjna (np. La Fontaine, Francja XVII w.), stanowiąca jakby zwięzłą nowelę o nieskomplikowanej akcji i z niewieloma postaciami oraz bajka epigramatyczna, przeważnie czterowersowa, rysująca pewną elementarną sytuację, a na jej tle paralelizm lub kontrast postaw. W okresie oświecenia bajka stała się jednym z głównych gatunków, służyła dydaktyce i moralizatorstwu;

satyra - utwór o celu dydaktycznym, wytykający i ośmieszający wady i występki zarówno natury ludzkiej, jak i życia zbiorowego - obyczajowego, społecznego, politycznego; istotą satyry jest krytyka, posługuje się więc ona często deformacją, groteską, wyostrzeniem atakowanych cech; w Polsce satyra rozwinęła się właśnie w okresie oświecenia (Krasicki, Naruszewicz), przy czym stała się środkiem konkretnej krytyki społeczno-obyczajowej.

poemat heroikomiczny - utwór epicki, stanowiący parodię eposu bohaterskiego; styl wysoki, zachowywany zgodnie z konwencją dla eposu, stosuje się w poemacie heroikomicznym do opowiadania na tematy błahe i codzienne; cel poematu heroikomicznego jest satyryczno-dydaktyczny lub żartobliwo-rozrywkowy, cechuje go również dygresyjność tonu; liczne sentencje; występuje oktawa, czyli strofa ośmiowersowa o rozkładzie rymów: abababcc, gdzie ababab to sytuacja dramatyczna, natomiast cc to często sentencja ('złota myśl').

komedia - gatunek dramatyczny o treści pogodnej, akcji obfitującej w wydarzenia, oraz mającej pomyślne dla bohaterów zakończenie, z elementami komizmu, niekiedy także karykatury, satyry, groteski, mający na celu wywołanie śmiechu widza.

sielanka - gatunek poetycki, wywodzący się z antycznej Grecji (idylla Teokryta III w. p.n.e.), obejmujący utwory utrzymane w pogodnym tonie, opowiadające o życiu pasterzy lub wieśniaków.

powieść - jeden z głównych gatunków nowożytnej prozy epickiej, cechujący się na ogół większym rozmachem, obszerniejszym układem wątków i postaci, a także zdarzeniowym charakterem świata przedstawionego; ukazane w powieści postacie i zdarzenia są przeważnie fikcyjne, zarazem jednak ukonkretnione, wyposażone w bogactwo szczegółów
esej - (franc. essai=próba) wypowiedź o tematyce literackiej publicystycznej lub filozoficznej, wyróżniająca się swobodnym, osobistym tonem oraz dbałością o formę; od rozprawy (wypowiedzi naukowej lub filozoficznej prezentującej wyczerpująco materiał dowodowy) esej różni się większą elastycznością formy, sięganiem po środki literackie (np. metaforę, obraz, luźną kompozycję), oraz tym, że nie dąży do pełnej syntezy, lecz wyraża refleksje autora.

felieton - (franc. feuilleton=zeszycik, powieść w odcinku) gatunek publicystyczny, podejmujący na ogół aktualną problematykę w sposób swobodny, impresyjny, posługujący się metaforą i skojarzeniem, niekiedy fikcją literacką; felieton ma na celu budzenie zaciekawienia, nawiązanie bezpośredniego kontaktu z czytelnikiem; atrakcyjna forma łączy się z lekkością tonu i często żartobliwym lub satyrycznym charakterem; aktualny temat jest traktowany w felietonie w sposób zróżnicowany stylistycznie, subiektywny, a uogólnienia mają charakter raczej hipotetyczny.

poemat heroiczny - pokazywał wzorcowe postacie na tle doniosłych wydarzeń historycznych („Jagiellonida” Tomaszewskiego)

poemat opisowy - utwór dydaktyczno-filozoficzny, którego treścią jest przedstawienie jakiegoś fragmentu rzeczywistości jako podstawy do szerszych uogólnień; opis podporządkowany jest wizji ogólnej, określonej koncepcji natury, świata; w okresie oświecenia poemat opisowy wyrażał pochwałę człowieka jako twórcy przyrody.

