Pedagogika

Przemoc wobec dzieci




Według pani Ireny Pospiszyl przemocą są wszystkie nieprzypadkowe akty naruszające osobistą wolność jednostki, które przyczyniają się do fizycznej albo psychicznej szkody drugiego człowieka i które wykraczają poza społeczne normy wzajemnych kontaktów międzyludzkich.
W literaturze dotyczącej powszechnego problemu wyróżnia się - choć bez zachowania porządku terminologicznego – cztery podstawowe kategorie złego traktowania dzieci:
• stosowanie przemocy fizycznej (maltretowanie),
• maltretowanie psychiczne (emocjonalne),
• wykorzystywanie seksualne,
• zaniedbywanie.

Przemoc fizyczna wobec dziecka obejmuje szeroki zakres form użycia siły, której rezultatem są nieprzypadkowe zranienia obejmujące siniaki, stłuczenia, cięcia, złamania, oparzenia, uszkodzenia narządów wewnętrznych. Przemoc fizyczna obejmuje także niewłaściwe żywienie, głodzenie lub używanie nadmiernej siły podczas karmienia. Obrażenia powodowane są: kopaniem, uderzaniem pięścią, kąsaniem, biciem, pchnięciem noża, okładanie (rzemieniem, pasem, kijem), uderzeniem o przedmioty otoczenia, wykręcaniem kończyn, szczypaniem itp.
Charakterystyczna cechą przemocy fizycznej w rodzinie wobec dzieci jest występowanie jej głównie w rodzinie. Dopuszczają się jej najczęściej osoby najbliższe dziecku: rodzice i opiekunowie. Jest stosowana równo przez ojców (częściej) i przez matki. W wypadku agresji jednego z rodziców, drugie często jest współwinne poprzez swoją bierność wynikłą z zastraszenia, z przekonania o niemożliwości uzyskania skutecznej pomocy z zewnątrz, chęci ochronienia sprawcy przed skutkami odpowiedzialności prawnej, z chęci utrzymania rodziny w całości, a także z obawy przed spodziewaną izolacja ze strony otoczenia.
Fakty te – obok bezbronności ofiar, które z racji wieku, posiadanych cech fizycznych i psychicznych nie są zdolne, nie potrafią, czy nie chcą się bronić (lęk przed eskalacją przemocy), czyni zjawisko trudnym do wykrycia. Ujawniane są głównie przypadki maltretowania kończące się interwencja lekarską (prawie połowa z nich nie jest zgłaszana odnośnym władzom) oraz przypadki sygnalizowane przez sąsiadów, znajomych, dalszą rodzinę opiece społecznej, sądom i policji. W większości nawet dzieci starsze i świadome nadużycia wolą ukrywać fakt pobicia. Powoduje nim strach, brak zaufania, lęk przed odrzuceniem, poczucie winy.



Typowe obrażenia i zachowania obserwowane u dzieci bitych i maltretowanych fizycznie:
Obrażenia:
• sińce, ślady uderzeń, skaleczeń, otarcia skóry na twarzy, klatce piersiowej, placach, pośladkach, tylnej części nóg, w okolicach genitaliów;
• małe ślady oparzeń (papierosowych) na podeszwach stóp, dłoniach, pośladkach, oparzeniach na klatce piersiowej, nogach, ramionach;
• głębokie oparzenia z wyraźnie zaznaczonymi granicami lub o wzorach wskazujących na użycie gorących przedmiotów;
• rany twarzy u niemowląt i małych dzieci;
• złamania i zwichnięcia poniżej drugiego roku życia (mogą być skutkiem rzucania nimi, uderzenia lub silnego potrząsania);
• występowanie zranień nietypowych dla wieku dziecka.

