Grupa rówieśnicza jako środowisko wychowawcze

Geneza

Jednostka ludzka w ciągu swego życia należy do różnych grup społecznych. Są to małe grupy liczące po kilka osób, grupy znacznie większe obejmujące kilkanaście lub kilkadziesiąt osób i grupy bardzo duże, takie jak zrzeszenia, towarzystwa.
Pojęcie grupy definiowane jest różnie przez różnych autorów. Jedni definiują ją w sposób bardzo ogólny, inni bardziej szczegółowo.
Z grupą jako zjawiskiem społecznym spotykamy się już od czasów Arystotelesa, który zbudował model grupy mniejszej-gminy lub rodziny oraz wielkiej-państwa i grup małych, określając strukturę i funkcjonowanie rodziny jako mniejszej komórki społecznej.
Natomiast, socjologia stworzyła zróżnicowaną, ale za to pełną teorię grup społecznych, która nieco różniła się od modelu Arystotelesa. Jednak wspólną ich cechą była „przyjaźń”, która jest podstawową właściwością tej grupy.
Wychowawcze i psychologiczne pojęcie „grupy” pojawiło się dużo wcześniej u pedagogów, niż u socjologów, którzy zainteresowali się grupą dopiero pod koniec XIX w., „kiedy to rozszerzyła tradycyjne rozumienie społeczeństwa globalnego na polimorficzny charakter zbiorowości ludzkich o zróżnicowanej genezie, strukturze, wielkości i funkcjach. Ten polimorficzny obiekt analiz nazwano grupą, dla oznaczenia różnorodnych zbiorowości społecznych”.
Dla myśli pedagogicznej natomiast, odkrywanie społecznych cech wychowania przez Emila Durkheima, jego analizy grupy pierwotnej były nie tylko przełomowe, jak również ożywcze i płodne w skutki teoretyczne, jak i praktyczne. Inni, zaś twierdzili, że los jednostki kształtują warunki jej życia i warunki te można i należy kształtować. Koncepcja ta stała się fundamentalnym elementem myśli pedagogów społecznych, m.in. Heleny Radlińskiej, która stwierdziła, iż „świat człowieka trzeba budować jego siłami w imię jego ideałów”.

Niejasności pojęciowe

E. Durkheim i F. Tnnies zapoczątkowali badania nad rolą grupy w procesie wychowania. Szczególną dla nich postacią grupy w rozumieniu pedagogicznym są grupy rówieśnicze, tzw. grupy dziecięce i młodzieżowe.