oda - utwór poetycki, który charakteryzuje wzniosłość tematu i stylu, sławiący osobę, ideę, wydarzenie; gatunek wykształcony w starożytności; wg poetyki klasycystycznej oda miała łączyć elementy retoryczne i liryczne; miało się w niej wyrażać uniesienie; dopuszczalna więc była pewna swoboda kompozycyjna; w okresie oświecenia oda służyła do wyrażania tematyki okolicznościowej oraz filozoficzno-moralnej


Wielcy twórcy:

Wolter - Wolter naprawdę nazywał się Franęois Maria Arouet de Voltaire i był synem paryskiego notariusza. Odebrał staranne wykształcenie w kolegium jezuickim w Paryżu. Jako zagorzały racjonalista, prawnik i jednocześnie poeta, dramaturg, publicysta, powieściopisarz, historyk oraz filozof w jednej osobie, był niestrudzonym propagatorem idei oświecenia, tolerancji religijnej, postępu cywilizacyjnego i technicznego, a także głosił postulat niezależności jednostki ludzkiej. Z pozycji racjonalisty i deisty w swych wypowiedziach zażarcie zwalczał instytucje feudalne (zwłaszcza dwór i Kościół), krytykował również skostniałe obyczaje i przesądy, tak mocno zakorzenione jeszcze w społeczeństwie francuskim w II połowie XVIII stulecia. Wielokrotnie naraziło go to na przykrości i sprawiło, iż skazany został na rok więzienia w Bastylii, a później przymusowo wysłany do Anglii. Nie wpłynęło to jednak na zmianę jego poglądów - ani pod opieką markizy de Chatelet, ani na dworze króla pruskiego Fryderyka II, który szczycił się jego przyjaźnią. Konflikt z Fryderykiem II spowodował wyjazd Woltera do Genewy, gdzie w krótkim czasie stał się podłożem konfliktu religijnego. Do Paryża przyjechał Wolter na krótko przed swoją śmiercią, witany po 25 latach nieobecności przez jednych jako papież oświecenia, przez drugich jako kontrowersyjny twórca zasługujący na szacunek. Zostawił po sobie spuściznę niezwykle bogatą i różnorodną, przede wszystkim jako twórca nowego gatunku literackiego - tzw. powiastki filozoficznej - którą jest między innymi słynny Kandyd. Oprócz powiastek filozoficznych Wolter pisał tragedie, poematy. Jest autorem poematu heroikomicznego Dziewica Orleańska, traktatów historycznych i publicystyki, którą namiętnie uprawiał (m.in. Listy o Anglikach, Traktat o tolerancji.) Był współtwórcą Encyklopedii, autorem Słownika filozoficznego i Listów filozoficznych.

Jean-Jacques Rousseau - Był synem genewskiego zegarmistrza i głosił postulaty ucieczki od degradującej człowieka cywilizacji i powrotu do natury. W Rozprawie O naukach i sztukah przekonująco dowodzi, iż cywilizacja jest niemoralna, a nauki i sztuki skaziły obyczaje. Twierdzi, iż najważniejszą cnotą człowieka jest prostota, a panujący system społeczno-polityczny jest korzystny tylko dla uprzywilejowanej, zdemoralizowanej klasy rządzącej. Takie postawienie problemu sprawiło, iż Rousseau stał się prekursorem ideałów rewolucji francuskiej. Konsekwentnie potwierdził on swoje poglądy w Umowie społecznej (która była już konkretną wizją nowego porządku), wypowiadając się bardzo kiytycznie o monarchii, a z wielkim entuzjazmem i aprobatą o demokracji, która jest dziełem wszystkich obywateli współtworzących prawa. Rousseau jest uważany ponadto za twórcę sentymentalizmu, czyli literackie go i umysłowego prądu, niezwykle istotnego w II połowie XVIII wieku, który był zapowiedzią nowej epoki historyczno-literackiej - romantyzmu. Szczególnie znanym dziełem Rousseau, jako sentymentalisty, jest Julia, cyli Nowa Heloiza ( 1760), powieść epistolarna, czyli napisana w formie listów. Jest to korespondencja dwojga kochanków: Julii i Saint-Preux, w której na plan pierwszy wysuwają się uczucia dwojga bohaterów, a pierwiastek emocjonalny wyraźnie góruje nad intelektualnym. Jedną z ostatnich prac Rousseau były Uwagi o rządzie polskim (1772), w której przedstawił reformę ustroju politycznego Rzeczypospolitej, kładąc nacisk na odpowiednie wychowanie młodzieży, które powinno mieć wybitnie narodowy charakter.