Typowe zachowania dziecka bitego ( nie będące jednak same w sobie wyróżnikami przemocy):
• niechęć dziecka do rozbierania się (wizyta lekarska, lekcje wychowania fizycznego itp.);
• lęk dziecka przed kontaktem fizycznym;
• dziecko kuli się i wzdraga, gdy jest nagle dotykane;
• przejawia nadmierna czujność;
• dziecko zaprzecza i minimalizuje znaczenie ran i siniaków;
• przejawia zachowanie „mały dorosły” (rozkazuje, wymaga, karze);
• w zabawach w role przybiera niestereotypowe role ofiar, prześladowców, wybawicieli;
• dziecko jest nadmiernie przymilne, układne lub na przemian czułe i bez powodu agresywne;
• oczekuje kar nawet za błahe przewinienia i za „złe” stopnie szkolne;
• przejawia zachowania agresywne (zwłaszcza wobec słabszych), bądź
• zaburzenia emocjonalne:
- zaburzenia mowy, snu, dolegliwości psychosomatyczne (bóle głowy ,
brzucha, mdłości), moczenie zwłaszcza nocne, tiki;
- ma znaczeni zaniżoną samoocenę, skrajny brak pewności siebie;
- wykazuje apatię, smutek, depresję.

W wypadkach skrajnych znęcanie się fizyczne (i moralne) może prowadzić do targnięcia się na własne życie przez pokrzywdzone dziecko. Każda forma trudności w uczeniu się i każda forma nieprzystosowania społecznego może mieć u podłoża bicie, maltretowanie fizyczne i emocjonalne (wyszydzanie, poniżanie, lżenie).

Typy rodzin, typowe cechy i zachowania penitencjarnych sprawców przemocy wobec dzieci:
Zwiększone prawdopodobieństwo maltretowania dzieci występuje w rodzinach:
• obciążonych alkoholizmem i narkomanią;
• posiadających dziecko przed- lub pozamałżeńskie albo dziecko małżonek z innego związku;
• których członkowie (rodzice, opiekunowie) byli uprzednio karani za przestępstwa przeciw rodzinie;
• pozostających w trudnych warunkach życiowych i nie umiejących sobie z nimi radzić;
• w których normą jest rozwiązywanie konfliktów za pomocą siły;
• przeżywających ciężkie sytuacje kryzysowe, jak np. rozwód;
• wcześniej zaniedbujących dziecko;
a także
• w rodzinach, w których rodzicie maja wysokie, sprecyzowane wymagania wobec dzieci i wobec siebie wobec rodziców, przy czym ich oczekiwania wobec dziecka są nierealistyczne.
Osoby stosujące przemoc fizyczna wobec dzieci:
• w dzieciństwie prawdopodobnie były ofiara przemocy;
• przejawiają zaburzenia osobowości: obniżoną odporność na stres i frustrację, niedostateczna kontrolę emocji i zachowań;
• cierpią na choroby psychiczne związane z występowaniem agresji (urojenia, skłonności sadystyczne);
• żywią niezwykle silne przekonanie, że stosowanie ciężkich kar cielesnych jest jedyną skuteczna metodą wychowania.
Dla zachowań rodziców i opiekunów charakterystyczne jest:
• nie szukanie, unikanie pomocy medycznej;
• nie przekonujące wyjaśnienia towarzyszące powstawaniu obrażeń, sprzeczności w wypowiedziach;
• niewłaściwy strój dziecka, by ukryć obrażenia;
• nadmierna lękliwość i ostrożność dorosłych przed ewentualnym ujawnieniem obrażeń.

Działania profilaktyczne mające na celu zapobieganie występowaniu przemocy wobec dzieci:
 Wczesne wykrywanie i skuteczna wielokierunkowa (socjalna, terapeutyczna – leczenie, psychoterapia) pomoc ofiarom agresji i ich rodzicom oraz potencjalnym sprawcom przemocy.
 Uświadomienie społeczeństwu, że każda forma przemocy wobec dziecka jest karana.
 Uświadomienie dzieciom ich prawa do szczęśliwego dzieciństwa.
 Społeczne potępianie bicia jako środka wychowania, pedagogizacja rodziców, opiekunów.
 Wychowanie do dojrzałego rodzicielstwa.
 Przeciwstawienie się czynne rozprzestrzenianiu się modeli agresywnych zachowań w telewizji filmach, wydawnictwach dla dzieci.
 Udzielenie pomocy i wsparcia osobom mającym trudności z pełnieniem ról rodzicielskich.
 Oddziaływanie na rzecz zmiany stosunku społeczeństwa do osób stosujących przemoc: z potępienia i izolacji społecznej na przekonanie o konieczności udzielenia wszechstronnej pomocy

