Stosunki hydrograficzne Azji

RZEKI

Zróżnicowanie klimatyczne a przede wszystkim nierównomierny rozkład opadów związany z ogromem kontynentu i wielką odległością od mórz jego wnętrza oraz ukształtowanie powierzchni jest przyczyną istnienia obszarów zasobnych w wodę, jak np. Nizina Zachodniosyberyjska i ogromnych obszarów pustynnych, np. we wnętrzu Półwyspu Arabskiego. Azja leży w zlewiskach trzech oceanów: Atlantyckiego, Spokojnego i Indyjskiego

Zlewisko Oceanu Atlantyckiego → 11,4 mln. km2
Należą do niego potężne rzeki syberyjskie i nieliczne śródziemnomorskie

Rzeki syberyjskie są najdłuższymi na kontynencie. Należą do nich:
• Ob z Irtyszem (pow. dorzecza – 2920 tys. km2, długość 5300 km)
• Jenisej z Angarą (2500 tys. km2, 5200 km)
• Lena z Witimem, Ałdanem i Wilujem (2320 tys. km2, 4600 km)

Rzeki syberyjskie mają wysoki stan wód w ciągu roku a na wiosnę wylewają z koryt. Zimą zamarzają na 6 – 7 miesięcy, niektóre zamarznięte są do dna. Wiosenne topnienie lodów postępuje od południa ku północy powodując zatory i powodzie. Powodzie bywają tu 2 razy do roku: większa na wiosnę i mniejsza w połowie lata. Wiosenne spowodowane są przez wody roztopowe, zatarasowane i spiętrzone przez zamarznięte jeszcze odcinki rzek w dolnym ich biegu i przez zatory lodowe. Ponadto głęboko zamarznięta gleba nie pozwala na wsiąkanie wody. Powodzie letnie wywołane są topnieniem śniegów i lodów w górach. Tak, więc jak widać rzeki syberyjskie zasilane są przez wody z topniejących śniegów i lodów, ale także przez te pochodzące z opadów atmosferycznych. Są to rzeki żeglowne w porze letniej.

W górnym biegu są to typowe rzeki górskie i mają one ogromne znaczenie jako źródła energii. Po wyjściu na równiny przyjmują wielkie dopływy, mają doliny szerokie na kilkadziesiąt kilometrów, płyną spokojnie i są żeglowne. Stanowią, więc one dobre drogi komunikacyjne (zarówno latem jak i zimą).

Rzeki śródziemnomorskie na obszarze Azji Mniejszej są krótkie. Są to np. Kyzył Ihrmak, Sakarya i mniejsze. Na rzekach tych wysokie stany wód występują w okresie deszczów, które przypadają na porę zimową. W okresie suszy letniej stany wód są bardzo niskie, a często rzeki wysychają całkowicie, jeśli nie są zasilane wodami z topniejących śniegów w górach.

Zlewisko Oceanu Spokojnego → 11,2 mln. km2
Największe rzeki tego zlewiska to:
• Amur z Arguniem, Sungari i Ussuri (2 mln. km2, 4500 km)
• Huangh–He (880 tys. km2, 3700 km)
• Jangcy (1,8 mln. km2, 5100 km)
• Mekong (810 tys. km2, 4500 km)
Rzeki te mają reżim wodny uzależniony od monsunów

Zlewisko Oceanu Indyjskiego → 6,1 mln. km2
Największe rzeki to:
• Ganges (1 mln. km2, 2700 km)
• Brahmaputra (670 tys. km2, 2900 km)
• Indus (960 tys. km2, 3200 km)
• Irawadi (430 tys. km 2, 2150 km)

Są to również rzeki reżimu monsunowego.
Rzeki monsunowe wypływają w większości z gór otaczających Tybet. W górnym biegu są rzekami górskimi – po spłynięciu ku nizinom płyną spokojnie. Są zasobne w wodę, ale stan ich wód ulega dużym wahaniom, w czasie monsunu letniego bardzo wyraźnie się podnosi. Najwyższy stan przypada na okres od lipca do września, najniższy na luty. Szczególnie widocznym przypadkiem jest rzeka Huangh-He. Zimą i wiosną jest to nieduża struga wodna, która w lipcu wzbiera, przerzuca swój bieg i ujście. Na reżim wodny rzek Indii wpływają nie tylko deszcze monsunowe, ale również topnienie śniegów i lodów w Himalajach, które wywołują letnie wezbrania rzek i powodzie.

Rzeki obszarów bezodpływowych
Oddzielny typ rzek stanowią rzeki obszarów pustynnych Azji Centralnej i Południowo-zachodniej. Często nie stanowią one sieci stałych. Wypływają one w górach Azji centralnej i tam są zasilane wodą z lodowców i wiecznych śniegów. Dlatego najwyższy stan ich wód przypada na okres lata. W dalszym biegu rzeki te przepływają przez pustynie i nierzadko kończą się nie dopływając do morza. Z większych rzek zaliczyć tu trzeba Syr-darię i Amu-darię uchodzące do jez. Aralskiego. Największą rzeką górską Azji Centralnej jest rzeka Tarym. Rzeka ta w miarę oddalania się od źródeł, zasilanych topniejącymi w górach lodami i śniegami, traci wodę, zamula swe koryto, dziczeje, aż wreszcie wody jej giną w piaskach kotliny jeziora Łob-nor, które zmienia zarówno swą wielkość jak i położenie.

Niektóre rzeki Azji należą do tzw. „rzek podwójnych”, jak np. Ganges i Brahmaputra oraz Eufrat i Tygrys, które po połączeniu się noszą nazwę Szatt El-Arab.