Ignacy Krasicki - Najwybitniejszy pisarz, poeta i publicysta polskiego oświecenia, Ignacy Krasicki, pochodził ze zubożałej rodziny magnackiej. Urodził się 3 lutego 1735 roku w Dubiecku nad Sanem, a zmarł 14 marca 1801 roku w Berlinie. W latach 1743-1750 uczęszczał do szkół jezuickich we Lwowie. Od roku 1751 do 1754 przebywał w seminarium misjonarzy w Warszawie, a w latach 1759-1761 studiował w Rzymie. Przed święceniami, w roku 1759, został kanonikiem kijowskim i przemyskim. Po śmierci króla Augusta III, w 1763 roku, został sekretarzem prymasa Eubieńskiego; natomiast po elekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego znalazł się w kręgu najbliższych współpracowników króla. Krasicki, związany z jego wszechstronnym programem reform, był równocześnie współwydawcą i twórcą "Monitora", w którym początkowo jako redaktor naczelny, a później jako autor, zamieszczał wiele swoich artykułów, rozpraw i felietonów.
- poematy heroikomiczne: Monachomachia, czyli Wojna mnichów, Myszeida
- dwa cykle bajek: Bajki i przypowieści (1779) i Bajki nowe, wydane już po śmierci autora,
- powieści: Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, Pan Podstodoli,
- 22 satyry, które zostały wydane w dwóch częściach: 12 najpopularniejszych (Do Króla, Żona Modna, Świat zepsuty, Pijaństwo) w tomiku Satyry cz. I w 1779 r., a Satyry cz. II w tomiku Wiersze pośmiertnie.
Biskup Krasicki pisał również poematy epickie, komedie, a także prace naukowe i encyklopedyczne, między innymi jest autorem pierwszej w Polsce historii literatury (O rymotwórstwie i rymotwórcach) i encyklopedii zatytułowanej Zbiór potrzebniejszych wiadomości Jego dziełem są również liczne tłumaczenia z literatury obcej. Współcześni mu twórcy nazywali go "księciem poetów"
Adam Naruszewicz - poeta, historyk, tłumacz, wydawca. urodził się w 1733 roku w podupadłej rodzinie magnackiej. Studiował w Akademii Wileńskiej, a później za granicą, głównie w Lyonie. Po powrocie do kraju uczył w Warszawie w Collegium Nobilium. W 1748 roku wstąpił do zakonu jezuitów, a później piastował godność biskupa smoleńskiego. W latach siedemdziesiątych był jednym z najbliższych współpracowników króla Stanisława Augusta, redaktorem "Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych", należał do grona uczestników słynnych obiadów czwartkowych. Po przystąpieniu króla do Targowicy załamał się i wycofał z życia publicznego. Nękany chorobą umysłową zmarł w 1796 roku. Jest autorem Historii narodu polskiego, liczącej siedem tomów, licznych przekładów i oryginalnych poezji, w tym ośmiu satyr.