Tok postępowania w zależności od stopnia nasilenia się przemocy:
 W przypadkach skrajnych aktów przemocy, stwarzających bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia i życia dziecka, konieczne są działania interwencyjne mające na celu odseparowanie sprawcy od ofiary przemocy (do czasu rozpatrzenia sprawy) i doraźna pomoc.
 Osoby interweniujące powinny się zachować w taki sposób, aby interwencja nie stanowiła dla pokrzywdzonego dziecka dodatkowego źródła lęku i poniżenia.
 Nie można demonstrować niechęci czy pogardy do rodziców, opiekunów – sprawców czynu, nawet jeśliby na to zasługiwali.
 Dziecku należy umożliwić wyrażenie swoich uczuć i wypowiedzenie przeżytych cierpień.
 Wykrętne tłumaczenia lub nie przyznawanie się sprawcy, pozorowanie opiekuńczości nad dzieckiem w momencie krytycyzmu nie powinno stanowić podstawy do odstąpienia od działań wspierających pokrzywdzonego.
 Powtarzanie się agresji wobec dziecka wymaga indywidualnego i bardzo wnikliwego podejścia do każdego takiego przypadku przemocy i starannego rozważania, jakie rozwiązanie problemu będzie dla dziecka najkorzystniejsze – czy pozostawienie do w domu rodzinnym, czy znalezienie dziecku rodziny zastępczej (adopcyjnej), czy też oddzielenie sprawcy na czas rozwiązania kryzysu w rodzinie.
 Przy podejmowaniu działań ujawniania tych przypadków i podejmowaniu decyzji w wyżej wymienionej sprawie należy wziąć pod uwagę możliwość zastosowania oddziaływań nie tylko prawnych, lecz także wychowawczych, terapeutycznych i socjalnych skierowanych zarówno na dziecko , jak i na sprawcę oraz rodzinę jako całość.
 Niezbędnym warunkiem skuteczności planowanej przemocy jest zapewnienie poczucia bezpieczeństwa i zdobycie zaufania krzywdzonego dziecka i osób chętnych do otoczenia go właściwą opieką.
 Konsekwencje na skutek złego traktowania wymagają podjęcia w stosunku do dziecka intensywnych i niejednokrotnie długotrwałych zabiegów psychokorekcyjnych: terapii indywidualnej (niewolenie agresywnych zachowań, kształtowanie poczucia kontroli, obniżenie nadpobudliwości, przełamanie nieufności, kształtowanie umiejętności nawiązywania pozytywnych więzi z otoczeniem) i w wielu przypadkach – intensywnych ćwiczeń wyrównujących braki fizyczne oraz edukacyjne.
 Terapia rodzinna (leczenie samego dziecka jest mało skuteczne) powinna być ukierunkowana na kształtowanie pozytywnych relacji między członkami rodziny, uczenie alternatywnych (w stosunku do bicia) zachowań dyscyplinujących, polepszanie komunikowania się.

Maltretowanie psychiczne – emocjonalne – rozumiana jest jako werbalna forma agresji i wrogości wobec dziecka. Nie zawsze jest uświadamiane. Trudniej je określić i zaobserwować. W jego zakresie mieszczą się: odrzucenie, brak zainteresowania i wspierania, ignorowanie, szykowanie, itp., ale także różne formy nadopiekuńczości jak: kontrolowanie, wywieranie presji, wymuszenie lojalności, szantażowanie, wzbudzenie poczucia winy, nieposzanowanie godności i prywatności.
Następstwem maltretowania psychicznego mogą być:
• zaburzenia mowy (jako wynik napięcia nerwowego);
• dolegliwości psychosomatyczne (bóle brzucha, głowy, mdłości);
• niekontrolowane oddawanie moczu i kału;
• skurcze mięśni (szczególnie twarzy);
• niepewność;
• wycofanie się;
• depresja;
• zachowanie destrukcyjne;
• uległość wobec dorosłych;
• skłonność do kłamstw;
• lęk przed porażką.

Wykorzystywanie seksualne – oznacza posługiwanie się dzieckiem przez osoby dorosłe w celu uzyskania przyjemności seksualnej.