Człowiek już od momentu urodzenia uczestniczy w różnego rodzaju grupach rówieśniczych, w których zawierają się dwie ważne cechy konstytutywne, m.in. ”Tnniesowska wspólnota” i arystotelejska przyjaźń. „Jest to więc organizm społeczny wyróżniony spośród innych nie ze względu na cechę demograficzną – wieku, lecz ze względu na typ więzi, bliskie, nacechowane wzajemną aprobatą uczestnictwo” . Jest to grupa pierwotna, która zawiera formy grup rówieśniczych, tj. organizacje młodzieżowe mające charakter grup wtórnych i celowych. Charles H. Cooley, badacz i teoretyk grup pierwotnych definiuje tą zbiorowość jako „… grupy charakteryzujące się współpracą i bezpośrednim kontaktem twarzą w twarz. Są one pierwotne pod wieloma względami, przede wszystkim jednak ze względu na swą fundamentalną rolę w kształtowaniu społecznej natury i ideałów jednostki. Psychiczny rezultat bezpośredniego kontaktu stanowi tego rodzaju zespolenie się indywidualności w jedną całość, że wspólne życie i wspólne cele grupy, w pewnym przynajmniej zakresie, stają się treścią jaźni indywidualnej. W najprostszy chyba sposób można określić tę całość za pomocą zaimka <>; zakłada on stopień sympatii oraz wzajemnej identyfikacji, którego naturalnym wyrazem staje się wyrażenie <>. Człowiek żyje w poczuciu łączności z całością i to uczucie wyznacza głównie jego dążenia” .
Ryszard Wroczyński dokonując rozróżnienia środowisk wychowawczych za kryterium zróżnicowania elementów otoczenia wychowawczego przyjął sposób ich powstania. Podstawą takiego rozróżnienia były klasyfikacje F. Tnniesa i R. Mac Ivera zbiorowości ludzkich na wspólnoty i stowarzyszenia. Wspólnoty są to właśnie grupy pierwotne, które powstały w sposób naturalny bez ingerencji człowieka w wyniku „przyrodniczej” istoty ludzkich potrzeb i dążeń. Stowarzyszenia zaś nazywamy grupami (środowiskami) intencjonalnymi, celowymi, organizowanymi przez człowieka dla tworzenia konkretnych zadań. Do wspólnoty więc możemy zaliczyć rodzinę, społeczność lokalną i grupę rówieśniczą. Jej sens pierwotności polega na tym, że wytworzyła je natura człowieka i spontaniczny rozwój stosunków interpersonalnych oraz to, że towarzyszą one człowiekowi od początku powstania gatunku. Natomiast ich pierwotność odzwierciedla się w dominującym znaczeniu w rozwoju osobowym człowieka.
Rodzina ma różnorodną postać i występuje w każdym kręgu kulturowym i na wszystkich etapach rozwoju gatunkowego.
Społeczność lokalna wykształciła się pod naciskiem warunków przyrodniczo-społecznych, które często zagrażają przetrwaniu jednostki. ”Przymus obrony, konieczność podziału obowiązków, warunki geograficzne „wymuszały” tworzenie się zbiorowości osiedleńczych, które w dalszym rozwoju przekształcały się w kulturowe formy bytowania społecznego, znane dzisiaj pod pojęciem sąsiedztwa lub szerzej społeczności lokalnych”.
Wpływ grupy rówieśniczej zaznacza się w rozwoju i w procesie wychowania jednostki bardzo wcześnie. Już w 3 roku życia dzieci łączą się w małe grupy dla wspólnej zabawy, w wieku przedszkolnym staje się to regułą. W wieku szkolnym wzrasta wyraźnie wpływ grupy rówieśniczej na jej członków. Najbardziej ścisłe związki powstają w małych grupach rówieśniczych i w paczkach, które tworzą się zależnie od wieku dzieci na różnych zasadach. W młodszym wieku szkolnym - przede wszystkim w celu wspólnych zabaw i zajęć, w okresie dojrzewania - także w celu wymiany poglądów i zwierzeń, rozmów i dyskusji. Organizacja małych grup rówieśniczych jest przeważnie dość słaba, oparta na zasadzie równorzędności jej członków. Mimo to więź między członkami takiej grupy jest bardzo silna, stopień solidarności - wysoki. Członkowie takiej grupy oddziałują na siebie nawzajem.





Pierwotność i wtórność grup rówieśniczych

W całokształcie oddziaływań wychowawczych na jednostkę, grupa rówieśnicza pełni niezastąpioną funkcję w procesie socjalizacji. Zaspokaja ona te potrzeby społeczne, których wychowawcy, reprezentujący pokolenie dorosłych, nie są w stanie zaspokoić.
Dzięki silnej motywacji uczestnictwo w grupie rówieśniczej – w zależności od pełnionej tam roli - wzmacnia poczucie własnej wartości i poczucie społecznej przydatności jednostki. Mechanizm socjalizacji przez przynależność do grupy rówieśniczej polega także na tym, ze włączającemu się do grupy zależy na uznaniu jej członków. Na uznanie to trzeba sobie zasłużyć, podobnie jak trzeba zdobyć sympatię kolegów zachowując się zgodnie z obowiązującymi w grupie normami i sankcjami. Często bywa, że na terenie celowych grup młodzieżowych zawiązują się naturalne związki rówieśnicze, które obejmują cześć lub całość członków struktury celowej. Można także wyodrębnić kilka grup rówieśniczych na terenie jednej organizacji.
Zjawisko wtórnego kształtowania się więzi rówieśniczych możemy zaobserwować w stowarzyszeniach, które powstają ze związków ideowych i religijnych i wypływają z pobudek ideowych i potrzeb emocjonalnych.
Każdy pedagog winien znać istotę i charakter wpływów obu typów związków rówieśniczych, ponieważ ciągle z nimi współdziała. Można tu porównać dwie odmienne zbiorowości społeczności dziecięcej i młodzieżowej – grupy pierwotnej i grupy celowej.