Najdłuższe rzeki Azji

Źródło: „Tablice geograficzne”, wyd. Adamantan, Warszawa 2004

JEZIORA

Jeziora Azji występują w czterech większych skupiskach:
• Na obszarze ostatniego zlodowacenia w Syberii
• Bezodpływowych terenach Azji Zachodniej i Środkowej
• Na wyżynach Anatolii i Armenii
• W dorzeczu Jangcy

Jeziora Azji są różnego pochodzenia
1. Tektoniczne
Do jezior tego typu należą: Bałchasz, Urmia, Wan, Morze Martwe, Bajkał. Najbardziej znane jest jez. Bajkał. Jest to najgłębsze jezioro świata (1741 m.). Jezioro to wypełnia wielki rów tektoniczny powstały w czasie orogenezy Alpejskiej na przełomie pliocenu i czwartorzędu. Otoczone jest ono ze wszystkich stron górami. Do jeziora tego wpada ok. 320 rzek a wypływa z niego tylko jedna – Angara. W ciągu zimy jezioro to jest pokryte lodem od stycznia, czasem aż do maja. W jeziorze tym żyje 1200 gatunków zwierząt i 600 gatunków roślin, w tym wiele organizmów endemicznych, np. foka bajkalska. Ponadto żyje w nim wiele gatunków zwierząt przybyłych z Morza Arktycznego, z którym jezioro łączy się przez Angarę.
Jez. Bałchasz jest jeziorem bezodpływowym. Wpływa do niego tylko jedna rzeka – Ili. Wpływając tworzy ona deltę i zasila ona jezioro słodką wodą. Tak, więc zachodnia część jeziora jest słodka, natomiast część wschodnia jest słonawa.

2. Glacjalne
Występują one głównie w górach. Są to najczęściej jeziora postglacjalne typu tybetańskiego, np. jeziora Pamiru czy Ałtaju. Bardzo ciekawą grupę stanowią jeziora powstałe z deglacjacji zmarzliny (tzw. jez. postglacjalne). Są to tzw. jeziora ałasowe. Są to jeziora płytkie, wokół których obserwuje się często tzw. pijany las.

3. Zakolowe
Występują one głównie na aluwialnych nizinach zalewanych w czasie wezbrań. Wody dostarczają im rzeki, np. jez. Tungting i Pojang związane z Jangcy, Tonle Sap z Mekongiem, Chanka z Ussuri. Jeziora te dobrze regulują przepływ wody w rzece, zatrzymując ją w okresie wysokich stanów, a oddając w okresie niskiego stanu wody.

4. Krasowe
Te spotykane są na obszarach zbudowanych ze skał wapiennych.

5. Reliktowe
Należą do nich największe jeziora Azji – Morze Kaspijskie i Jezioro Aralskie. Są to pozostałości dawnego trzeciorzędowego morza sarmackiego

6. Wulkaniczne
Powstają one najczęściej w kraterach tufowych stożków wulkanicznych czy w kalderach. Są to np. jeziora na Jawie i Kamczatce, Toba na Sumatrze, Owada na Honsiu czy Taal na wyspie Luzon.

W Azji duży obszar zajmują bagna i torfowiska (5% powierzchni). Na ich powstanie wpłynęły: klimat, rzeźba terenu, budowa podłoża, wody gruntowe, roślinność. Sprzyja im szczególnie obecność wiecznej zmarzliny, płytko zalegające nieprzepuszczalne podłoże oraz wilgotny klimat. Szczególnie wiele bagien spotykamy na obszarze Niziny Zachodniosyberyjskiej, ale także np. Niż. Mandżurii, Niż. Indu, niziny Płw. Indochińskiego i wysp Borneo i Sumatry.

Największe jeziora Azji:

Źródło: „Tablice geograficzne”, wyd. Adamantan, Warszawa 2004

LODOWCE

Mimo korzystnych warunków orograficznych i sprzyjających warunków termicznych lodowce zajmują w Azji niewielki obszar (140 tys. km2). Wynika to z małej ilości opadów atmosferycznych w obszarach, gdzie inne warunki występowania lodowców są spełnione, przede wszystkim w wysokich górach i w obszarach polarnych.

Współczesne zlodowacenie zajmuje mniej niż 1% powierzchni pokrytej lodem w plejstocenie, podczas maksymalnego zasięgu lodowców. Zwarte pokrywy lodowe o charakterze lądolodu zajmowały północną część Niziny Zachodniosyberyjskiej, do mniej więcej 57oN z centrum zlodowacenia na północnym Uralu i Nowej Ziemi oraz zachodnią część Wyżyny Środkowosyberyjskiej z centrum na półwyspie Tajmyr. Nie można jednak wykluczyć, że sięgały dalej na południe. Wielkie lodowe czapy pokrywały także Góry Wierchojańskie, Czerskiego, Czukockie, Koriackie, góry Kamczatki, Dżugdżur i Stanowe, a lodowce górskie rozwinęły się w górach leżących znacznie dalej na południe. Podczas ostatniego zlodowacenia lodowce zajmowały wielokrotnie mniejszą powierzchnię, ale lodowce górskie występowały na południu kontynentu, co najmniej tak daleko jak współczesne, do 27oN, a niewykluczone, że jeszcze dalej, o czym mogą świadczyć ślady zlodowacenia na Tajwanie.

Dziś ciągła pokrywa lodowa o cechach lądolodu występuje jedynie na Ziemi Północnej (ok. 18 tys. km2), Wyspach Nowosyberyjskich (400 km2) i Wyspie Wrangla (5 km2), gdzie granica wiecznego śniegu przebiega niemal na poziomie morza. Na pozostałym obszarze, w odpowiednich warunkach, występują lodowce górskie.

Największe lodowce Azji

Źródło: „Tablice geograficzne”, wyd. Adamantan, Warszawa 2004