Występuje w dwóch kategoriach:
• dotykowej czyli stosunku (pochwowego, oralnego, analnego, międzyudowego) lub prób z tym związanych ( dotykanie genitaliów, stymulacja);
• oraz bezdotykowej, czyli rozmów o seksie, ekshibicjonizmie, oglądaniu aktów płciowych, itp.
Sprawcy częściej stosują podstęp, przekupywanie, szantażowanie, uwodzenie niż siłę. W tym drugim przypadku sprawca – na ogół osoba obca – wykorzystuje sprzyjającą okoliczność. Ofiarami czynów lubieżnych, jak wynika z danych szacunkowych, w dwóch trzecich są to dzieci w wieku sześciu – dziesięciu lat, a przeciętny wiek sprawców wynosi trzydzieści lat. Sprawcy jedynie w jednej trzeciej są zaburzeni seksualnie. Najczęściej są to ojczymowie, konkubenci matek i „przyjaciele rodziny”, a więc osoby znane dziecku.

Wśród objawów nadużyć seksualnych rozróżniamy objawy specyficzne (sfera fizyczna), jak:
• opuchlizny w okolicach genitaliów;
• niezrozumiałe pojawienie się dolegliwości somatycznych typu: ból brzucha, bóle głowy, senność, nudności, wymioty, omdlenia;
• otarcie naskórka;
• bolesność okolic narządów płciowych i odbytu;
• regresja do ssania kciuka lub moczenia się;
• niezrozumiałe zaburzenia w odżywianiu się: brak apetytu przechodzący do wstrętu do jedzenia;
• rany w ustach;
• zapalenie pochwy;
• nadmierną pobudliwość seksualną;
• znajomość zachowań seksualnych oraz anatomii narządów płciowych;
a także objawy niespecyficzne (sfera emocjonalna) jak:
• wzmożona pobudliwość psychoruchowa;
• zaburzenia koncentracji;
• zaburzenia nerwowe – aż do niczym wytłumaczalnych wybuchów histerii i agresji;
• zachowania destrukcyjne (ucieczki, kradzieże, picie alkoholu, itp.);
• zaburzenia snu, koszmary i lęki nocne;
• zamykanie dziecka w sobie;
• niewiarygodnie słaby obraz samego siebie;
• lęki, strach, fobie:
- wyraźny lęk w obliczu pytań dotyczących problemów seksualnych (często
zauważalny w czasie wspólnych dyskusji na lekcjach);
- strach lub niechęć, nawet wrogość wobec dorosłych;
- strach pozostawiania sam na sam z osoba przymuszająca do praktyk
seksualnych (charakterystyczne dla kazirodztwa);
- lęk przed badaniem lekarskim;
- niechęć do rozbierania się na lekcjach WF, często unikanie tych zajęć;

Zaniedbywanie interpretuje się jako długotrwałe niezaspokajanie podstawowych, tak biologicznych, jak psychicznych potrzeb dziecka. Najczęstszą przyczyna zaniedbania jest alkoholizm i ubóstwo rodziców. Przejawia się ono w głodzeniu dziecka, w braku dbałości o higieną, zdrowie, ubranie, czemu często towarzyszy bicie i złe traktowanie.

Z badań przeprowadzonych nad sytuacja dzieci w rodzinach dotkniętych bezrobociem wynika, że szczególnie boleśnie dzieci odczuwają:
• brak pieniędzy na zaspokojenie potrzeb, stanowiących atrybut dzieciństwa. Są to słodycze, zabawki oraz inne artykuły drobne;
• starsze dzieci cierpią z powodu braku pieniędzy na zakup odzieży, podręczników szkolnych. „Gorsze” ubranie, niedoposażenie w przybory szkolne stwarza u nich poczucie deprywacji;
• ubóstwo powoduje również ograniczenie kontaktów z rówieśnikami. Dzieci starają się w ten sposób ukryć fakt, że atmosfera ich domu rodzinnego odbiega od warunków występujących w domach ich koleżanek i kolegów. Ograniczenie kontaktów środowiskowych zarówno przez izolowanie się od rówieśników, jak i nie zapraszanie och do swojego domu jest dotkliwym ograniczeniem naturalnych potrzeb, związanych rozwojem intelektualnym i społecznym;
• problemem poważnym w wielu szkołach są dzieci głodne. Ambicja często nie pozwala dzieciom przyznać się do tego faktu, skąd konsekwencją takiego stanu są zaburzenia zdrowotne oraz brak koncentracji na lekcjach;
• dzieci i młodzież pochodząca z rodzin ubogich nie traktuje kariery edukacyjnej jako szansy wyrwania się z kręgu oddziaływania niedostatku. Stąd „uczenie się” odbierane jest jako konieczność narzucona. Chodzenie do szkoły tej grupie młodzieży nie sprawia przyjemności. Dalszą konsekwencją takiego stanu rzeczy jest niezbyt aktywne uczestniczenie w lekcjach, niezidentyfikowanie się ze szkołą, klasą;
• Dzieci z rodzin ubogich twierdzą, że sami nauczyciele traktują je jako „gorsze” pod wieloma względami: gorzej się uczą, trudniej się z nimi pracuje i współdziała. Takie odczucia są przyczyna nieinformowania nauczycieli o pogarszającej się sytuacji materialnej własnej rodziny, co uniemożliwia nauczycielowi prawidłowo reagować na częste zmiany w zachowaniu uczniów.