Grupa pierwotna:
· członkostwo jest spontaniczne, nacechowane poczuciem aprobującego uczestnictwa
· dominują więzi osobowe i powszechna identyfikacja wzajemna (znajomość) osobista
· powyższe określa niewielkie rozmiary grupy pierwotnej
· członkowie mają poczucie przynależności oraz odrębności wobec otoczenia
· grupa ustala świat wartości i wzorców o różnorodnych implikacjach dla członków i organizacji grupy
· istnieje umowny system kontroli i doraźnie określone sankcje
· grupę cechuje zmienność i okazjonalność celów, labilność struktury i wewnętrznej hierarchii
· przywództwo wynika z cech osobowych i aprobaty grupy

Grupa celowa:
· członkowie pochodzą z rekrutacji formalnej
· dominacja więzi rzeczowych i stosunków organizacyjnych
· możliwe wielkie rozmiary grupy o rozgałęzionej strukturze organizacyjnej i terenowej
· struktura wewnętrzna sformalizowana z układem hierarchicznym
· istnienie własnych celów i interesów dominujących nad interesami indywidualnymi
· posiadanie formalnych wzorów zachowań egzekwowanych formalnymi sankcjami
· tendencje do centralizacji decyzji, koordynacji działalności i uniformizmu organizacyjnego
· wyspecjalizowane kierownictwo i wyalienowani przywódcy

Szczegółowe rozpoznanie socjometryczne i badania indywidualnych biografii pozwalają wyróżnić i scharakteryzować rodzaj grupy i charakter wpływów jakie wywiera na swoich uczestników. Jednak w praktyce wychowawczej jest nieco inaczej, gdyż jesteśmy skazani na przypuszczenie, że młody człowiek utkwił w polimorficznym świecie struktur i stosunków społecznych interpretowanie jego poczynań musi być poddana uważnej i fachowej diagnozie.



Mechanizmy oddziaływania grupy rówieśniczej

„Grupa rówieśnicza dzieci powstaje spontanicznie, bez namysłu i ingerencji starszych i swą żywiołowością zagarnia każde dziecko, tworząc naturalne mechanizmy regulujące ich wzajemne zachowania, wewnętrzną organizację i pełniąc doniosłe funkcje wychowawcze wobec jej uczestników” .
Florian Znaniecki uważa, że dziecięca grupa rówieśnicza powstała samoczynnie bez ingerencji dorosłych i cechuje ją „prostota ustroju” wewnętrznego. Grupa ta nie posiadając swych tradycji, wzorców ani celów dąży głównie do zabawy, do wyładowywania swej energii. Zachowania tej grupy regulują obecne i zmienne nastawienia jej członków lub osobników, którzy potrafią narzucać tejże grupie swoje plany i projekty.
Grupę tą cechuje także ciągła zmienność form życia zbiorowego, zabawy oraz jej celów. Wynika to z krzyżowania się w życiu zmiennych i sprzecznych nastawień jej członków: przodownictwa, podporządkowania, rywalizacji i współdziałania.
Ze spontanicznych i różnorodnych zachowań grupy dziecięcej wyodrębnia się konflikt nastawień i wzorów wyniesionych z domu rodzinnego lub innych środowisk a żywiołową potrzebę swawolnej zabawy. Z racji właściwości rozwojowych potrzeba zabawy i przygody z rówieśnikami góruje nad rygorami narzuconymi przez dom rodzinny lub dorosłe społeczeństwo dla zachowań indywidualnych i zbiorowych dzieci i młodzieży. Rodzi się tu pierwsza przyczyna konfliktu, który może mieć poważne skutki dla procesu socjalizacji młodego człowieka oraz dla ogólnego ładu społecznego.

Organizacja, struktura i funkcje grupy rówieśniczej

W grupach dziecięcych wytworzył się system wpływów, który z upływem czasu w grupach młodzieżowych przybiera postać struktur, układów personalnych, celów i ról społecznych. W oparciu o właściwości rozwojowe dzieci i młodzieży można wyróżnić trzy typy grup rówieśniczych:
· dziecięce grupy zabawowe, bandy,
· młodzieżowe paczki, kliki,
· młodzieżowe grupy dewiacyjne (gangi, bandy przestępcze).

Młodzieżowa grupa rówieśnicza tworzy określoną strukturę zachowań międzyosobowych i zawiera przynajmniej trzy elementy tworzące istotę stosunków społecznych, m.in.:
· układ hierarchii wewnętrznej grupy,
· układ decyzji i system kanałów komunikacyjnych,
· układ i rodzaj więzi między członkami grupy.