Wybrane dzieła oświecenia:
"Kandyd" Woltera - powiastka filozoficzna, tytułowy bohater, Kandyd, obdarzony najłagodniejszym charakterem na świecie, doświadcza bez własnej winy strasznych przeżyć. W rozlicznych wędrówkach towarzyszy mu uczony Pangloss, przekonany, że "wszystko toczy się najlepiej na tym najlepszym ze światów". Choć wokół dzieją się gwałty, zbrodnie i wojny, choć trzęsienie ziemi niszczy Lizbonę, nic nie jest w stanie zachwiać optymizmu Panglossa. Spotykany po drodze starzec przekazuje Kandydowi naukę życiową: "praca oddala od nas trzy wielkie niedole: nudę, występek i ubóstwo". Bohater i jego towarzysze przyklaskują tej myśli, a podsumowaniem powieści są słowa "trzeba uprawiać swój ogródek" (robić, co do nas należy, mimo przeciwności losu), przeciwstawiając się zarówno naiwnemu optymizmowi Panglossa, jak i pesymizmowi.

"Nowa Heloiza" Jean-Jacques Rousseau - powieść, która wpłynęła na ukształtowanie się sentymentalizmu i preromantyzmu. Treścią utworu są dzieje miłości młodego Saint-Preux i jego uczennicy, Julii. Rodzina dziewczyny nie zgadza się na jej małżeństwo z niezamożnym mieszczaninem i kochankowie muszą się rozstać. Julia zostaje żoną bogatego człowieka, któremu zwierza się ze swej pierwszej miłości, a on wspaniałomyślnie zaprasza Saint-Preux do ich domu, by mieszkał z nimi jak brat i przyjaciel rodziny. Historia kończy się tragicznie - Julia umiera, jednak przed śmiercią pisze do ukochanego list, w którym obiecuje mu, że spotkają się w wieczystym przybytku. Rousseau nadał swojej powieści formę listów, pozwalającą na wprowadzenie osobistych zwierzeń. Wielką popularność zapewniła utworowi obecność w nim nowych ideałów - miłości i siły uczuć, pochwały przyrody i życia z dala od zepsutej cywilizacji.

"Bajki i przypowieści" Ignacego Krasickiego - rozpoczyna je "Wstęp do bajek", kompozycyjnie dzielący się na dwie części. W pierwszej, zbudowanej na zasadzie wyliczenia, narrator przedstawia różnych ludzi, i których zachowania, choć prawdopodobne, są niezgodne z życiowym doświadczeniem (np. stary nie zrzędzi, bogacz pomaga potrzebującym, młody żyje skromnie). W części drugiej pojawia się dialog narratora i jego rozmówcy, który stwierdza, że opisane sytuacje to nie bajki.
Narrator zamyka rozmowę słowami "Prawda, lecz ja to między bajki włożę" - ujawniając w ten sposób swój sceptycyzm. Nie wierzy on w możliwość zmiany ludzkich zachować, choć gdyby zaistniała - świat stałby się znacznie lepszy. Na przeszkodzie stoi ułomność ludzkiej natury, powodująca, że łatwiej skłaniamy się do zła i egoizmu niż dobra. Obraz świata, jaki wyłania się z pozostałych bajek, jest bardzo pesymistyczny. Ludzi cechują pycha, hipokryzja, skąpstwo; Poeta przybiera postawę mędrca, obiektywnego obserwatora, pokazującego ludziom, jacy są naprawdę. Posługując się opisem lub dialogiem Krasicki prezentuje sytuację, którą podsumowuje morałem lub sentencją. Bajki Krasickiego mają charakter ponadczasowy - są nieustannie aktualne, ponieważ koncentrują się na ułomnościach i przywarach człowieka w ogóle, a ludzka natura, niestety, nie zmienia się od wieków.

Encyklopedia, czyli Słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł – największe naukowe i kulturalne przedsięwzięcie epoki. Przedstawia w sposób usystematyzowany dorobek całej dotychczasowej wiedzy i stanowiła wyraz myśli oświeceniowej. Jej autorzy utrwalili poglądy i dorobek oświecenia w dziedzinie nauki i filozofii, zajmowali się literaturą, sztuką i obyczajami. Jej redaktorem był Denis Diderot, a współtwórcami najwybitniejsi myśliciele XVIII – wiecznej Francji: Jean d’ Alembert, Monteskiusz, Wolter, Jean Jacques Rousseau.