Statystyki i podsumowanie

Jednym z największych dramatów dzieci jest ich wykorzystywanie seksualne. Jeszcze w połowie lat osiemdziesiątych nie ujawniono wyników badań o życiu seksualnym Polaków, dotyczących, że problem wykorzystywania seksualnego dzieci istnieje. Pierwsze wiarygodne i reprezentatywne dane o przemocy seksualnej wobec dzieci pochodzą z początku lat dziewięćdziesiątych i zostały zgromadzone z inspiracji Polskiego Towarzystwa Seksuologicznego w 1991 roku. Z badań wynika:
• 35% kobiet i 29% mężczyzn było w dzieciństwie wykorzystywanych seksualnie;
• prawie 17% kobiet i 9% mężczyzn miało te kontakty z najbliższymi członkami rodziny;
• ponad 10% badanych kobiet i 3% mężczyzn przeżyło w dzieciństwie gwałt, prawie żadna z tych osób nie ujawniła nikomu własnych przeżyć i nie korzystała z żadnych form pomocy lekarskiej, psychologicznej ani prawnej.

Z badań przeprowadzonych przez Fundację „Niczyje Dzieci” wynika, że w 1992 roku wśród przebadanych 123 tys. Uczniów warszawskich szkół, pedagodzy szkolni ujawnili ponad 1 tys. Dzieci ciężko bitych, ponad 2 tys. Krzywdzonych emocjonalnie, ponad 100 wykorzystywanych seksualnie i ponad 4 tys. zaniedbywanych.
N a podstawie badań przeprowadzonych wśród 500 dzieci w siedmiu warszawskich domach dziecka ustalono, że co dwudzieste było w rodzinie bite, a co dwudzieste piąte wykorzystywane seksualnie.
Dzieci źle traktowane, bardzo się tego wstydzą a także boją się ujawniać drastyczne szczegóły za swojego życia. Dlatego wiele przypadków stosowania przemocy wobec dzieci nigdy nie zostaje ujawnionych. Jest to problem skomplikowany i trudny do oszacowania, bowiem nadużycia wobec dzieci są nadal tematem „tabu”. Potocznie uważa się, że sytuować go należy w obszarze patologii i marginesu społecznego. W rzeczywistości sprawcami nadużyć wobec dzieci są także zwyczajni, przeciętni, a nawet szanowani ludzie – nigdy wcześniej o to nie podejrzewani.

Bibliografia:

Halina Górecka, Magdalena Górecka „Ochrona praw dziecka w prawie międzynarodowym i jego realizacja w Polsce” publikacja z serii wydawniczej: Polska Biała Księgarnia o dzieciach 2001, pod redakcją prof. Adama Łopatki, dr Leszka Stadniczeńko i Jerzego Śliwy.

„Profilaktyka Patologii Społecznej” Informator i Poradnik – „Jak pomóc dzieciom i młodzieży” pod redakcją: Bazylego Barana i Jacka Turkowskiego, Urząd Miejski Wydział Zdrowia i Opieki Społecznej Szczecin grudzień 1994.

Irena Pospiszyl „ Razem przeciw przemocy” Wydawnictwo Akademickie „Żak” Warszawa 1999r.