Powyższe grupy charakteryzują się tym, iż zawierają jednego lidera lub przywódców, gdzie istnieją dwie lub więcej osób ubiegających się do tej funkcji. Wyróżnić tu można:
- przodownictwo (charakteryzuje on osoby, które z racji cech osobowych, charyzmy oraz właściwości opiekuńczych obdarzone są przez grupę niewymuszonym, spontanicznym zaufaniem, pozytywnym nastawieniem emocjonalnym i gotowością do współdziałania)
- przywództwo ( jest ono zdobywane przy aprobacie członków grupy, może wynikać z kwalifikacji ogólnoosobowych lub specjalnych właściwości np. zamożności, osiągnięcia sportowe)
- panowanie (władza, zdobywana jest instrumentalnie, głównie siłą. Pozbawiona jest więzi emocjonalnych, zaufania i poczucia bliskości, głównie ma sens organizacyjny i zadaniowy)



„Charakter przywództwa zależy nie tyle od cech osobowych przywódcy, ile raczej od wielkości grupy, rodzaju zadań oraz, co najważniejsze, od charakteru stosunku grupy do otoczenia. Im bardziej stosunki te są nieprzyjazne, im wyższe zagrożenie grupy przez system represji społecznych lub prawnych otoczenia, tym silniejsze SA tendencje do sprawowania przywództwa autorytarnego i koncentrowania władzy” .
Przywództwo dominujące w grupach to przywództwo demokratyczne lub liberalne, których zadania zawierają cele zabawowe, towarzyskie, bez poczucia odrębności wobec otoczenia. Dziecięce grupy rówieśnicze cechuje na ogół przywództwo chaotyczne, z częstą zmianą lidera i bezładem decyzyjnym.
R. Mucchielli w swojej pracy „ La dynamique des groupes” wyróżnia pięć typów układów komunikacyjnych, które dostarczają nam wiele ważnych informacji o charakterze grupy:
1. układ szprychowy
2. układ bezpośredni
3. układ kołowy
4. układ łańcuchowy
5. układ scentralizowany

Ustalenie struktury socjometrycznej grupy dokonywane jest najczęściej za pomocą tzw. socjogramu – jest to graficzne przedstawienie układu pozycji powiązanych ze sobą stosunkami lubienia lub nielubienia . Ten typ struktury jest najlepszym przykładem struktury nieformalnej . W socjometrii technika polega na tym , że członkom grupy zadaje się pytanie , lub pytania w zależności od tego co nas interesuje . W socjogramie poszczególnych członków grupy przedstawia się w postaci punktów w przestrzeni , natomiast wybory przez nich dokonywane ukazuje linia łącząca punkty . Jeżeli interesuje nas struktura grupy stosuje się socjogram hierarchiczny uwarunkowany liczbą wyborów skierowanych do poszczególnych osób analiza socjogramów doprowadza do wyróżnienia typowych elementów struktur socjometrycznych i różnych rodzajów tych struktur .Wyróżnia się :
· Parę – kiedy dwie osoby wybierają się wzajemnie .
· Łańcuch – gdy osoba A wybiera osobę B, a ta C itd.
· Gwiazdę – w której jedna osoba z grupy otrzymuje bardzo dużo wyborów , ale sama ich nie odwzajemnia.
· Sieć – wszyscy członkowie wybierają wszystkich .
· Klikę – stanowi podgrupę wzajemnie wybierających się osób , które będą członkami większej grupy odrzucają pozostałych .


Kryzys i upadek formalnych grup rówieśniczych

Związki młodzieży zostały pozbawione samodzielności, czyli najważniejszego dla nich atrybutu społecznego podstawowego mechanizmu uspołecznienia. „Narzucono im strukturę organizacyjną, system symboli, ideologię. Wszystko to w większości obce i „zewnętrzne”, pochodzące z owego zniechęcającego świata dorosłych. To prowokowało do buntu, do zaognienia konfliktu z tym światem” .
Jednak nie było to dobre, gdyż bunt był karany i się nie opłacał. W wyniku tego powstała mentalność kalkulatora i konformisty, czyli utworzyły się więzy przyjaźni, uczucia przynależności przechodzą na grunt prywatności. Tworzy się patriotyzm małych grup, czyli naturalnych układów rówieśniczych, które zaspokajają potrzebę ekspresji uczuciowej, zaangażowania emocjonalnego, poczucie bezpieczeństwa i bliskości.

Uwidoczniło się zjawisko uogólnionej nieufności. Postawa ta skierowała się w stronę instytucji i ku ich pracownikom a także na mechanizmy kierujące życiem społecznym. Takie zachowanie potęguje nieprawidłowość w przekazie informacji, blokowanie dyskusji i krytyki, opór instytucji wobec innowacji oraz protekcjonalizm, łapownictwo, nepotyzm.
Diagnoza powyższych postaw i stanu związków młodzieżowych z lat 80-tych jest aktualna także dziś. Jednakże obecnie już nie istnieje wiele organizacji lub jej wielkość definitywnie zmalała. Możemy jednak czekać na odrodzenie stowarzyszeń i związków młodzieży. Pedagogika społeczna powinna więc skupić się na naturalnych grupach rówieśniczych, „bo one jak trawa są wieczne i niezniszczalne”.

Podsumowując możemy stwierdzić, ze grupa rówieśnicza jest to określona zbiorowość ludzi w tym samym lub bardzo zbliżonym wieku, między którymi pod wpływem styczności bezpośrednich powstają z reguły więzi przyjaźni .Grupy rówieśnicze są podstawową formą życia społecznego młodzieży, klasa natomiast ją odwzorowuje dlatego bardzo ważne dla każdego nauczyciela jest znajomość procesów, które w niej zachodzą .Czynnikami wiążącymi w grupie rówieśniczej są oprócz wieku przynależności do wspólnej struktury organizacyjnej, występowanie określonych kontaktów, brak istotnych różnic w poziomie wiedzy i rozwoju intelektualnym jej członków.
Analizując działalność grup rówieśniczych można w przybliżeniu określić ich funkcje wychowawcze i są to :
- wpływanie na przebieg procesów interpersonalnych, kształtowanie postaw aktywności, zaspokajanie potrzeb więzi z otoczeniem,
- zaspokajanie aspiracji w zakresie społecznej aprobaty i uznania przez członków grupy,
- współzawodnictwo rozwijające tendencję do rywalizacji,
- rozbudzenie zainteresowań oraz potrzeb kontaktów towarzyskich,
- zaspokojenie potrzeb emocjonalnych
- wypełnienie wolnego czasu.
Jak widać grupy rówieśnicze mają bardzo duże znaczenie w kształtowaniu się osobowości i rozwoju społecznym dziecka i młodego człowieka.
Jedną z takich ważnych grup, w której każdy człowiek w swoim życiu się znalazł jest klasa szkolna. To jak się w tej grupie czujemy w dużej mierze zależy od postawy i osobowości nauczyciela-wychowawcy. Jego umiejętności organizacyjne, zapał i zaangażowanie w pracę wychowawczą potrafią doprowadzić klasę do wspaniałych osiągnięć.
Innymi ważnymi elementami wpływającymi na jakość życia w klasie są: przyjęte normy grupowe, pozycja danego ucznia w tej grupie, rola, jaką pełni, stopień integracji jej członków, ogólna atmosfera klasy a także stosunki międzyjednostkowe i międzygrupowe (dziewczynki-chłopcy, paczki między sobą).
Na wpływ grupy rówieśniczej szczególnie wrażliwa jest młodzież w okresie dorastania kiedy to następuje kryzys autorytetu rodziców i innych osób dorosłych. Wtedy grupa staje się głównym odnośnikiem dla dorastającego człowieka. Z rówieśnikami spędza on większą część czasu wolnego. Grupa ma wpływ na kształtowanie się jego postaw i opinii, sposób ubierania się, zachowania, wypowiadania się, wybierania muzyki, książek itp.
Młodzież należy do różnych grup: klasowej, paczki na osiedlu, grupy tanecznej, sportowej, harcerstwa…: wszystkie one wywierają na nią duży wpływ. Natomiast pozycja, jaką ma dana osoba w grupie odbija się na jej poczuciu własnej wartości, świadomości bycia akceptowanym lub nie, a także na ogólnym zadowoleniu z życia i postrzegania siebie.



_____________________________________
BIBLIOGRAFIA

T. Pilch, I. Lepalczyk (red.), „Pedagogika społeczna. Człowiek w zmieniającym się świecie”. Warszawa 1995